مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

شیخ آقا بزرگ تهرانی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
 
(۳۱ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
{{بخشی از یک کتاب}}
+
{{خوب}}
 +
'''آیت الله منزوی طهرانی معروف به شیخ آقا بزرگ''' (۱۲۹۳ - ۱۳۸۹ ق) [[فقیه]] و کتاب‌شناس [[شیعه|شیعی]] قرن چهاردهم هجری و از شاگردان [[آخوند خراسانی]] و [[محدث نوری]] است. او با تألیف دائرةالمعارف بزرگ «[[الذریعه]]» و کتاب «[[طبقات اعلام الشیعه]]»، گام بزرگی در شناسایی آثار و [[نسخه خطی|نسخ خطی]] اسلامی در حوزه‌های علوم مختلف برداشت. علماء و فقهای بسیاری برای او [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه‌نامه]] روایتی نوشته یا از او اجازه گرفته اند.
 +
{{شناسنامه عالم
 +
||نام کامل = محمدمحسن منزوی تهرانی
 +
||تصویر=[[پرونده:Tehrani.jpg|230px|center]]
 +
||زادروز = ۱۲۹۳ قمری
 +
|زادگاه = [[تهران]]
 +
|وفات =  ۱۳۸۹ قمری
 +
|مدفن = [[نجف]]
 +
|اساتید =  [[محدث نوری]]، [[شیخ الشریعه اصفهانی]]، [[سید محمدکاظم یزدی]]، ...
 +
|شاگردان = [[سید عبدالعزیز طباطبایی]]، سید احمد حسینی اشکوری، سید مرتضی نجومی، ...
 +
|آثار = [[الذریعه]]، [[طبقات اعلام الشیعه]]، ...
 +
}}
 +
==ولادت و خاندان==
 +
محمدمحسن فرزند علی منزوی تهرانی، معروف به «آقا بزرگ تهرانی» در شب پنجشنبه یازدهم [[ماه ربیع الاول|ربیع الاول]] ۱۲۹۳ قمری در محله پامنار [[تهران]] دیده به جهان گشود.<ref>  زندگینامه خود نوشت آقا بزرگ، کتاب ماه کلیات،ش ۶۹و۷۰، ۱۳۸۲، ص۴۰-۴۷، ص۴۱ </ref> پدرش حاج علی بن مولی محمدرضا بن حاج محسن از تجار متدین و فاضل تهران بوده است و کتابی با عنوان "تاریخ الدخانیه" در تاریخچه دخانیات و [[فتوا|فتوای]] تحریم تنباکو به زبان فارسی نگاشته که در کتابخانه شیخ آقا بزرگ در [[نجف]] موجود است.<ref> منزوی علی نقی، الذریعه و آقا بزرگ تهرانی، همان، ص۱۱۶-۱۲۳، ص۱۱۶ </ref> 
  
==میلاد سبز==
+
==تحصیلات و استادان==
  
سال 1293 قمری، ماه [[ربیع الاول]] و شب پنج شنبه بود. درست یازده روز از ماه میلاد و ربیع الموعود می‎گذشت و تنها یك هفته به سال گشت میلاد بزرگترین مولود آفرینش [[حضرت محمد]] مصطفی صلی الله علیه و آله مانده بود كه از لطف خدا، حاج ملا علی تهرانی، صاحب پسری سالم و كامل شد. حاج ملا علی از پیش، بر آن بود كه نام جدش حاج محسن را بر فرزند نهد تا یاد او بماند ولی تقارن این تولد با ماه میلاد پیامبر چنان خرسندش ساخت كه اسم فرزند دلبندش را محمدمحسن نامید.<ref> طبقات اعلام الشیعه، شیخ آقا بزرگ تهرانی، ج اول، مقدمه، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.</ref> مادر محمدمحسن زنی باورمند و نیكوكردار بود كه از سادات علوی محسوب می‎گشت. و با نام بیگم خوانده می‎شد و دختر حاج سید عطار تهرانی بود.<ref> شیخ الباحثین، عبدالرحیم محمدعلی، ص 14، چاپ اول، 1390 ق، نجف، مطبعه النعمان.</ref>
+
آقا بزرگ از نخستین آموزگار خویش چنین یاد کرده است: «قبل از رفتن به مکتب خانه، در توی خانه، پیش عمال عمو، «زهرا سلطان خانم» ‌از اول [[ابجد|حروف ابجد]] و بعضی سوره های کوتاه [[قرآن]] را خوانده بودم...».<ref> تاریخ فرهنگ معاصر، (فصلنامه) سال ۴، شماره ۱ و ۲، ص ۳۰۳، (بهار و تابستان ۱۳۷۴ ش)، مقاله «زندگانی من» به قلم خود شیخ آقا بزرگ تهرانی.</ref> پس از آن که به ۷ سالگی رسید (۱۳۰۰ ق) در محله اش پامنار به مکتب‌خانه آقا سید ضیاء رفت و پیش او قرآن و [[نصاب‌ الصبیان (کتاب)|نصاب الصبیان]] را در لغت عربی و فارسی و... خواند.
  
پس از ده‌ها سال زمانی كه هر كس برای گرفتن شناسنامه نام خانوادگی خاصی برمی‎گزید او شهرت «منزوی» را برگزید و به این ترتیب مولود ماه میلاد در شناسنامه «محمدمحسن منزوی» خوانده شد اما هیچ وقت به این اسم و رسم نامیده نگشت و مشهور نشد.<ref> شیخ الباحثین، ص 16ـ18.</ref> اما از آن جا كه در میان تهرانی‎ها از دیرباز عادت چنین بود كه پسری را به نام جد بزرگ خانواده و به اسم «آقا‌بزرگ» صدا كنند، محمدمحسن آقا‌بزرگ خوانده شد. با این تفاوت كه آقا بزرگ خاندان محسنی براستی «آقایی بزرگ» شد و با همین نام شهره آفاق گشت.<ref> طبقات اعلام الشیعه، ج اول، مقدمه.</ref>
+
شیخ آقا بزرگ تهرانی از سال ۱۳۰۳ ق که معمم شد، تا سال ۱۳۱۵ ق در [[تهران]] سکونت داشت. نخست مراحل مقدماتی را در مدرسه دانگی آغاز کرد و در مدرسه پامنار و سپس در مدرسه فخریه (مروی) آن را پی گرفت. او در عرض این دوازده سال توانست علوم و فنون مختلفی چون [[ادبیات عرب|ادبیات]]، [[منطق]]، [[تجوید|تجوید قرآن]]، [[فقه]]، [[اصول فقه‌‌‌‌|اصول]]، [[خط نسخ]] و [[خط نستعلیق|نستعلیق]] را یاد گیرد. او در این مدت به جز تحصیل و تکمیل معلومات، کارها و اقدام‌های جالبی هم داشته است که از آن میان استنساخ چندین نسخه از کتابهای معتبر و حایز اهمیت است.
  
==در گلشن قرآن==
+
شیخ آقا بزرگ در سال ۱۳۱۵ ق برای همیشه [[ایران]] را ترک کرد و راه [[نجف]] را در پیش گرفت. آقا بزرگ، استادان زیادی داشته است. برخی اساتید او در دوره مقدمات و سطوح و پیش از هجرت به نجف، یعنی در تهران عبارتند از:
  
مولود پامنار از همان روزهای نخستین حیاتش با سرچشمه‎ زلال نور و زندگی آشنا شد. وی در حالی كه تنها چهار یا پنج بهار از آغاز سبز زندگی را پشت سر می‎گذاشت دل پاك و جان تشنه‎اش را هر روز با [[قرآن]] و آوازهای آهنگین و [[روح]] نواز آن جلا می‎داد. او از نخستین آموزگار خویش چنین یاد كرده است: «قبل از رفتن به مكتب خانه، در توی خانه، پیش عمال عمو، «زهرا سلطان خانم» ‌از اول حروف ابجد و بعضی سوره‎های كوتاه [[قرآن]] را خوانده بودم...»<ref> تاریخ فرهنگ معاصر، (فصلنامه) سال 4، شماره 1 و 2، ص 303، (بهار و تابستان 1374 شمقاله «زندگانی من» به قلم خود شیخ آقا بزرگ تهرانی.</ref> پس از آن كه به 7 سالگی رسید (1300 ق) در محله‎اش پامنار به مكتب‌خانه آقا سید ضیاء رفت و پیش او [[قرآن]] و نصاب الصبیان را در لغت عربی و فارسی و... خواند.<ref> همان مدرك پیشین.</ref>
+
شیخ محمدحسین خراسانی (متوفی ۱۳۴۷ ق)، شیخ محمدباقر تهرانی معروف به معزالدوله، شیخ زین العابدین محلاتی، میرزا ابراهیم زنجانی (م ۱۳۵۱ ق)، میرزا محمدتقی گرگانی (م ۱۳۳۶ ق)، سید محمدتقی تنکابنی (م ۱۳۲۷ ق) و... .  
  
