مصباح الشریعة (کتاب)

نویسنده	امام جعفر صادق(ع)
موضوع	احاديث‌ اخلاقی
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
مصباح الشریعة

«مصباح الشریعة» کتابی است منسوب به امام صادق علیه‌السلام در علم اخلاق، که معارف و اسرار حقایق و لطائف اخلاقیات و مراحل سیر و سلوک و خصوصیات مراتب ایمان را به بهترین وجه بیان نموده است.

انتساب کتاب به امام صادق علیه‌السلام

علما در مورد انتساب این کتاب به امام صادق علیه السلام نظرات مختلفی دارند. از موافقان انتساب این کتاب به حضرت صادق، افراد زیر را می‌توان نام برد:

• کفعمى که در «مجموع الغرائب» روایات بسیارى را با لفظ «قال الصادق» از «مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة» نقل کرده است.

• شهید ثانى که در «کشف الریبة» و نیز در «مُنیة المرید» و «مسکّن الفواد» و «اسرارالصلاة» روایاتى از «مصباح الشریعة» نقل کرده و آن‌ها را قاطعانه به امام صادق علیه السلام نسبت داده و در پایان برخى از آن‌ها آورده است: آن چه گفته شد تماما از کلام امام صادق علیه السلام بود.

• سید حسین قزوینى که در کتاب «جامع الشرایع»، به هنگام ذکر مآخذ کتاب، گوید: «مصباح الشریعة» به گواهی شارح فاضل شهید ثانى و سید بن طاووس و فیض کاشانی و عده اى دیگر، منسوب به امام صادق علیه السلام است. بنابراین، پس از تایید اینان جایى براى تشکیک و تردید در این کتاب باقى نمى ماند.

• سید بن طاووس که در کتاب «کشف المحجة» و کتاب «الأمان» این کتاب را منسوب به امام جعفر صادق علیه السلام دانسته و در فصل هفتم از باب ششم کتاب پرقیمت «امان الاخطار» فرموده است: «مسافر با خود کتاب مصباح الشریعة و مفتاح الحقیقة بردارد، زیرا که آن کتابى است لطیف و شریف، که راه و رسم سیر و سلوک به سوى خدا را براى سالکان معرفى مى‌کند و روش اقبال و روى آوردن به خدا را به انسان یاد مى‌دهد».

در مقابل اینان، علامه مجلسى در مقدمه «بحارالانوار» درباره آن گفته است: در این کتاب مطالبى آمده که خواننده خردمند و مطلع را با تردید مواجه مى کند. اسلوب این کتاب شبیه دیگر سخنان و آثار ائمه اطهار علیهم السلام نیست، والله یعلم.

اما آقای مصطفوی که کار تحقیق و ترجمه مصباح الشریعه را به عهده داشته است، نظری متفاوت از هر دو گروه موافقین و مخالفین این انتساب دارد. ایشان در مقدمه ترجمه مصباح الشریعه در این مورد چنین می‌گوید: «... این کتاب شریف، لفظ و عبارات آن حضرت نیست و بلکه بهترین و پرارزشترین مجموعه‌ای است که یکى از بزرگان برجسته شیعه، آداب و معارف و اخلاق و سنن مذهب شیعه جعفرى را در مقابل مؤلفات مذاهب دیگر تألیف و تدوین فرموده و به تناسب این مرام، آن را به حضرت صادق علیه السلام که یگانه مروج و مبین احکام و آداب این مذهب است نسبت داده است و حقیقت این نسبت، از لحاظ معنى و حقیقت است نه لفظ و عبارت. احتمال قوى دارد که مؤلف بزرگوار این کتاب شریف، تمام این مطالب را از روایات و اخبار منقوله از حضرت صادق علیه السلام استنباط و استنتاج کرده و مضامین و معانى آن‌ها را به این صورت ترتیب و تنظیم کرده است... . به هر صورت، این کتاب شریف از بهترین و جامعترین کتب شیعه است که در آداب و حکم و معارف کتابى به این اختصار که جامع دقایق و لطایف اخلاق بوده و در عین حال در نهایت اتقان و اعتبار تألیف شده باشد، به دست ما نرسیده است».

