منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح والحسان (کتاب)
«مُنتَقَی الجُمان فی الأحادیث الصِحاح و الحِسان» تألیف حسن بن زین‌الدین شهید ثانی (م، ۱۰۱۱ ق)، کتابی در موضوع فقه و نصوص آن است. مؤلف در این کتاب، احاديث فقهى «كتب اربعه» را بر اساس برخی ابواب فقهی گردآورده و -به عقیده خود- از میان انواع حدیث، تنها به روایات صحیح و حسن اکتفا نموده است.
 | |
| نویسنده | حسن بن زین الدین عاملی |
| موضوع | فقه روایی شيعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۳ |
| تحقیق | علی‌اکبر غفاری |
|
| |
محتویات
مؤلف
شیخ حسن بن زین‌الدین عاملی فرزند شهید ثانی و معروف به «صاحب معالم» (۱۰۱۱-۹۵۹ ق)، فقیه، محدث، رجالى، شاعر و ادیب بزرگ شیعه لبنانی در قرن ۱۱ قمری و از شاگردان مقدس اردبیلی و ملا عبدالله یزدی بود.
علامه سید خوانسارى در مورد او مى گوید: «کار وى در علم، فقه، تحقیق، تبحر، حسن سلیقه، جودت فهم، جلالت قدر، کثرت محاسن و کمالات، اشهر و اظهر از آن است که به قلم آید. او داراى دو فرزند فاضل و اندیشمند محقق بودى». از جمله فتاوای او، وجوب نماز جمعه در زمان غیبت می‌باشد.
صاحب معالم، آثار ارزشمندی در زمینه فقه و رجال و حدیث تألیف نمود، از جمله: معالم الدین و ملاذ المجتهدین، التحریر الطاووسى، منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح والحسان، حاشیه بر مختلف الشیعة، کتاب الاجازات الکبیر، جواب المسائل، الرسالة الاثنى عشریة.
معرفی کتاب
حسن بن زين‌الدين شهيد ثانى در «منتقی الجمان فی الأحاديث الصحاح و الحسان»، احاديث فقهى كتب اربعه را گرد آورده و رواياتى كه به نظر او از جهت سند قابل قبول نبوده را كنار زده و بقيه را از نظر سند به دو دسته حدیث صحیح و حدیث حسن تقسيم كرده (چنان‌كه از نام كتاب هويداست)، آنگاه به بررسى دلالى آنها پرداخته است.
صحيح و حسن در كتاب «منتقی الجمان»، به همان معناى معروفشان به كار رفته است. صاحب معالم در این اثر از میان انواع حدیث، به صحیح و حسن اکتفا نموده و آن را به سبک «الدُرر المرجان» علامه حلی تألیف کرده است. ایشان در این کتاب، مخصوصاً درباره اخبار، روش دشواری را انتخاب کرده است.
از مقدمه مؤلف بر كتاب پيداست كه دغدغه وى، افزون بر راهيافت تصحیف و تغيير در متون روايات، نامشخص بودن صحت و سقم آنها بوده است. بدين خاطر او مى‌كوشد در كتاب خود ميان روايات، صحيح و غير صحيح تمييز قائل شود. تألیف این کتاب در ۲۶ شعبان ۱۰۰۶ ق. به انجام رسیده است.
محتوای کتاب
مقدمه مؤلف، شامل فوايد دوازده‌گانه در درایه و رجال است. برخى از مباحثى كه در اين فوايد ذكر شده، از این قبيل است: در ابتدا به تبيين و تعريف دقيقى از اصطلاحات «صحيح»، «حسن»، «موثق» و «ضعیف» پرداخته شده است. در فايده دوم، درباره تزكيه راوى بحث شده است. در فايده سوم، چگونگى ذكر اسنادى كه در كتاب‌هاى «مشايخ ثلاثه» آمده، مورد بررسى قرار گرفته است. در فايده چهارم، به طريق مؤلف كتاب به مؤلفين كتب اربعه اشاره شده است و... .
اين كتاب سه جلدى كه تا پايان «كتاب حج» ادامه پيدا كرده است، به ترتيب كتب فقهى شامل كتاب‌هايى از قبيل طهارت، صلات، زكات، خمس، صوم، اعتكاف و حج مى‌باشد و هركدام از اين كتاب‌ها داراى ابوابى هستند.
روش مؤلف در این کتاب، استدلال به احادیثی است که راویان آن مورد طعن علمای رجال واقع نشده اند. مؤلف در اين كتاب، به سه دسته از روايات تمسک جسته است:
- صحيح اعلائى: احاديثى كه تمام افراد سلسله سند آنها، كسانى هستند كه بيش از يك تن از علما، آنها را موثق شمرده‌اند (كه مؤلف به آن صحيح عندالكل گفته است).
- صحيح مشهورى: احاديثى كه در سلسله سند آن يک فرد يا بيشتر از يک فرد، مورد توثيق عدل واحد است (كه مؤلف به آن صحيح عند المشهور گفته است).
- حسن: رواياتى كه در سلسله سند آنها يک تن يا بيشتر مورد توثيق و تضعيف واقع نشده است و فقهاى عظام اخبارش را پذيرفته‌اند.
او دسته اول را به «صحى»، دسته دوم را به «صحر» و دسته سوم را به «ن» رمزگذارى كرده و در ابتداى اسناد آورده است. مؤلف در هر باب، اخبار این سه گروه را به ترتیب ابتدا صحیح اعلائی، بعد صحیح مشهوری، و سپس حسن را آورده است و بدان احتجاج نموده است.
مؤلف بعد از ذكر هر روايت يا چند روايت، به بحث درباره متن روايت مى‌پردازد و در اين ميان، برخى از روايات را حمل بر معناى مورد نظر خويش مى‌كند و در مواردى نيز روايات صحيح يا حسن را كه موافق با مذهب شيعه نبوده، حمل بر تقيه مى‌كند.
مؤلف مفاهيم الفاظ مشكل را همه جا بيان نموده و در فهم مراد، دقت به خرج داده و در ضبط كلمات كوشش فراوان مبذول داشته است. در هر كجا كه اختلاف نظرى ميان فقهاى عظام بوده، ذكر كرده و خود نظريه‌اى اظهار داشته كه بعداً مورد قبول فقها و دانشمندان گشته و ارباب تأليف و تصنيف آن را آورده و تصديق كرده‌اند. در مورد طبقات راويان، تصحيفات، تحريفات و تقدم و تأخيرهاى اسناد نيز نكات بسيار جالبى در اين كتاب وجود دارد.
منابع
- نرم افزار درایة النور، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- "تألیفات رجالی قرن چهاردهم هجری"، سایت اندیشه قم.
- "منتقی الجمان فی الاحادیث الصحاح والحسان"، پایگاه کتاب سال.