==روحانی ده ساله==
+
اما بعضی از اساتید بزرگ شیخ در سطوح عالی [[حوزه علميه|حوزه علمیه]] نجف اشرف عبارتند از:
  
فرزند حاج ملا علی ابتدا علاقه چندانی به درس و مشق نداشت و بیشتر دوست داشت به پیشه اجدادی خویش تجارت و بازرگانی بپردازد. او خود در این باره می‎نویسد: «تا شش سال از عمر گذشت در خانه بازی می‎كردم. به یاد دارم كه دكانی درست كرده اجناس بقالی و عطاری و ترازو با سایر لوازم دكان تهیه می‎كردم... شوق زیادی به درس خواندن نداشتم. می‎خواستم كاسب شوم ولی مرحوم پدرم كسب را نمی‎خواست چون خودش درس عربی نخوانده بود می‎خواست من طلبه علم شوم. مرا چندی برای امتحان به دكان بزازی برادرم مرحوم آقای محمدابراهیم در سر سه راه بازار پامنار فرستاد. با محبت‌های برادرانه بلكه پدرانه او از زحمت رفتن به دكان عاجز شدم و پس از مدتی استعفا دادم و به شوق درس افتادم».<ref> همان، ص 303 و 304.</ref>
+
#[[محدث نوری]] (۱۲۵۴ـ۱۳۲۰ ق)
 +
#[[شیخ الشریعه اصفهانی]] (۱۲۶۶ـ۱۳۳۹ ق)
 +
#[[سید محمدکاظم یزدی|آیت الله سید محمدکاظم یزدی]]
 +
#[[شیخ محمدطه نجف|آیت الله شیخ محمد طه نجف]] (۱۲۴۱ـ۱۳۲۳ ق)
 +
#[[سید مرتضی کشمیری]] (۱۲۶۸ـ۱۳۲۳ ق)
 +
#[[میرزا حسین خلیلی تهرانی|حاج میرزا حسین خلیلی]] (۱۲۳۰ـ۱۳۲۶ ق)
 +
#[[آخوند خراسانی]] (۱۲۵۵ـ۱۳۲۹ ق)
 +
#[[میرزا محمد تقی شیرازی|آیت الله محمدتقی شیرازی]] (متوفی ۱۳۳۸ ق)
 +
#[[سید احمد کربلایی|سید احمد تهرانی کربلایی]] (متوفی ۱۳۳۲ ق)
 +
#شیخ محمدعلی چهاردهی رشتی (۱۲۵۲ـ۱۳۳۱ ق)
 +
#[[آیت الله حاج آقا رضا همدانی]].
  
«پس از آن كه پدر شوق و ذوق فرزندش را در تحصیل علم و كمال افزونتر از پیش دید و استعداد او را در این راه شكوفا یافت به این فكر افتاد كه برای تشویق و ترغیب او مجلسی را ترتیب دهد و پسرش را ملبس به لباس دانش و دین سازد. «و چون 10 ساله شد (1303 ق) پدرش مجلسی ترتیب داد، با حضور جمعی از روحانیون آن روزگار تهران، و در این محفل معنوی، وی لباس روحانیت پوشید و عمامه بر سر گذارد. حاضران به او تبریك گفتند و خواستند تا خواندن «جامع المقدمات» را بیاغازد. پس از پوشیدن لباس روحانی وی را با افزودن كلمه شیخ (كلمه‎ای كه برای روحانیون، هم عنوان است و هم احترام) بر سرِ نامش، در شیخ آقا بزرگ خواندند».<ref> شیخ آقا بزرگ، استاد محمدرضا حكیمی، ص 4، چاپ اول، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.</ref> شیخ آقا بزرگ در زندگینامه خود می‎نویسد: «مرحوم آقا سید جمال افجه‎ای عمامه بر سر من گذاشت».<ref> تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره پیشین، ص 305.</ref>
+
==شاگردان==
 +
برخی از شاگردان شیخ آقا بزرگ تهرانی  عبارتند از:
  
==دوازده سال در حوزه تهران==
+
*[[سید عبدالعزیز طباطبایی]] قدس سره،
 +
*[[شهید سید محمد علی قاضی طباطبائی|سید محمدعلی قاضی طباطبایی]] (شهید محراب)،
 +
*سید احمد حسینی اشکوری،
 +
*سید مرتضی نجومی،
 +
*سید محمدحسن طالقانی،
 +
*سید محمدصادق بحرالعلوم،
 +
*مولانا سید صفدر حسین نقوی،
 +
*مولانا سید محمدمحسن نقوی.
  
شیخ آقا بزرگ تهرانی از سال 1303 ق كه معمم شد، تا سال 1315 ق در تهران سكونت داشت. نخست مراحل مقدماتی را در مدرسه دانگی آغاز كرد و در مدرسه پامنار و سپس در مدرسه فخریه (مروی) آن را پی گرفت. او در عرض این دوازده سال توانست علوم و فنون مختلفی چون ادبیات، منطق، تجوید [[قرآن]]، [[فقه]]، [[اصول]]، خط نسخ و نستعلیق را یاد گیرد. او در این مدت به جز تحصیل و تكمیل معلومات، كارها و اقدام‌های جالبی هم داشته است كه از آن میان استنساخ چندین نسخه از كتابهای معتبر و حایز اهمیت است.
+
==اجازه‌های روایتی==
  
برخی از آن كتاب‌ها كه امروزه زینت‌بخش بعضی كتابخانه‎ها و گنجینه‎هاست هر یك حاكی از سلیقه و خط زیبای او، و مهم‎تر از همه بیانگر تلاش و تكاپوی او در احیای متون و میراث علمی و فرهنگی شیعه است.<ref> طبقات اعلام الشیعه، ج اول (القرن الرابع)، مقدمه؛ دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج اول، ص 445؛ الذریعه، ج 20، مقدمه.</ref> زمانی كه در مدرسه دانگی مشغول تحصیل بود، در غیاب پسرخاله‎اش حاج سید محمدتقی، پسر حاج سید عزیزالله كه كتابدار كتابخانه آن مدرسه بود، كتابداری می‎كرد! خود در این باره می‎نویسد: «...من نایب كتابدار بود كه كتاب‌ها را به طلاب می‎دادم و قبوضات می‎گرفتم و هر سه ماه تجدیدنظر می‎كردم».<ref> تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره پیشین، ص 305.</ref>
+
علامه تهرانی اهمیت بسیاری به روایت و نقل [[حدیث]] می ‎داد و در کسب [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه]] برای نقل احادیث می کوشید. علماء و فقهای بسیاری برای او اجازه‌نامه روایتی نوشته یا از او اجازه گرفته اند تا آن جا که او پس از [[محدث نوری]]، سرشناس‎ترین شیخ روایت یاد می شود. کسانیکه شیخ آقا بزرگ از آنان گواهی نقل روایت داشته است عبارتند از:
  
==حدیث هجرت==
+
===از علمای شیعه===
  
شیخ آقا بزرگ تهرانی تا سال 1315 ق در [[تهران]] بود و در آن مدت تنها برای چند سفر زیارتی و تفریحی از تهران خارج شد. یكی از آن سفرها، سفر به [[مشهد]] مقدس بود كه او و پدرش در حالی كه در رفت و برگشت همراه و هم قافله با شیخ فضل الله نوری بودند در سال 1311 ق انجام دادند و دیگری سفر به ایلكا (از روستاهای نور در مازندران) بود كه به دعوت شیخ جواد ایلكانی و به صلاحدید پدر صورت گرفت و سومی سفر به كشور [[عراق]]، برای [[زیارت]] عتبات بود كه همراه برادرش كربلایی محمدابراهیم و در سال 1313 ق آغاز شد.
+
*محدث نوری: وی نخستین کسی است که برای شیخ آقا بزرگ در حالی که او هنوز در دوران جوانی بود، اجازه نقل حدیث داد.
 +
*آیت الله [[سید حسن صدر]] (م ۱۳۵۴ ق)
 +
*شیخ علی خاقانی (م ۱۳۳۴ ق)
 +
*سید محمدعلی شاه عبدالعظیم (۱۲۵۸ـ۱۳۳۴ ق)
 +
*شیخ موسی بن جعفر کرمانشاهی
 +
*[[سید ابوتراب خوانساری]] (۱۲۷۱ـ۱۳۴۶ ق)
 +
*شیخ علی کاشف الغطاء (م ۱۳۵۰ ق)
 +
*ملا علی نهاوندی
 +
*[[شیخ محمدطه نجف|شیخ محمد طه نجف]]
 +
*[[سید مرتضی کشمیری|سید مرتضی کشمیری]]
 +
*[[میرزا حسین خلیلی تهرانی]]
 +
*[[آخوند خراسانی|آخوند محمدکاظم خراسانی]]
 +
*[[سید احمد کربلایی|سید احمد کربلایی]]
 +
*میرزا محمدعلی مدرسی رشتی
 +
*[[شیخ الشریعه اصفهانی]]
 +
*سید ناصر حسین لکهنوی (فرزند علامه مجاهد [[میر حامد حسین هندی]])
 +
*آخوند محمدتقی نهاوندی
 +
*شیخ محمد صالح آل طعان بحرانی (۱۲۸۴ـ۱۳۳۳ ق)
 +
*علامه [[سید عبدالحسین شرف الدین عاملی]]
 +
*آقا [[سید علی شوشتری]]
 +
*[[حاج شیخ عباس قمی]]
  
