تنبیه الخواطر و نزهة النواظر (کتاب)

نویسنده	ورام بن ابی فراس
موضوع	احادیث اخلاقی
زبان	عربی
تعداد جلد	۲
تنبيه‌الخواطر و نزهةالنواظر

«تنبیه الخواطر و نزهة النواظر» کتابی در مواعظ و حِکَم اخلاقی به زبان عربی، تألیف وَرّام بن ابی فراس حلی (م، ۶۰۵ ق)، فقیه و محدث امامی قرن ششم هجری است. این کتاب که با نامهای «تنبیه الخاطر و نزهة الناظر»، «نزهة الناظر و تنبیه الخاطر» و «مجموعه ورّام» نیز شناخته می شود، از مراجع عمده در موضوع اخلاق اسلامی بوده و عالمان بسیاری از آن روایت کرده اند.

مؤلف

ابوالحسین ورّام بن ابی فراس بن حمدان مالکی نخعی در حله به دنیا آمد. ورّام از خاندانی بلندپایه بود که برخی از امیران از آن برخاسته بودند. او نیز به امیریِ لشکر رسید ولی پس از چندی از همه مناصب خود دست کشید و راه زهد و عبادت و درس و بحث را در پیش گرفت. شیخ منتجب الدین رازی در الفهرست از او با عنوان امیر زاهد و فقیه یاد کرده و نوشته که او را در حله دیده است. ابن طاووس در برخی آثار خود، همچون الامان من اخطار الاسفار والازمان، تصریح کرده که ورّام جد مادری اوست. وی نوشته است که جدش تأثیر بسیاری در زندگی علمی وی داشته و از کسانی بوده که رفتارشان سرمشق دیگران است. ابن طاووس همچنین از ارادت ورّام به اهل بیت پیامبر سخن گفته است.

از استادان وی، سدیدالدین محمود بن علی حِمصی و از مشایخ روایی وی، محمد بن محمد بن هارون معروف به ابن کمال بودند. او همچنین از علی بن ابراهیم عُرَیْضی علوی حسینی روایت کرد و در تنبیه الخواطر به نام او تصریح کرده است. محمد بن جعفر مشهدی، صاحب المزار از ورّام روایت کرده است.

از آثار ورّام بن ابی فراس، جز تنبیه الخواطر، کتابی را با عنوان «مسئلة فی المواسعة والمضایقة» نام برده اند.

وی در دوم محرم ۶۰۵ در حله وفات یافت. پیکرش را به نجف منتقل کردند و در حرم حضرت علی علیه السلام به خاک سپردند.

محتوای کتاب

تنبیه الخواطر مشتمل است بر دو جزء که هر دو با نظمی تقریبی فصل بندی شده اند. کتاب فاقد ترتیبی خاص در بیان مطالب است و به رغم وجود عناوین مشخص برای هر فصل، مطالب فصول وحدت موضوعی ندارد و بیشتر شبیه جُنگی است حاوی احادیث و اشعار و امثال و حکایات.

جزء نخست شامل ۶۶ عنوان مستقل است ولی مؤلف برای مطالب جزء دوم عناوینی مشخص نکرده است. در جزء اول، تأثیر «احیاء علوم الدین» غزالی بر کتاب آشکار است به حدی که می توان این جزء را گزیده ای از آن کتاب دانست. ورّام در بسیاری موارد نوشته های غزالی را عیناً یا با اندک تغییری ذکر کرده بی آن که نامی از غزالی ببرد. مضامین عمده این جزء عبارت است از مواعظی در اخلاق عملی همچون سفارش به زهد و تهذیب اخلاق، برشمردن صفات رذیله و شیوه های درمان آنها، ذکر فضائل و راه کسب آنها، مطالبی درباره آداب معاشرت و دیگر جزئیات زندگی، فصول متعددی درباره مرگ و حیات اخروی و وصف قیامت.

در جزء دوم نیز همین مضامین تکرار شده است. از دیگر مطالب این جزء خطبه های پیامبر و امامان علیهم السلام و مناظره های شیعیان است.

به طور کلی رویکرد مؤلف را می توان اخلاق زاهدانه مبتنی بر کتاب و سنت دانست که با وسعت نظر خاصی همراه شده؛ چنان که در کنار احادیث و سخنان بزرگان دین، از شاهان و بزرگان ایرانی و صوفیه و اهل حکمت نیز سخنان و حکایاتی آورده است.

اشکال کتاب، مانند بیشتر کتاب هایی که مشتمل بر مجموعه ای از روایات اخلاقی است، بررسی نشدن مستندات است و به نوشته شیخ حر عاملی، روایات غث و سمین در آن وجود دارد. علامه مجلسی نیز در عین استفاده بسیار از این کتاب، نوشته است که در آن تفکیک لازم میان روایات صورت نگرفته و آثار امامان شیعه و اخبار اهل سنت با هم آمیخته است و از همین رو، وی فقط روایات موثق آن را نقل می کند. گرچه به نظر آقا بزرگ تهرانی، ورّام به عمد اخبار شیعی و سنی را در آمیخته است تا عامه به کتاب رغبت کنند و هدایت شوند.

وضعیت کتاب

بنا به نوشته میرزا عبدالله افندی در ریاض العلماء، از تنبیه الخواطر یک تحریر مختصر و یک تحریر مفصل وجود داشته است. سید بن طاووس نیز مواردی را به نقل از این کتاب در فلاح السائل و الیقین آورده که در نسخه چاپی نیست و احتمالاً بر اساس تحریر مفصل کتاب بوده است.

نسخه متداول تنبیه الخواطر دو جزء در یک مجلد است که نخستین بار در ۱۳۰۲ ش. در تهران چاپ سنگی شد و پس از آن مکرر به چاپ رسید. نسخه ای از آن نیز در تهران با تصحیح و تعلیقات شیخ علی اصغر حامد چاپ شده است.

ترجمه فارسی تنبیه الخواطر به قلم محمدرضا عطائی با عنوان «مجموعه ورّام؛ آداب و اخلاق در اسلام» در ۱۳۶۹ ش. در مشهد منتشر شد. به نوشته آقا بزرگ طهرانی، در ۱۳۰۱ ق. سید صادق بن حسین توشخانکی نیز این کتاب را به فارسی ترجمه کرده بوده است.

منابع

• "تنبیه الخواطر و نزهة النواظر"، دانشنامه جهان اسلام.