همسران و فرزندان امام علی علیه السلام

امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در ابتدا با دختر نبی مکرّم اسلام حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها ازدواج کردند و تا زمان شهادت حضرت زهرا با هیج زن دیگری پیمان زناشویی نبستند. این دو بزرگوار با یکدیگر نه سال زندگی کردند که ثمره آن دو پسر و دو دختر بود. اما امام علی (علیه السلام) پس از حضرت زهرا با زنان دیگری ازدواج کردند. آن چیز که مسلم است آن است که حضرت در یک زمان تنها چهار همسر دائمی داشته‌اند و سایرین یا ام ولد بوده‌اند یا از دنیا رفته بوده‌اند.

1- اُمامه دختر ابو العاص

ایشان دختر زينب، دختر پيامبر خداست. زينب، پيش از اسلام با ابو العاص ، خواهرزاده خديجه (و پسر خاله خويش) ، ازدواج كرده بود و دو فرزند داشت : على ـ كه در كودكى مُرد ـ و اُمامه ـ كه پيامبر صلى الله عليه و آله به او محبّت مى ورزيد و امام على عليه السلام، بنا به وصيّت زهرا عليها السلام با او ازدواج كرد. فاطمه زهرا عليها السلام به على عليه السلام گفت: «او براى فرزندانم همچون من است». برخى روايت ها حاكى از آن است كه امام على عليه السلام از او فرزندى به نام محمّد داشت كه «محمّد اوسط» ناميده مى شد.

2- اسماء دختر عميس

او از زنان بزرگ در تاريخ اسلام و جزو نخستين زنانى است كه به پيامبر صلى الله عليه و آله ايمان آوردند. اسماء با جعفر بن ابى طالب، ازدواج كرد و با او به حبشه هجرت كرد و براى او سه فرزند آورد: عبد اللّه، عون و محمّد .

چون جعفر به شهادت رسيد، به ازدواج ابوبكر درآمد و محمّد بن ابى بكر را به دنيا آورد كه قهرمان پايدارى در ولايت على عليه السلام است .

اسماء ، همراه و همدم فاطمه زهرا عليها السلام بود. او بود كه به فاطمه عليها السلام پيشنهاد داد تا جسد مطهّرش را در «تابوت» نهند و در غسل او، امام را يارى داد. اسماء پس از فوت ابو بكر، به ازدواج امام على عليه السلام درآمد و يحيى را برايش به دنيا آورد و تا زمان شهادت امام عليه السلام با او بود. او از راويان حديث و از كسانى است كه حديث «ردّ الشمس» را نقل كرده اند.

3- فاطمه دختر حِزام (ام البنين)

وى از شخصيت هاى درخشان در تاريخ اسلام است و به خانواده اى منسوب است كه در شجاعت و شهامت و پيكار، نظير ندارند .

چون امام على عليه السلام پس از رحلت زهرا عليها السلام تصميم به ازدواج گرفت، عقيل را فرا خواند و از او خواست كه براى او زنى از ميان قبيله هاى معروف به شجاعت بيابد تا براى او جنگجويانى دلير بزايد. از آن جا كه عقيل در تبارشناسى زِبَردست بود، فاطمه دختر حِزام را برگزيد و گفت كه پدران وى از شجاع ترين ، پايدارترين و قوى ترين عرب ها در پيكارند.

اُمّ البنين، شاعرى زبان آور و بزرگ بود. چهار پسرش را در ركاب امام حسين عليه السلام به كربلا فرستاد و در مرثيه آنان، در بقيع به گريه كردن و سرودن شعر نشست و مردم، گِرد مى آمدند و دردمندانه مى گريستند و بر زشتكارى هاى بنى اميّه و رفتارهاى پست آنان، آگاه مى شدند و بدين گونه، توانست نداى فرزندانش و هدفشان را به مردم برساند.