شیخ آقا بزرگ به هیچ وجه نمی‎خواست از این سفر برگردد و مصمم بود كه برای تحصیل علم در [[حوزه علمیه]] [[نجف]] اشرف، در آن شهر بماند اما اصرار بیش از حد برادر و همراهان او را وادار به بازگشت ساخت؛ تا این كه در سال 1315 ق برای همیشه ایران را ترك كرده و راه نجف را در پیش گرفت. آن سال در حالی كه تنها بیست و دو بهار از عمرش می‎گذشت وارد عراق شد. پس از آن كه چند صباحی را در شهر [[كربلا]]، با زیارت و [[عبادت]] گذراند، روز چهارشنبه 17 [[شعبان]] همان سال وارد نجف گشت تا در سایه‌سار آستان قدس علوی، از چشمه‎های جاری [[علم]] و [[حكمت]] سیراب گردد.<ref> همان، ص 305 ـ 308 و 310.</ref>
+
روایت از برخی این عالمان همچون شیخ محمدصالح طعان بحرانی و [[حاج شیخ عباس قمی|شیخ عباس قمی]] به صورت مُدبجه می باشد<ref> والمسلسلات فی الاجازات، ج ۲، ص ۳۲۳؛ تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره پیشین، ص ۳۱۴.</ref> یعنی اجازه ای که دونفر به یکدیگر اعطا کرده باشند.
  
==اساتید==
+
===از علمای عامه===
  
شیخ آقا بزرگ، استادان زیادی داشته است. حال با عنایت به نوشته‎های شیخ، یادكردی از آن نیكمردان و دانشوران را كه همگی از اساتید او در دوره مقدمات و سطوح شمرده می‎شود و شیخ پیش از هجرت به نجف، در تهران پیش آنان درس خوانده بود ـ لازم دیده، به ترتیب نام می‎بریم: شیخ محمدحسین خراسانی (متوفی 1347 ق)، شیخ محمدباقر تهرانی معروف به معزالدوله، شیخ زین العابدین محلاتی (شیخ در مدرسه صدر صدرنشین نویسی را از دو طرف فراگرفت)، میرزا ابراهیم زنجانی (م 1351 ق)، شیخ محمدرضا قاری، میرزا محمود قمی، حاج شیخ ملا محمدعلی نوری ایلكانی، شیخ علی نوری ایلكانی (باید همان نوری حكمی و غیر از آن نوری ایلكانی باشد كه پیش از این نام برده شد)، سید عبدالكریم مدرسی لاهیجی، میرزا محمدتقی گرگانی (م 1336 ق)، سید محمدتقی تنكابنی (م 1327 ق)، شیخ محمدتقی نهاوندی، سید حسن استرآبادی، شیخ عباس نهاوندی، شیخ عبدالله اصفهانی، سید محمدتقی قزوینی، حاج میرزا سید حسن تهرانی، آقا شیخ مهدی مازندرانی، آقا شیخ محمد شاه ‌عبدالعظیمی، آقا شیخ عبدالحسین شیرازی آقا میرزا كوچك ساوجی، حاج محمدعلی عراقی، آقا میرزا شهاب‌الدین شیرازی، آقا شیخ عبدالخالق یزدی. اما اساتید بزرگ شیخ در سطوح عالی حوزه علمیه نجف اشرف عبارتند از:
+
#شیخ محمدعلی ازهری مکی، از علمای [[مالکی|مالکی]] مذهب و رئیس مدرسان [[مسجدالحرام]]
 +
#شیخ عبدالوهاب شافعی، [[امام جماعت‌|امام جماعت]] مسجدالحرام
 +
#شیخ ابراهیم بن احمد حمدی، از عالمان شهر [[مدینه]]
 +
#شیخ عبدالقادر خطیب طرابلسی، مدرس حرم شریف
 +
#شیخ عبدالرحمن علیش حنفی، از مدرسان دانشگاه الازهر و امام جماعت در «[[مشهد رأس الحسین علیه السلام|مسجد رأس الحسین]] علیه السلام» واقع در قاهره [[مصر]].<ref>الهادی، سال ۴، ش ۴، ص ۷۶، سال ۱۳۹۶ ق، شیخ الباحثین، ص ۲۲.</ref>
  
# محدث نوری (1254ـ1320 ق)
+
===طبقه پس از شیخ===
# شریعت اصفهانی، معروف به شیخ الشریعه (1266ـ1339 ق)
 
# آیت الله سید محمدكاظم یزدی
 
# آیت الله شیخ محمد طه نجف (1241ـ1323 ق)
 
# سید مرتضی كشمیری (1268ـ1323 ق)
 
# حاج میرزا حسین خلیلی (1230ـ1326 ق)
 
# آخوند خراسانی (1255ـ1329 ق)
 
# آیت الله محمدتقی شیرازی (متوفی 1338 ق)
 
# سید احمد تهرانی كربلایی (متوفی 1332 ق)
 
# سید احمد تهرانی كربلایی (متوفی 1332 ق)
 
# شیخ محمدعلی چهاردهی رشتی (1252ـ1331 ق)<ref>شیخ آقا بزرگ، زندگانی این بزرگواران را در آثار خود نوشته است. بنگرید به: نقباء، ج 5، نسخه خطی؛ مصفی المقال، ص 193؛ نقباء، ج 5، نسخه خطی؛ نقباء، ج 3، ص 962ـ965؛ الذریعه، ج 1، ص 83؛ مصفی المقال، ص 207؛ نقباء، ج 6، نسخه خطی؛ نیز هدیه الرازی، ص 157؛ نقباء 7، ج 2، ص 574ـ576؛ همان، ج 5، نسخه خطی؛ نیز هدیه الرازی، ص 145؛ نقباء، ج 1، ص 262؛ همان، ج 4، ص 87؛ همان، ج 4، ص 1548؛ همان، ج 2، ص 740؛ ناگفته نماند كه نوشته‎های شیخ درباره زندگانی اساتیدش به فارسی ترجمه شده و در كتاب «شیخ آقا بزرگ تهرانی، اقیانوس پژوهش» آمده است.</ref>
 
# شیخ احمد شیرازی، معروف به «شانه‌ساز»
 
# شیخ حسن تویسركانی
 
# سید آقا قزوینی
 
# شیخ عبدالله اصفهانی<ref> تاریخ و فرهنگ معاصر، سال 4، ش 1 و 2، ص 312ـ313.</ref>
 
# آیت الله حاج آقا رضا همدانی.<ref> همان، ص 313؛ نیز نقباء، ج 2، ص 777.</ref>
 
  
==زیر رواق روایت==
+
کسانی که از شیخ آقا بزرگ تهرانی [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه]] روایتی گرفته اند «طبقه پس از شیخ» خوانده می شوند و در میان آنان، نام بسیاری از [[فقها]] و مراجع تقلید، [[محدث|محدثان]] و مورخان نامدار معاصر به چشم می خورد. تا آن جا که گفته می شود: «او استاد مطلق محدثان [[شیعه]] بود و بیش از دو هزار اجازه در روایت [[حدیث]] از او صادر شد...».<ref> الشیخ آقا بزرگ التهرانی فقید العلم والادب، احمد عبدالله هیتی، ص ۹، بغداد، ۱۳۹۰ ق.</ref> برخی از این عالمان عبارتند از
  
