تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام (کتاب)

نویسنده	امام حسن عسکری علیه السلام
موضوع	تفاسیر شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
مصحح	سید محمدباقر ابطحى
تفسیر الامام العسكرى

«تفسیر منسوب به امام حسن عسکرى علیه السلام» از تفاسیر مأثور متقدم شمرده مى شود که از نظر روش، جنبه توضیح معنا، تأویل و تطبیق، به مانند اکثر تفاسیر روایى شیعه است. در انتساب این تفسیر به امام حسن عسکرى علیه السلام تردید وجود دارد.

اعتبار کتاب

در مقدمه این کتاب آمده است که این تفسیر را امام حسن عسکرى علیه السلام بر ابویعقوب یوسف بن محمد بن زیاد و ابوالحسن على بن محمد بن یسار (سیار)، املا کرده است. و مطابق با سند ذکر شده در مقدمه کتاب، این تفسیر را شیخ صدوق از محمد بن قاسم استرآبادى و او از آن دو روایت کرده است.

این سند از سوی برخی از عالمان مورد نقد قرار گرفته است. به عنوان نمونه ابن غضائرى، از دانشمندان نیمه نخست قرن پنجم هجری، در مورد استرآبادی و این تفسیر مى نویسد: «محمد بن قاسم استرآبادى، که ابوجعفر ابن بابویه از او روایت کرده است، ضعیف و دروغگو است. ابن بابویه تفسیرى را از او روایت کرده است که او از دو شخص مجهول روایت کرده است: یکى از آن دو به نام یوسف بن محمد بن زیاد و دیگرى به نام محمد بن یسار شناخته مى شوند. آن دو مرد تفسیر را از پدرانشان، از ابوالحسن ثالث روایت کرده اند و تفسیر از سهل دیباجى، از پدرش با آن مضامین ناپسندى که دارد جعل شده است».

میر داماد نیز استرآبادی را ضعیف الحدیث دانسته و دو نفری را که او از آنها کتاب را نقل نموده مجهول الحال خوانده است و کتاب را دربردارنده احادیث غیر قابل پذیرش و دروغ دانسته است.

علامه شوشتری به نقد محتوایی این تفسیر پرداخته و مشکلات تعداد زیادی از احادیث آن را مشخص نموده است. بخش زیادی از اشکالات وارد شده ایشان به این تفسیر مربوط به اشتباهات تاریخی آن است.

محتوای کتاب

متن این کتاب مشتمل بر تفسیر استعاذه، بسم الله، سوره حمد و سوره بقره، آن هم به طور ناتمام (تا آیه ۲۸۲) است. البته محدث نورى در مستدرک الوسائل اصل کتاب را بیشتر از کتاب فعلى مى داند.

این تفسیر با بیان روایاتى راجع به فضائل قرآن و تأویل و آداب قرائت قرآن آغاز شده و با ذکر احادیثى مشتمل بر فضائل اهل بیت علیهم السلام (براى نمونه: حدیث سد الابواب، ص ۱۷) و مثالب دشمنان اهل بیت (ص ۴۷) ادامه یافته است. بحثهاى متعددى نیز درباره سیره نبوى، بخصوص راجع به مناسبات پیامبر و یهودیان، مطرح شده است (ص ۱۶۱- ۱۶۳، ۱۹۰- ۱۹۲، ۴۰۶- ۴۰۷).

در مجموع، در این تفسیر ۳۷۹ حدیث آمده است. بیشتر روایات طولانى و مفصّل است، به طورى که گاه یک روایت چندین صفحه را در بر مى‌گیرد (ص ۶۵۶- ۶۷۲) و به همین جهت، در برخى موارد ساختار روایى از بین رفته است. در برخى روایات نیز آشفتگى وجود دارد.

در این تفسیر برخى آیات تأویل شده و بیشتر تأویلها درباره معجزات پیامبر و امامان علیهم السلام است (ص ۴۲۹- ۴۴۱، ۴۹۷- ۵۰۰).

نسخه‌ها و ترجمه تفسیر

نسخه‌هاى خطى متعددى از این تفسیر موجود است؛ همچنین متن تفسیر به فارسى ترجمه شده است. قدیمترین ترجمه فارسى موجود آن، «آثار الاخیار» نام دارد که ترجمه ابو الحسن على بن حسن زواره‌ ای (متوفى ۹۸۴) و ترجمه تمام متن موجود است.

قدرت اللّه حسینى شاهمرادى نیز سوره فاتحه این تفسیر را با عنوان «تفسیر فاتحة الکتاب» از امام حسن عسکرى سلام اللّه علیه و پژوهشى پیرامون آن با مقدمه‌اى مبسوط در اثبات وثاقت تفسیر، ترجمه و منتشر کرده است.

سید حسین بهریلوى (بریلوى، متوفى ۱۳۶۱) نیز این تفسیر را به زبان اردو ترجمه کرده و با عنوان آثار حیدرى به چاپ رساند.

این کتاب در یک جلد به زبان عربی به همت مؤسسه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه، به تحقیق سید محمدباقر ابطحى اصفهانى، در سال ۱۴۰۹ ق چاپ شده است.

منابع

• التفسیر المنسوب الی الامام ابی محمد الحسن بن علی العسکری، تحقیق محمدباقر ابطحی، قم، ‌۱۴۰۹ق.
• حسن زاده آملی، هزار و یک کلمه، قم، بوستان کتاب، ۱۳۷۵ش.
• محمدکاظم رحمتی، تفسیر امام حسن عسکری، در دانشنامه جهان اسلام، ج ۷.
• محمدرضا ضمیری، کتاب شناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، ص ۴۹۲-۴۹۴.
• نرم افزار جامع التفاسیر، بخش کتابشناسی.
• شادی نفیسی، تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام در بررسی علامه شوشتری، تحقیقات علوم قرآن و حدیث، ش۶، پاییز و زمستان ۱۳۸۵، ص ۹۱-۱۱۴.

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی