اثر (علم الحدیث)

«اَثَر» و «اثاره» در لغت به معنای نشان، علامت و بازمانده از یک شیء است. این کلمه در آیات قرآن نیز به همین معنا آمده است؛ به عنوان مثال می‌فرماید: «إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی الْمَوْتَى وَنَکْتُبُ مَا قَدَّمُوا وَآثَارَهُمْ». همچنین در کلام عرب گفته می شود: «ذهبتُ فی اثرِ فلانٍ، یعنی او را پیروی کردم، پای برجای پای او نهادم و رفتم». اثر الحدیث، یعنی اینکه کسی از کسانی گزارش کند و آثارشان را بازگوید. الماثره، مکرمت و بزرگی‌ها را گویند، چون نسل در نسل و عصرها و عصرها گزارش می‌شود.

اما به گفته دانشمندان علم‌الحدیث، مفهوم اصطلاحی «اثر» با مفهوم لغوی آن تفاوت چندانی ندارد؛ زیرا همان‌طور که اثر به معنای بقیه و بازمانده شیء است، در علم الحدیث نیز این کلمه بر بقایا و بازمانده اقوال و افعال منقول از پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) و سلف صالح اطلاق می‌شود و از این جهت با معنای لغوی آن مغایرت ندارد.

برخی از دانشمندان مانند شیخ بهایی کلمه اثر را با «حدیث» مترادف دانسته‌اند و برخی نیز این دو کلمه را مباین هم می‌دانند، به این معنا که: حدیث آن است که از پیامبر(ص) رسیده است اما اثر آن است که از صحابی و دیگران رسیده باشد. لکن شهید ثانی معتقد است که بین اثر و حدیث رابطه عموم و خصوص برقرار است، یعنی هر حدیث و روایتی قطعاً اثری از پیشینیان است، لکن هر اثر به دست آمده ضرورتا منقول از پیامبر(ص) و یا صحابه نیست و علی الظاهر این قول مقرون به صواب است.

آنچه از تتبع در نگاشته‌های عالمان بر می‌آید و عناوین کتاب‌ها در سده‌های آغازین تاریخ اسلام گواهی می‌دهد، این است که اثر با حدیث مترادف است. و عالمان همواره از «آثار» همان احادیث منقول از معصوم را مراد می‌کرده‌اند. در روایات و در لسان ائمه (علیهم السلام) گاهی از احادیث رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله) با عنوان «اثر» یادشده است. شیخ مفید غالباً «اثر» و «آثار» را به «حدیث» و «احادیث» اطلاق می‌کند. چنانکه علی بن محمد خزاز رازی، نیز کتابش را درباره روایات امامت امامان (علیهم السلام) «کفایة الاثر فی النّص علی الائمة الاثنی عشر» نامیده است. بر اساس آنچه تا بدین جا آوردیم، اکنون می‌توان گفت که گمانه‌های گوناگون در نگاشته‌های «مصطلح الحدیث» در تفاوت میان عناوین یادشده، در سده‌های واپسین ایجاد شده و در میان کتاب‌های پیشینیان از آنها سخنی نیست.

ناگفته نماند که نوعی از تفسیر قرآن را تفسیر مأثور یا تفسیر روایی گفته‌اند و آن تفسیر با کمک نقل و اثر است، اما در مورد ماده تفسیر اثری بین شیعه و اهل سنت اختلاف نظر وجود دارد، به این معنا که از نظر شیعه تنها حدیث پیامبر و امامان معصوم(ع) در شمار مدارک تفسیر اثری می‌باشد، در حالی که اهل سنت آرای رسیده از سوی صحابه و در شرایطی بزرگان تابعین را نیز به عنوان مدارک تفسیر اثری قابل قبول دانسته‌اند.

منابع

• اصطلاحات حدیثی، علیرضا کمالی، مجله معارف، اسفند ۱۳۸۶، شماره ۵۴.
• برگرفته از مقاله "تدوین حدیث"، فصلنامه علوم حدیث، شماره ۱.