علامه تهرانی اهمیت بسیاری به روایت و نقل [[حدیث]] می‎داد و در كسب اجازه برای نقل [[احادیث]] می‎كوشید. علماء و فقهای بسیاری برای او اجازه‌نامه روایتی نوشته یا از او اجازه گرفته‎اند تا آن جا كه او پس از [[محدث نوری]]، سرشناس‎ترین شیخ روایت یاد می‎شود. در این جا ما نخست از كسانی نام می‎بریم كه پیر پژوهشگران از آنان گواهی نقل روایت داشته است.
+
*آیت الله [[آیت الله بروجردی|سید حسین طباطبایی بروجردی]]
 +
*[[علامه امینی|علامه شیخ عبدالحسین امینی]]
 +
*آیت الله [[سید عبدالهادی شیرازی]]
 +
*علامه [[سید هبة الدین شهرستانی|سید هبه‌الدین شهرستانی]]
 +
*شیخ محمدمهدی شرف‌الدین شوشتری
 +
*[[سید مصطفی صفایی خوانساری]]
 +
*شیخ محمدحسن مظفر
 +
*سید محمدعلی روضاتی اصفهانی
 +
*آیت الله [[سید محمدهادی میلانی]]
 +
*[[سردار کابلی|میرزا حیدرقلی سردار کابلی]]
 +
*آیت الله [[مرتضی حائری یزدی|شیخ مرتضی حائری یزدی]]
 +
*میرزا محمدعلی اردوباری
 +
*[[محمدعلی مدرس تبریزی|میرزا محمدعلی مدرس خیابانی]]
 +
*شیخ حسین مقدس مشهدی
 +
*سید احمد حسینی اشکوری
 +
*[[محدث ارموی|سید جلال‌الدین محدث ارموی]]
 +
*شیخ ذبیح الله محلاتی عسکری
 +
*شیخ محمدباقر ساعدی خراسانی
 +
*شیخ محمد سماوی تنکابنی
 +
*[[سید عبدالعزیز طباطبایی|سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی]]
 +
*[[غلامرضا عرفانیان یزدی|شیخ غلامرضا عرفانیان یزدی]]
 +
*[[علامه طباطبایى|علامه سید محمدحسین طباطبایی]]
 +
*آیت الله [[لطف الله صافی گلپایگانی|شیخ لطف الله صافی گلپایگانی]]
 +
*سید هادی خسروشاهی تبریزی
 +
*سید مرتضی نجومی حسینی
 +
*سید هاشم رسولی محلاتی
 +
*آیت الله [[سید شهاب الدین مرعشی نجفی]]
 +
*شیخ کاظم مدیر شانه‌چی
 +
*حسین عمادزاده اصفهانی
 +
*سید مصلح الدین مهدوی
 +
*علامه [[محمدتقی شوشتری|شیخ محمدتقی شوشتری]]
 +
*[[سید موسی شبیری زنجانی]]
 +
*آیت الله علامه فانی اصفهانی
 +
*سید محمدعلی موحد ابطحی
 +
*شیخ احمد انصاری قمی.<ref>المسلسلات، ج ۲، ص ۵۸۲؛ الهادی، سال ۴، ش ۴، ص ۷۶؛ تاریخ فرهنگ معاصر، سال اول، ش اول، ص ۳۷؛ نور علم، دوره چهارم، ش ۲ (۳۸) ص ۳۸.</ref>
 +
[[پرونده:Aqa.jpg|thumb|left|مجموعه آثار آقا بزرگ تهرانی]]
  
'''<I>الف) از علمای شیعه:</I>'''
+
==آثار و تألیفات==
  
* محدث نوری: وی نخستین كسی است كه برای شیخ آقا بزرگ در حالی كه او هنوز در دوران جوانی بود، اجازه نقل حدیث داده است. آیت الله سید حسن صدر كاظمی (م 1354 ق)
+
آثار قلمی و کتاب‌های شیخ آقا بزرگ را تا هشتاد جلد می توان شمرد. برخی از تألیفات او عبارتند از:
* شیخ محمد صالح آل طعان بحرانی (1284ـ1333 ق)
 
* شیخ علی خاقانی (م 1334 ق)
 
* سید محمدعلی شاه عبدالعظیم (1258ـ1334 ق)
 
* شیخ موسی بن جعفر كرمانشاهی
 
* سید ابوتراب خوانساری (1271ـ1346 ق)
 
* شیخ علی كاشف الغطاء (م 1350 ق)<ref> الذریعه، ج 20، مقدمه.</ref>
 
* ملا علی نهاوندی
 
* شیخ محمد طه نجف
 
* سید مرتضی كشمیری
 
* حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی
 
* آخوند محمدكاظم خراسانی
 
* سید احمد تهرانی كربلایی
 
* میرزا محمدعلی مدرسی رشتی
 
* شیخ الشریعه اصفهانی
 
* سید ناصر حسین لكهنوی (فرزند علامه مجاهد میر حامد حسین هندی)
 
* آخوند محمدتقی نهاوندی
 
* علامه سید عبدالحسین شرف الدین عاملی
 
* آقا سید علی شوشتری
 
* حاج شیخ عباس قمی
 
* سید محمدعلی هبه الدین شهرستانی
 
* آقا میرزا هادی خراسانی حائری
 
  
روایت از این پنج بزرگوار همچون روایت از شیخ محمدصالح طعان بحرانی به صورت مْدبجه می‎باشد<ref> والمسلسلات فی الاجازات، ج 2، ص 323؛ تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره پیشین، ص 314.</ref> یعنی اجازه‎ای كه دونفر به یكدیگر اعطا كرده باشند.
+
#[[الذریعه الی تصانیف الشیعه]]، در ۲۹ جلد: بیانگر آثار قلمی، هنری عالمان [[شیعه]] در طول تاریخ.
 +
#[[طبقات اعلام الشیعه]]، در حدود ۲۰ جلد، دائرةالمعارف بزرگی است که زندگینامه و جایگاه دانشمندان شیعه را در هزار و صد سال گذشته بدست می دهد.
 +
#[[مصفی المقال في مصنفي علم الرجال (کتاب)|مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال]]، تهران، ۱۳۳۷ش
 +
#المشیخه، نجف، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۸م
 +
#هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی، کربلا، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م
 +
#النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف (خطی)
 +
#توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد، قم، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م
 +
#تفنید قول العوام بقدم الکلام (خطی)
 +
#ذیل المشیخه، نجف، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۷م
 +
#ضیاء المفازات فی طریق مشایخ ‌الاجازات، (خطی)
 +
#اجازات الطوسی، نجف، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م، (همچنین در مقدمه تفسیر‌التبیان چاپ شده است: بیروت، داراحیاء التراث‌ العربی)
 +
#مستدرک کشف‌ الظنون، یا ذیل کشف‌ الظنون، تهران، مکتبه‌الاسلامیه و جعفری تبریزی ۱۳۸۷ق.
  
'''<I>ب) از علمای عامه:</I>'''
+
==ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری==
  
# شیخ محمدعلی ازهری مكی، از علمای مالكی مذهب و رئیس مدرسان [[مسجدالحرام]]
+
*از [[سید محسن امین|سید محسن امین عاملی]]، نویسنده «[[اعیان الشیعه (کتاب)|اعیان الشیعه]]» نقل شده: «برای تهیه اسناد اعیان الشیعه که به شهرها سفر می کردم، در [[کربلا]] به کتابخانه [[شیخ العراقین]] وارد شدم و از متصدی آن خواستم که یک هفته کتابخانه را در اختیار من بگذارد. پذیرفت مشروط بر این که در این هفته میهمان او باشم. شبی به من اطلاع داد امشب میهمان دیگری هم داریم و آن شیخ آقا بزرگ بود که اسمش را شنیده بودم. هنگامی که او را زیارت کردم و بحثی میان ما درگرفت فهمیدم که او تنها یک فهرست‌نگار نیست، بلکه اطلاعات [[فقه|فقهی]] و [[اصول فقه‌‌‌‌|اصولی]] و [[فلسفه|فلسفی]] وسیعی نیز دارد. از این رو مسرور شدم. ساعت چهار و نیم شب بود که خستگی بر من غالب شد و خوابیدم. از خواب که برخاستم دیدم شیخ آقا بزرگ نخوابیده و همچنان مشغول یادداشت برداری است. از او پرسیدم نمی خوابید؟ فرمود: من هنوز نشاط دارم و نخوابید. ما هفت روز و شب در آن جا بودیم. ایشان استراحت منظمی نداشت و می فرمود ما برای استراحت این جا نیامده ایم و من با وجود این که پرکار بودم به ایشان [[غبطه]] می خوردم».<ref> مجله نور علم، ش ۳۸، ص ۵۴.</ref>
# شیخ عبدالوهاب شافعی، امام جماعت مسجدالحرام
+
*محقق تهرانی تا سن هشتاد سالگی که توانش را داشت هر شب چهارشنبه از [[نجف]] تا «[[مسجد سهله]]» را پیاده می پیمود.
# شیخ ابراهیم بن احمد حمدی، از عالمان شهر [[مدینه]]
+
*شیخ آقا بزرگ نستوه و پرتلاش کار می کرد. همیشه به یاد [[الله|خدا]] بود. در وفای به عهد حساس بود. تکریم میهمان و احترام به [[سادات]] از صفات بارز او بود. از جاه و مقام و ریاست دنیا گریزان بود. نسبت به [[اهل بیت]] علیهم السلام ارادات ویژه ای داشت. در ضمن [[تقریظ|تقریظی]] که بر کتاب گران سنگ [[الغدير (کتاب)|الغدیر]] نوشت آن را چنین ستود: «من قاصرم از توصیف این کتاب گرانبها و الغدیر بالاتر و بزرگتر از آن است که آن را توصیف کنند و ثنا گویند. من تنها کاری که می توانم کرد این است که [[دعا]] کنم تا خداوند عمر مؤلف کتاب را طولانی کند. به او فرجام نیک بخشد. این است که با خلوص دل از درگاه خدای متعال مسألت می کنم که بقیه عمر مرا، بر عمر شریف او بیفزاید تا او بتواند به همه آرمان خویش دست یابد...».<ref> میر حامد حسین، استاد حکیمی، ص ۱۴۵.</ref>
# شیخ عبدالقادر خطیب طرابلسی، مدرس حرم شریف
+
*استاد بزرگوار علامه [[سید عبدالعزیز طباطبایی]] قدس سره می نویسد: «شیخ مشایخ معاصر، بزرگ پژوهشگران و فهرست نگاران، حجت و دلیل تاریخ، احیاگر آثار گذشتگان، نمونه ناب [[تقوا]] و صلاح، شیخ آقا بزرگ تهرانی است».<ref> الذریعه فی التراث الاسلامی، علامه سید عبدالعزیز طباطبایی، ص ۲۳۶.</ref>
# شیخ عبدالرحمن علیش حنفی، از مدرسان دانشگاه الازهر و امام جماعت در مسجد «رأس الحسین علیه السلام» واقع در قاهره [[مصر]].<ref>الهادی، سال 4، ش 4، ص 76، سال 1396 ق، شیخ الباحثین، ص 22.</ref>
 