محتوای کتاب

کتاب «مصباح الشریعة» شامل ۱۰۰ باب است که موضوعات آن به شرح زیر می‌باشد:

• ظهور مراتب مکنونات قلب؛
• احکام و محمولات قلب؛
• حفظ و رعایت قلب؛
• نیت؛
• ذکر؛
• لباس؛
• مسواک زدن؛
• بیت الخلا رفتن؛
• طهارت؛
• خارج شدن از منزل؛
• دخول مسجد؛
• شروع کردن به نماز؛
• قرائت قرآن؛
• رکوع؛
• سجود؛
• تشهد؛
• اسلام؛
• دعا؛
• صوم؛
• عبادت؛
• عزلت؛
• زکات؛
• سلامتى؛
• حج؛
• تفکر؛
• سکوت؛
• راحتى قناعت؛
• حرص؛
• زهد؛
• صفت دنیا؛
• ورع؛
• عبرت؛
• تکلف؛
• غرور؛
• صفت منافق؛
• عقل و هوى؛
• وسوسه؛
• عجب و خودبینى؛
• خوردن؛
• پوشیدن چشم؛
• در راه رفتن؛
• خواب؛
• در حسن معاشرت؛
• کلام؛
• جدال؛
• مدح و مذمت کردن جدال؛
• غیبت؛
• ریا،
• حسد؛
• طمع؛
• سخاوت؛
• گرفتن و دادن چیزى؛
• فتوى دادن؛
• مشورت کردن؛
• حلم؛
• تواضع؛
• اقتدا؛
• عفو؛
• حسن خلق؛
• علم؛
• برادرى؛
• امر به معروف و نهى از منکر؛
• آفت علما؛
• آفت قاریان؛
• بیان حق و باطل؛
• شناسائى پیامبران الهى؛
• شناسائى ائمه اطهار علیهم‌السلام؛
• شناختن اصحاب رسول خدا صلی الله علیه وآله؛
• احترام کردن به مؤمنین؛
• نیکوئى به پدر و مادر؛
• (مکرر) در موعظت؛
• وصیت؛
• صدق؛
• توکل؛
• اخلاص؛
• شناخت نادانى؛
• تجلیل برادران دینى؛
• توبه‌ کردن؛
• مجاهدت و ریاضت؛
• فساد؛
• تقوى؛
• یادکردن مرگ؛
• حساب؛
• حسن ظن؛
• تفویض؛
• یقین؛
• خوف و رجا؛
• رضا؛
• بلا؛
• حزن؛
• حیا؛
• صبر؛
• محبت پروردگار متعال؛
• معرفت؛
• محبت در راه خدا؛
• شوق؛
• در حکمت؛
• حقیقت بندگى.

نمونه هائی از احادیث مصباح الشریعة:

• آداب خروج از منزل: «اذا اصبحت فلا تحدّث نفسک بالمساء، و اذا امسیت فلا تحدّث نفسک بالصّباح، فانّک لاتدرى ما اسمک غدا؛ هرگاه اراده کنى که از منزل خود بیرون روى، باید بیرون روى مثل رفتن کسى که امید عود به خود نداشته باشد، و یقین داند که در این سفر فوت خواهد شد». یعنى: آنچه لازمه سفر است از وصیت و تحصیل برائت ذمّه از حقوق اللَّه و حق الناس، بجا آر، که به حکم «اللّیل حُبلى» و مقتضاى آیه کریمه «وَ ما تَدْرِی نَفْسٌ بِأَیّ أَرْضٍ تَمُوتُ» (سوره لقمان/۳۴)؛ در هر نفسى احتمال موت دارد. اگر در سفر، اجل فرارسد، نادم و مغبون نباشى».

• رعایت احترام مؤمنان: «بزرگ نمى دارد احترام و عزت مؤمنین را، مگر آن کسى که خداوند متعال احترام او را در مقابل مؤمنین حفظ کرده باشد. و کسى که در حفظ احترام پروردگار متعال و رسول گرامى او بیشتر مراقبت مى کند، در احترام مؤمنین نیز بیشتر سعى و عمل خواهد کرد و چون کسى در حفظ حرمت برادران ایمانى خود سستى و مسامحه ورزد، هر آینه پرده ایمان خودبه خداوند را پاره کرده است».

ترجمه‌ها و شروح کتاب

این کتاب بارها به زبان فارسی ترجمه شده است از جمله: ترجمه‌ای با نام «آداب العارفین»، ترجمه‌ای با نام «ضیاءالمصباح» و...

شروح متعددی نیز بر آن نگاشته شده است؛ مانند شرح ملا عبدالرزاق ابن ملا میرقاری گیلانی از علمای قرن یازدهم.