 
 
==طبقه پس از شیخ==
 
 
 
كسانی كه از شیخ آقا بزرگ تهرانی اجازه روایتی گرفته‎اند «طبقه پس از شیخ» خوانده می‎شوند و در میان آنان، نام بسیاری از فقها و مراجع تقلید، محدثان و مورخان نامدار معاصر، روایتگران و مصلحان بیدار به چشم می‎خورد و شمارش اسم آنان افزون بر آن است كه در این مجال بگنجد. تا آن جا كه گفته می‎شود: «او استاد مطلق محدثان [[شیعه]] بود و بیش از دو هزار اجازه در روایت [[حدیث]] از او صادر شد...».<ref> الشیخ آقا بزرگ التهرانی فقید العلم والادب، احمد عبدالله هیتی، ص 9، بغداد، 1390 ق.</ref>
 
 
 
حال به عنوان نمونه تنها برخی از آن بزرگان را نام می‎بریم:
 
 
 
* آیت الله حاج آقا حسین طباطبایی بروجردی
 
* علامه شیخ عبدالحسین امینی تبریزی «مسندالامین» نامیده می‎شود.
 
* سید عبدالحسین شرف‌الدین عاملی
 
* آیت الله سید عبدالهادی شیرازی
 
* علامه سید هبه‌الدین شهرستانی
 
* شیخ محمدمهدی شرف‌الدین شوشتری
 
* شیخ نجم‌الدین عسكری
 
* سید مصطفی صفایی خوانساری
 
* شیخ محمدحسن مظفر
 
* سید محمدعلی روضاتی اصفهانی
 
* آیت الله سید محمدهادی میلانی
 
* میرزا حیدرقلی سردار كابلی
 
* آیت الله شیخ مرتضی حائری یزدی
 
* میرزا محمدعلی اردوباری
 
* میرزا محمدعلی مدرس خیابانی
 
* شیخ جعفر محبوبه نجفی
 
* سید محمد مفتی الشیعه اردبیلی
 
* شیخ حسین مقدس مشهدی
 
* سید محمدصادق بحرالعلوم
 
* سید احمد حسینی اشكوری
 
* سید رضا هندی
 
* شیخ جمال‌الدین نائینی
 
* سید جلال‌الدین محدث ارموی
 
* سید عبدالرزاق مقرم
 
* شیخ ذبیح الله محلاتی عسكری
 
* شیخ محمد شریف رازی
 
* شیخ محمدباقر ساعدی خراسانی
 
* عبدالرحیم محمدعلی نجفی
 
* محمدرضا حكیمی
 
* شیخ محمد سماوی تنكابنی
 
* علامه سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی
 
* شیخ غلامرضا عرفانیان یزدی
 
* علامه سید محمدحسین طباطبایی
 
* آیت الله شیخ لطف الله صافی گلپایگانی
 
* سید هادی خسروشاهی تبریزی
 
* سید مرتضی نجومی حسینی
 
* سید هاشم رسولی محلاتی
 
* آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی
 
* شیخ كاظم مدیر شانه‌چی
 
* حسین عمادزاده اصفهانی
 
* سید مصلح الدین مهدوی
 
* شیخ احمد سبط الشیخ
 
* علامه شیخ محمدتقی شوشتری
 
* سید موسی شبیری زنجانی
 
* شیخ عبدالجبار اعظمی
 
* محمد واعظ‌زاده خراسانی
 
* آیت الله علامه فانی اصفهانی
 
* سید محمد مشكاه بیرجندی
 
* سید محمدعلی موحد ابطحی
 
* شیخ احمد انصاری قمی<ref>المسلسلات، ج 2، ص 582؛ الهادی، سال 4، ش 4، ص 76؛ تاریخ فرهنگ معاصر، سال اول، ش اول، ص 37؛ نور علم، دوره چهارم، ش 2 (38) ص 38؛ مجله مشكوه، شماره 32، پاییز 1370، ص 78، كیهان فرهنگی، س 2، ش 2، ص 9؛ س 3، ش 7، ص 43؛ ش 11، ص 25ـ26، و ش 12، ص 6ـ10.</ref>
 
 
 
==دو دوره دائره المعارف==
 
 
 
آثار قلمی و كتاب‌های شیخ آقا بزرگ را تا هشتاد جلد می‎توان شمرد. اما در میان آن همه آثار دو اثر از همه پربارتر و جامع‎ترند:
 
 
 
# الذریعه الی تصانیف الشیعه، در 29 جلد: بیانگر آثار قلمی، هنری شیعه در طول تاریخ.
 
# طبقات اعلام الشیعه، در حدود 20 جلد، دائره المعارف بزرگی است كه زندگینامه و جایگاه دانشمندان شیعه را در هزار و صد سال گذشته بدست می‎دهد.
 
 
 
اكنون نخست به سراغ «الذریعه» می‎رویم تا حاشیه‎های تماشایی آن شاهراه بزرگ را نظاره‎گر باشیم.
 
 
 
==آسمانی از آثار دیگر==
 
 
 
تا این جا 49 جلد از آثار شیخ آقا بزرگ را (29 جلد [[الذریعه]] و 20 جلد طبقات) نام بردیم. اما آثار محقق تهرانی منحصر به این دو دوره دائره المعارف نبوده بلكه دهها كتاب دیگر هم از خود به یادگار گذاشته است كه شمار آن ها به پنجاه جلد دیگر بالغ می‎شود. با تأسف هنوز انبوهی از آن ها چاپ نشده است. شاگردان پیر پژوهش استاد علامه عبدالعزیز طباطبایی یزدی قدس سره، استاد سید احمد حسینی اشكوری، استاد سید مرتضی نجومی، سید محمدحسن طالقانی، سید محمدصادق بحرالعلوم، مولانا رضا حسین خان رشیدی ترابی، مولانا سید صفدر حسین نقوی، مولانا شیخ محمدحسین پاكستانی، مولانا سید محمدمحسن نقوی، شهید محراب سید محمدعلی قاضی طباطبایی و...
 
 
 
==تندیس تلاش و تحقیق==
 
 
 
شیخ آقا بزرگ به حقیقت مردی خستگی ناپذیر و نستوه بود. همیشه در تلاش و تكاپو و شیفته‌كار و تحقیق بود. اگر مجموعه آثار ماندگارش یك جا گردآوری و تحقیق شود سر به صد جلد خواهد زد. او از همان نخستین روزهای ایام جوانی دست به استنساخ ده‌ها نسخه كمیاب و كتاب معتبر زد و تا آخر عمرش كه قامتش از خمیدگی حالت ركوع دایم یافته باز سر در كتاب و دست در قلم داشت.
 
 
 
با این همه كار و كوشش، خانه‎ای بی‎آلایش و بسیار ساده داشت و همیشه دور و برش آكنده از اوراق و اسناد و دفاتر بود و كتاب‌ها چون ستارگان تحقیق و تألیف بود همیشه در حصار تماشایی خویش داشتند. خانه ساده او پناهگاه پژوهشگران و مرجع محققان بود. در خانه و كتابخانه او پیوسته به روی محققان باز بود. چیزی كه شیخ به آن نمی‎اندیشید راحتی و رفاه بود. محقق تهرانی حتی فرصت شام خوردن را در شب‌ها نداشت و می‎گفت: «چهل سال است كه شام نمی‎خورم».<ref> میر حامد حسین، استاد محمدرضا حكیمی، ص 145، چاپ اول، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1359 ش.</ref>
 
 
 
از سید محسن امین عاملی، نویسنده «اعیان الشیعه» نقل می‎كنند كه گفت: «برای تهیه اسناد اعیان الشیعه كه به شهرها سفر می‎كردم، در [[كربلا]] به كتابخانه شیخ العراقین وارد شدم و از متصدی آن خواستم كه یك هفته كتابخانه را در اختیار من بگذارد. پذیرفت مشروط بر این كه در این هفته میهمان او باشم. شبی به من اطلاع داد امشب میهمان دیگری هم داریم و آن شیخ آقا بزرگ بود كه اسمش را شنیده بودم. هنگامی كه او را [[زیارت]] كردم و بحثی میان ما درگرفت فهمیدم كه او تنها یك فهرست‌نگار نیست بلكه اطلاعات فقهی و اصولی و فلسفی وسیعی نیز دارد. از این رو مسرور شدم. ساعت چهار و نیم شب بود كه خستگی بر من غالب شد و خوابیدم. از خواب كه برخاستم دیدم شیخ آقا بزرگ نخوابیده و همچنان مشغول یادداشت برداری است. از او پرسیدم نمی‎خوابید؟ فرمود: من هنوز نشاط دارم و نخوابید. ما هفت روز و شب در آن جا بودیم. ایشان استراحت منظمی نداشت و می‎فرمود ما برای استراحت این جا نیامده‎ایم و من با وجود این كه پركار بودم به ایشان غبطه می‎خوردم».<ref> مجله نور علم، ش 38، ص 54.</ref>
 
 
 
==در معراج روح و جان==
 
 
 
محقق تهرانی با وجود آن همه كار طاقت فرسا، هیچ وقت از محراب مسجد و سنگر سجاده غافل نبود. تا زمانی كه پا به آستانه هشتاد سالگی نگذاشته بود و خارهای پیری هنوز در كویر كهنسالی پاهای خسته‎اش را به سختی نمی‎آزرد سیر و سلوك هفتگی خود را كه سال ها بود در چهارشنبه‎ شب ها ادامه داشت ترك نگفت. او هر شب چهارشنبه از نجف تا «[[مسجد سهله]]» را پیاده می‎پیمود تا در آن مسجد مقدس (واقع در 10 كیلومتری [[نجف]]) آینه جان را با گلاب دیدگان صیقل دهد. گذشته از این كه او با [[نماز]] و [[دعا]] در مسجد سهله انس و الفتی دیرینه و دل‌انگیز داشت، روزی سه بار جماعتی از خداخواهان و دلدادگان را در [[معراج]] نماز رهبری می‎كرد و در آن پروازهای عاشقانه، پیشنماز پرستوهای عشق و عرفان بود.  
 
 
 
تا سال 1376 ق، در مسجد طوسی نجف، [[نماز جماعت]] را به پا می‎داشت تا آن كه در آن سال در راه [[زیارت]] [[كربلا]] دچار تصادف شد و آسیب دید. از آن پس به علت دوری مسجد طوسی دیگر نتوانست امامت آن مسجد را ادامه دهد و به ناچار «مسجد آل طریحی» را كه به خانه‎اش نزدیك بود، برگزید و تا نزدیكی‎های وفاتش امامت آن مسجد را به عهده داشت.<ref> همان، ص 52، نیز شیخ آقا بزرگ، ص 7 و 8 و...</ref>
 
 
 
==در آینه اخلاق==
 
 
 
نستوه و پرتلاش كار می‎كرد. همیشه به یاد خدا بود. در وفا به عهد حساس بود. تكریم میهمان و احترام به [[سادات]] از صفات بارز او بود. از جاه و مقام و ریاست دنیا گریزان بود، چنان كه از انتخابات شهرت «منزوی» نشان داد. نسبت به [[اهل بیت]] علیهم السلام ارادات ویژه‎ای داشت. در ضمن آن تقریط كه بر كتاب گران سنگ الغدیر نوشت آن را چنین ستود: «من قاصرم از توصیف این كتاب گرانبها و ستایش آن الغدیر بالاتر و بزرگتر از آن است كه آن را توصیف كنند و ثنا گویند. من تنها كاری كه می‎توانم كرد این است كه [[دعا]] كنم تا خداوند عمر مؤلف كتاب را طولانی كند. به او فرجام نیك بخشد. این است كه با خلوص دل از درگاه خدای متعال مسألت می‎كنم كه بقیه عمر مرا، بر عمر شریف او بیفزاید تا او بتواند به همه آرمان خویش دست یابد...».<ref> میر حامد حسین، استاد حكیمی، ص 145.</ref>
 
  
 
==وفات==
 
==وفات==
 +
مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی پس از یک بیماری طولانی، ۱۳ ذی‌الحجه ۱۳۸۹ قمری، در [[نجف]] درگذشت و بر طبق وصیتش، در کتابخانه خود که آن را برای استفاده علما و طلاب [[وقف]] کرده بود، به خاک سپرده شد.
  
دوازدهم اسفند 1348 ش. بود و طرفی دیگر تقویم تاریخ روز جمعه 13 [[ذی الحجه]] 1389 ق. را نشان می‎داد كه ساعت یك بعد از ظهر، قلب خورشید پژوهش از تپش افتاد. سید جلیلی از ارادتمندان شیخ و از علمای پارسای نجف ـ كه بعدها با نام شهید محراب، آیت الله مدنی شهره آفاق شد ـ برای [[غسل]] و كفن پیكر پیر پژوهشگران قیام كرد.<ref> نور علم، شماره 38، ص 58.</ref> عصر همان روز، ساعت 6 بعد از ظهر، پیكر پاك شیخ را برای [[طواف]] بر مرقد سالار شهیدان [[امام حسین]] علیه السلام و برادرش [[حضرت ابوالفضل]] العباس علیه السلام به [[كربلا]] انتقال دادند.
+
==پانویس==
 +
<references />
  
پس از تشییع با ازدحام و احترام مردم كربلا پیكر پیر پژوهش به [[نجف]] اشرف برگردانده شد و آن شب را در دانشگاه بزرگ نجف، همچون نگینی در حلقه دانشوران و دانشجویان دینی كه گرداگرد تابوت او را گرفته بودند، سحر كرد. فردای آن روز پیكر شیخ در میان سیل خروشان مردم، روی دست‌ها بلند شد و در حالی كه همه دروس حوزه تعطیل شده و علما و فوج طلاب و دانشجویان در پیشاپیش مردم حركت می‎كردند از جامعه النجف به سوی حرم مولای متقیان [[امام علی]] علیه السلام تشییع شد و پس از آن كه در صحن شریف علوی، [[نماز میت]] به امامت آیت الله سید ابوالقاسم خویی خوانده شد، شاگردان شیخ، پیكر استاد را به دور ضریح امام علی علیه السلام طواف دادند. سپس بنا به وصیت شیخ، به جایگاهی كه نخست قسمتی از خانه مسكونی خودش بود و بعدها قسمتی از كتابخانه موقوفه او شده بود حمل گردید تا در آستانه كتابخانه عمومی خود دفن شود.
+
==منابع==
 
 
و چنین بود كه دانشوری نستوه از دانشوران بزرگ شیعی، پس از 96 سال عمر با عزت و بركت كه بیشتر آن در كتابخانه‎ها و با كتاب و قلم گذشته بود، در نهایت نیز در میان كتاب‌ها در كتابخانه عمومی خود به خاك سپرده شد. آن روز غمبار، در مدارس رسمی نجف هم برای نخستین بار، به خاطر تكریم مردی از مردان بزرگ دین و دانش، تعطیل شد و شاعران و سخنوران در مجالس بسیاری كه تا چهلم درگذشت او در شهرهای مختلف عراق و... برگزار شد داد سخن دادند.<ref> شیخ الباحثین، ص 72ـ75؛ الشیخ آقا بزرگ التهرانی، فقیه العلم والادب، (الحفل التأبینی لوفاه الامام الحجه)، همه صفحات این كتاب را ملاحظه فرمایید كه گزارشی است از كنفرانسی كه به مناسبت چهلم شیخ آقا بزرگ برگزار شد.</ref>
 
 
 
حال از میان صدها سخن و چكامه‎ای كه در تجلیل از اقیانوس پژوهش، شیخ آقا بزرگ تهرانی گفته یا سروده شده است به سخن دو دانشمند بزرگ، یكی از دانشمندان شیعی و دیگری از اندیشمندان مسیحی و شرق شناس، بسنده می‎كنیم. استاد بزرگوار علامه سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی قدس سره می‎نویسد: «شیخ مشایخ معاصر، بزرگ پژوهشگران و فهرست نگاران، حجت و دلیل تاریخ، احیاگر آثار گذشتگان، نمونه ناب [[تقوا]] و صلاح، شیخ آقا بزرگ تهرانی است».<ref> الذریعه فی التراث الاسلامی، علامه سید عبدالعزیز طباطبایی، ص 236.</ref>
 
 
 
«شیخ بزرگ ما مرحوم محقق تهرانی [[روح]] بزرگی داشت. 25 سال با او بودم اما برای یك بار هم ندیدم پشت سر كسی بدگویی یا غیبت كند...»<ref> استاد این سخن را ضمن مصاحبه‎ای كه با صدا و سیما داشت فرمود.</ref> استاد یوسف اسعد داغر، دانشمند و محقق مسیحی و مورخ پركار و صاحب آثار فراوان از جمله «مصادر الدراسه الادبیه» می‎نویسد: «به خدا سوگند اگر برای شیعه، در قرن چهاردهم هجری نمی‎بود جز امینی بزرگ و الغدیرش، و مرحوم سید محسن امین و اعیان الشیعه‎اش، و علامه كبیر شیخ آقا بزرگ و الذریعه‎اش، در نظر خردمندان، همین مردان دین برای خدمت به علم و اجتماع و هدایت افكار كافی بود...».<ref> حساس‎ترین فراز تاریخ، ص 139، به نقل از الغدیر، مقدمه.</ref>
 
  
==پانویس==
+
*[[گلشن ابرار (کتاب)|گلشن ابرار]]، جلد ۲، زندگی نامه "شیخ آقا بزرگ تهرانی" جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم.
<references/>
+
*دانشنامه بزرگ اسلامی، مدخل "آقا بزرگ تهرانی" از کاظم بجنوردی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، در دسترس در [http://lib.eshia.ir/23022/1/283/ کتابخانه مدرسه فقاهت]، تاریخ بازیابی: ۲۶ فروردین ماه ۱۳۹۳.
 +
*پایان نامه "راهنمای استفاده از الذریعه در تحقیقات حدیثی"، سعید زمانی، دانشکده علوم حدیث، استاد راهنما:محمدکاظم رحمان ستایش، تاریخ دفاع:۱۹ تیر ۱۳۸۶.
  
==منابع==
+
==آرشیو عکس و تصویر==
تلخيص از مجموعه گلشن ابرار، جلد 2، زندگی نامه "شیخ آقا بزرگ تهرانی" جمعي از پژوهشگران حوزه علميه قم.
+
<gallery mode="packed" heights="170">
 +
پرونده:آخوند (1).jpg|alt=آخوند خراسانی به همراه آیات عظام کمپانی، بروجردی، آقابزرگ تهرانی، آقا نجفی قوچانی و میر محمد صادق خاتون آبادی در نجف|۱. احمد کفایی، ۲. [[آخوند خراسانی|محمدکاظم خراسانی]]، ۳. میر محمد صادق خاتون آبادی، ۴. [[آیت الله بروجردی|سید حسین احمدی طباطبایی بروجردی]]، ۵. [[شیخ آقا بزرگ تهرانی|محمدمحسن منزوی تهرانی (آقا بزرگ تهرانی)]] و ۶. [[محمدحسین غروی اصفهانی]]
 +
پرونده:آقابزرگ (1).jpg|یکی از آثار آقا بزرگ طهرانی محمدمحسن منزوی تهرانی (آقا بزرگ تهرانی)
 +
پرونده:هبت (3).jpg|از راست: [[سید هبة الدین شهرستانی|سید محمدعلی (هبه الدین) حسینی شهرستانی]]، [[شیخ آقا بزرگ تهرانی|محمدمحسن منزوی تهرانی (آقا بزرگ تهرانی)]] و سید محمدحسن طالقانی
 +
پرونده:آقابزرگ (5).jpg|alt=شیخ آقا بزرک و علامه قزوینی|[[شیخ آقا بزرگ تهرانی|محمدمحسن منزوی تهرانی (آقا بزرگ تهرانی)]] و محمد قزوینی
 +
پرونده:خراسانی0.jpg|از راست: [[سید محمدعلی روضاتی|سید محمدعلی روضاتیان]]، [[شیخ آقا بزرگ تهرانی|محمدمحسن منزوی تهرانی (آقا بزرگ تهرانی)]]، [[سید محمدرضا خراسانی|سید محمدرضا حسینی خراسانی]]، مرتضی اردکانی، سید فخرالدین روضاتی و سید  نورالله ابطحی
 +
پرونده:آقابزرگ (4).jpg|alt=شیخ آقا بزرک و پسرانش|از راست: احمد منزوی تهرانی، علینقی منزوی تهرانی، [[شیخ آقا بزرگ تهرانی|محمدمحسن منزوی تهرانی (آقا بزرگ تهرانی)]]، محمدتقی منزوی تهرانی و مهدی بهشتی پور
 +
پرونده:آقابزرگ (3).jpg|محمدمحسن منزوی تهرانی (آقا بزرگ تهرانی) در منزل شخصی در نجف
 +
پرونده:آقابزرگ (2).jpg|قبر [[شیخ آقا بزرگ تهرانی|محمدمحسن منزوی تهرانی (آقا بزرگ تهرانی)]] در [[نجف]]
 +
</gallery>
 +
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= خوب
 +
|عنوان بندی مناسب= خوب
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
}}
  
[[رده:علمای قرن چهاردهم]]
+
[[رده:علمای قرن چهاردهم|آقا بزرگ تهرانی]]
 +
[[رده:کتابشناسان]]
 +
[[رده:تراجم نویسان]]
 +
[[رده:فقیهان]]
 +
[[رده:محدثان]]
 +
[[رده:مدفونین در نجف]]
 +
[[رده:مقاله های مهم]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۹ فوریهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۸:۰۰

آیت الله منزوی طهرانی معروف به شیخ آقا بزرگ (۱۲۹۳ - ۱۳۸۹ ق) فقیه و کتاب‌شناس شیعی قرن چهاردهم هجری و از شاگردان آخوند خراسانی و محدث نوری است. او با تألیف دائرةالمعارف بزرگ «الذریعه» و کتاب «طبقات اعلام الشیعه»، گام بزرگی در شناسایی آثار و نسخ خطی اسلامی در حوزه‌های علوم مختلف برداشت. علماء و فقهای بسیاری برای او اجازه‌نامه روایتی نوشته یا از او اجازه گرفته اند.

Tehrani.jpg
نام کامل محمدمحسن منزوی تهرانی
زادروز ۱۲۹۳ قمری
زادگاه تهران
وفات ۱۳۸۹ قمری
مدفن نجف

Line.png

اساتید

محدث نوری، شیخ الشریعه اصفهانی، سید محمدکاظم یزدی، ...

شاگردان

سید عبدالعزیز طباطبایی، سید احمد حسینی اشکوری، سید مرتضی نجومی، ...

آثار

الذریعه، طبقات اعلام الشیعه، ...

ولادت و خاندان

محمدمحسن فرزند علی منزوی تهرانی، معروف به «آقا بزرگ تهرانی» در شب پنجشنبه یازدهم ربیع الاول ۱۲۹۳ قمری در محله پامنار تهران دیده به جهان گشود.[۱] پدرش حاج علی بن مولی محمدرضا بن حاج محسن از تجار متدین و فاضل تهران بوده است و کتابی با عنوان "تاریخ الدخانیه" در تاریخچه دخانیات و فتوای تحریم تنباکو به زبان فارسی نگاشته که در کتابخانه شیخ آقا بزرگ در نجف موجود است.[۲]

تحصیلات و استادان

آقا بزرگ از نخستین آموزگار خویش چنین یاد کرده است: «قبل از رفتن به مکتب خانه، در توی خانه، پیش عمال عمو، «زهرا سلطان خانم» ‌از اول حروف ابجد و بعضی سوره های کوتاه قرآن را خوانده بودم...».[۳] پس از آن که به ۷ سالگی رسید (۱۳۰۰ ق) در محله اش پامنار به مکتب‌خانه آقا سید ضیاء رفت و پیش او قرآن و نصاب الصبیان را در لغت عربی و فارسی و... خواند.

شیخ آقا بزرگ تهرانی از سال ۱۳۰۳ ق که معمم شد، تا سال ۱۳۱۵ ق در تهران سکونت داشت. نخست مراحل مقدماتی را در مدرسه دانگی آغاز کرد و در مدرسه پامنار و سپس در مدرسه فخریه (مروی) آن را پی گرفت. او در عرض این دوازده سال توانست علوم و فنون مختلفی چون ادبیات، منطق، تجوید قرآن، فقه، اصول، خط نسخ و نستعلیق را یاد گیرد. او در این مدت به جز تحصیل و تکمیل معلومات، کارها و اقدام‌های جالبی هم داشته است که از آن میان استنساخ چندین نسخه از کتابهای معتبر و حایز اهمیت است.

شیخ آقا بزرگ در سال ۱۳۱۵ ق برای همیشه ایران را ترک کرد و راه نجف را در پیش گرفت. آقا بزرگ، استادان زیادی داشته است. برخی اساتید او در دوره مقدمات و سطوح و پیش از هجرت به نجف، یعنی در تهران عبارتند از:

شیخ محمدحسین خراسانی (متوفی ۱۳۴۷ ق)، شیخ محمدباقر تهرانی معروف به معزالدوله، شیخ زین العابدین محلاتی، میرزا ابراهیم زنجانی (م ۱۳۵۱ ق)، میرزا محمدتقی گرگانی (م ۱۳۳۶ ق)، سید محمدتقی تنکابنی (م ۱۳۲۷ ق) و... .

اما بعضی از اساتید بزرگ شیخ در سطوح عالی حوزه علمیه نجف اشرف عبارتند از:

  1. محدث نوری (۱۲۵۴ـ۱۳۲۰ ق)
  2. شیخ الشریعه اصفهانی (۱۲۶۶ـ۱۳۳۹ ق)
  3. آیت الله سید محمدکاظم یزدی
  4. آیت الله شیخ محمد طه نجف (۱۲۴۱ـ۱۳۲۳ ق)
  5. سید مرتضی کشمیری (۱۲۶۸ـ۱۳۲۳ ق)
  6. حاج میرزا حسین خلیلی (۱۲۳۰ـ۱۳۲۶ ق)
  7. آخوند خراسانی (۱۲۵۵ـ۱۳۲۹ ق)
  8. آیت الله محمدتقی شیرازی (متوفی ۱۳۳۸ ق)
  9. سید احمد تهرانی کربلایی (متوفی ۱۳۳۲ ق)
  10. شیخ محمدعلی چهاردهی رشتی (۱۲۵۲ـ۱۳۳۱ ق)
  11. آیت الله حاج آقا رضا همدانی.

شاگردان

برخی از شاگردان شیخ آقا بزرگ تهرانی عبارتند از:

اجازه‌های روایتی

علامه تهرانی اهمیت بسیاری به روایت و نقل حدیث می ‎داد و در کسب اجازه برای نقل احادیث می کوشید. علماء و فقهای بسیاری برای او اجازه‌نامه روایتی نوشته یا از او اجازه گرفته اند تا آن جا که او پس از محدث نوری، سرشناس‎ترین شیخ روایت یاد می شود. کسانیکه شیخ آقا بزرگ از آنان گواهی نقل روایت داشته است عبارتند از:

از علمای شیعه

روایت از برخی این عالمان همچون شیخ محمدصالح طعان بحرانی و شیخ عباس قمی به صورت مُدبجه می باشد[۴] یعنی اجازه ای که دونفر به یکدیگر اعطا کرده باشند.

از علمای عامه

  1. شیخ محمدعلی ازهری مکی، از علمای مالکی مذهب و رئیس مدرسان مسجدالحرام
  2. شیخ عبدالوهاب شافعی، امام جماعت مسجدالحرام
  3. شیخ ابراهیم بن احمد حمدی، از عالمان شهر مدینه
  4. شیخ عبدالقادر خطیب طرابلسی، مدرس حرم شریف
  5. شیخ عبدالرحمن علیش حنفی، از مدرسان دانشگاه الازهر و امام جماعت در «مسجد رأس الحسین علیه السلام» واقع در قاهره مصر.[۵]

طبقه پس از شیخ

کسانی که از شیخ آقا بزرگ تهرانی اجازه روایتی گرفته اند «طبقه پس از شیخ» خوانده می شوند و در میان آنان، نام بسیاری از فقها و مراجع تقلید، محدثان و مورخان نامدار معاصر به چشم می خورد. تا آن جا که گفته می شود: «او استاد مطلق محدثان شیعه بود و بیش از دو هزار اجازه در روایت حدیث از او صادر شد...».[۶] برخی از این عالمان عبارتند از

مجموعه آثار آقا بزرگ تهرانی

آثار و تألیفات

آثار قلمی و کتاب‌های شیخ آقا بزرگ را تا هشتاد جلد می توان شمرد. برخی از تألیفات او عبارتند از:

  1. الذریعه الی تصانیف الشیعه، در ۲۹ جلد: بیانگر آثار قلمی، هنری عالمان شیعه در طول تاریخ.
  2. طبقات اعلام الشیعه، در حدود ۲۰ جلد، دائرةالمعارف بزرگی است که زندگینامه و جایگاه دانشمندان شیعه را در هزار و صد سال گذشته بدست می دهد.
  3. مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، تهران، ۱۳۳۷ش
  4. المشیخه، نجف، ۱۳۵۶ق/۱۹۳۸م
  5. هدیة الرازی الی المجدد الشیرازی، کربلا، ۱۳۸۳ق/۱۹۶۳م
  6. النقد اللطیف فی نفی التحریف عن القرآن الشریف (خطی)
  7. توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد، قم، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م
  8. تفنید قول العوام بقدم الکلام (خطی)
  9. ذیل المشیخه، نجف، ۱۳۵۵ق/۱۹۳۷م
  10. ضیاء المفازات فی طریق مشایخ ‌الاجازات، (خطی)
  11. اجازات الطوسی، نجف، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م، (همچنین در مقدمه تفسیر‌التبیان چاپ شده است: بیروت، داراحیاء التراث‌ العربی)
  12. مستدرک کشف‌ الظنون، یا ذیل کشف‌ الظنون، تهران، مکتبه‌الاسلامیه و جعفری تبریزی ۱۳۸۷ق.

ویژگی‌های اخلاقی و رفتاری

  • از سید محسن امین عاملی، نویسنده «اعیان الشیعه» نقل شده: «برای تهیه اسناد اعیان الشیعه که به شهرها سفر می کردم، در کربلا به کتابخانه شیخ العراقین وارد شدم و از متصدی آن خواستم که یک هفته کتابخانه را در اختیار من بگذارد. پذیرفت مشروط بر این که در این هفته میهمان او باشم. شبی به من اطلاع داد امشب میهمان دیگری هم داریم و آن شیخ آقا بزرگ بود که اسمش را شنیده بودم. هنگامی که او را زیارت کردم و بحثی میان ما درگرفت فهمیدم که او تنها یک فهرست‌نگار نیست، بلکه اطلاعات فقهی و اصولی و فلسفی وسیعی نیز دارد. از این رو مسرور شدم. ساعت چهار و نیم شب بود که خستگی بر من غالب شد و خوابیدم. از خواب که برخاستم دیدم شیخ آقا بزرگ نخوابیده و همچنان مشغول یادداشت برداری است. از او پرسیدم نمی خوابید؟ فرمود: من هنوز نشاط دارم و نخوابید. ما هفت روز و شب در آن جا بودیم. ایشان استراحت منظمی نداشت و می فرمود ما برای استراحت این جا نیامده ایم و من با وجود این که پرکار بودم به ایشان غبطه می خوردم».[۸]
  • محقق تهرانی تا سن هشتاد سالگی که توانش را داشت هر شب چهارشنبه از نجف تا «مسجد سهله» را پیاده می پیمود.
  • شیخ آقا بزرگ نستوه و پرتلاش کار می کرد. همیشه به یاد خدا بود. در وفای به عهد حساس بود. تکریم میهمان و احترام به سادات از صفات بارز او بود. از جاه و مقام و ریاست دنیا گریزان بود. نسبت به اهل بیت علیهم السلام ارادات ویژه ای داشت. در ضمن تقریظی که بر کتاب گران سنگ الغدیر نوشت آن را چنین ستود: «من قاصرم از توصیف این کتاب گرانبها و الغدیر بالاتر و بزرگتر از آن است که آن را توصیف کنند و ثنا گویند. من تنها کاری که می توانم کرد این است که دعا کنم تا خداوند عمر مؤلف کتاب را طولانی کند. به او فرجام نیک بخشد. این است که با خلوص دل از درگاه خدای متعال مسألت می کنم که بقیه عمر مرا، بر عمر شریف او بیفزاید تا او بتواند به همه آرمان خویش دست یابد...».[۹]
  • استاد بزرگوار علامه سید عبدالعزیز طباطبایی قدس سره می نویسد: «شیخ مشایخ معاصر، بزرگ پژوهشگران و فهرست نگاران، حجت و دلیل تاریخ، احیاگر آثار گذشتگان، نمونه ناب تقوا و صلاح، شیخ آقا بزرگ تهرانی است».[۱۰]

وفات

مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی پس از یک بیماری طولانی، ۱۳ ذی‌الحجه ۱۳۸۹ قمری، در نجف درگذشت و بر طبق وصیتش، در کتابخانه خود که آن را برای استفاده علما و طلاب وقف کرده بود، به خاک سپرده شد.

پانویس

  1. زندگینامه خود نوشت آقا بزرگ، کتاب ماه کلیات،ش ۶۹و۷۰، ۱۳۸۲، ص۴۰-۴۷، ص۴۱
  2. منزوی علی نقی، الذریعه و آقا بزرگ تهرانی، همان، ص۱۱۶-۱۲۳، ص۱۱۶
  3. تاریخ فرهنگ معاصر، (فصلنامه) سال ۴، شماره ۱ و ۲، ص ۳۰۳، (بهار و تابستان ۱۳۷۴ ش)، مقاله «زندگانی من» به قلم خود شیخ آقا بزرگ تهرانی.
  4. والمسلسلات فی الاجازات، ج ۲، ص ۳۲۳؛ تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره پیشین، ص ۳۱۴.
  5. الهادی، سال ۴، ش ۴، ص ۷۶، سال ۱۳۹۶ ق، شیخ الباحثین، ص ۲۲.
  6. الشیخ آقا بزرگ التهرانی فقید العلم والادب، احمد عبدالله هیتی، ص ۹، بغداد، ۱۳۹۰ ق.
  7. المسلسلات، ج ۲، ص ۵۸۲؛ الهادی، سال ۴، ش ۴، ص ۷۶؛ تاریخ فرهنگ معاصر، سال اول، ش اول، ص ۳۷؛ نور علم، دوره چهارم، ش ۲ (۳۸) ص ۳۸.
  8. مجله نور علم، ش ۳۸، ص ۵۴.
  9. میر حامد حسین، استاد حکیمی، ص ۱۴۵.
  10. الذریعه فی التراث الاسلامی، علامه سید عبدالعزیز طباطبایی، ص ۲۳۶.

منابع

  • گلشن ابرار، جلد ۲، زندگی نامه "شیخ آقا بزرگ تهرانی" جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم.
  • دانشنامه بزرگ اسلامی، مدخل "آقا بزرگ تهرانی" از کاظم بجنوردی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، در دسترس در کتابخانه مدرسه فقاهت، تاریخ بازیابی: ۲۶ فروردین ماه ۱۳۹۳.
  • پایان نامه "راهنمای استفاده از الذریعه در تحقیقات حدیثی"، سعید زمانی، دانشکده علوم حدیث، استاد راهنما:محمدکاظم رحمان ستایش، تاریخ دفاع:۱۹ تیر ۱۳۸۶.

آرشیو عکس و تصویر