4- خوله حنفیه، دختر جعفر بن قيس

در اينکه «خَولَه» زنِ امام علي (عليه السّلام) بود يا کنيز آن حضرت به شمار مي رفت، اختلاف است. مطابق با نقلی خوله از اسرای بني زبيد بود که هنگامی که رسول خدا، علي علیه السلام را به يمن فرستاد [ آن حضرت] خَولَه را در ميان [ اسيران] بني زبيد به دست آورد. آنان به همراه عَمرو بن مَعدِي کرب، مرتد شده بودند. بني زبيد، با يورشي « خَولَه » را از بني حنيفه اسير گرفت و جزو سهم علي شد. و مطابق با نقلی دیگر علي هنگامِ باز آمدن از يمن، در « ذو المجاز » ( يکي از بازارهاي عرب ) او را خريد و به فاطمه هديه کرد. اما طبق نقلی خوله از اسرای جنگهای رده در زمان ابوبکر بود اما حضرت علي (عليه السّلام) از آنجا که با این جنگ ها موافق نبود او را به کنیزی نگرفت بلکه با او ازدواج کرد. داستان آن به طور مفصل در کتاب الخرائج و الجرائح آمده است. از خوله محمد بن حنفیه به دنیا آمد که به سبب مادرش که از بنی حنفیه بود به این نام مشهور شد.

5- ليلاي نَهشَلي، دختر مسعود

در التذکرة الحمدونيه و ربيع الأبرار (و ديگر منابع ) آمده است که: امام علي (عليه السّلام) پس از آنکه در سال 35 هجري وارد بصره شد، با ليلاي نَهشَلي ازدواج کرد تا روابط آن حضرت با قبيله ي وي ريشه دارتر شود. و این در زمانی بود که «خوله» (مادر محمد بن حنفيه) از دنیا رفته بود.

ثقفي (م 283 هـ) در الغارات از مغيرة ضَبي (م 136 هـ) نقل مي کند که گفت: چون امام علي با ليلا (دختر مسعود نَهشَلي) ازدواج کرد، ليلا گفت: از زماني که دريافتم آن حضرت جانشين رسول خداست، پيوسته دوست مي داشتم ميان من و او، سببي [ پيوند زناشويي ] رخ دهد. ليلاي نَهشَلي از امام علي (عليه السّلام) داراي دو پسر شد؛ عبيدالله (ابوعلي) و عبدالله يا محمد (ابوبکر).

در سفرنامه ي ناصر خسرو مي خوانيم:

در بصره، به نام اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب (عليه السّلام) سيزده مشهد است. يکي از آنها [ را ] « مشهد بني مازن » گويند و آن، آن است که در ربيع الأول سنه ي ست و ثلاثين از هجرت نبي (صلي الله عليه و آله و سلم) اميرالمؤمنين (عليه السّلام) به بصره آمده است و عايشه به حرب آمده بود.

و اميرالمؤمنين (عليه السّلام) دختر مسعود نَهشَلي، ليلا را به زني گرفته بود و اين مشهد، سراي آن زن است. و اميرالمؤمنين (عليه السّلام) هفتاد و دو روز در آن مُقام کرد و بعد از آن، به جانب کوفه بازگشت.

6- صهباء، دختر ربيعه

او مادر عمر بن علی معروف به عمر اَطرَف و خواهر دوقلویش، رقیه بنت علی همسر مسلم بن عقیل است. او «ام ولد» بود و منابع در مکان اسير شدن وی اختلاف دارند؛ برخی گفته‌اند از اسرایی بود که خالد هنگام يورش بر قبيله‌ی بني تغلب (که در آن زمان نصراني بود) در ناحيه‌ی «عين التَّمر» به دست آورد. و برخی گفته‌اند وی از اسرای يمامه ( اسراي جنگي که ميان مسلمانان و مُسيلمه کذاب در زمان ابوبکر- در سال 12 هجري- رخ داد ) می‌باشد. همچنین در اینکه امام علي (عليه السّلام) او را خريد يا به وی بخشيده شد، اختلاف است.

7- محيّاه، دختر امرء القيس

عبد الجبّار بن منظور از عوف بن خارجه چنين نقل مى كند : «من هنگام خلافت عمر در نزد او بودم كه [پير]مردى درويش از ميان مردم به سمت عمر عبور مى كرد تا به جلوى او رسيد. پس به تحيّت خلافت، تحيّتش گفت. عمر پرسيد: تو كيستى؟ گفت: مردى نصرانى ام. من امرء القيس پسر عدىّ كلبى ام. عمر، وى را نشناخت. پس مردى به عمر گفت: اين كسى است كه در جاهليت، قبيله بكر بن وائل را غارت كرده است. عمر گفت: چه مى خواهى؟ گفت: مى خواهم مسلمان شوم. عمر، اسلام را بر او عرضه كرد و او هم پذيرفت. سپس برايش نيزه‌اى خواست و پرچمى بر آن به نشانه فرمان روايى اش بر مسلمانان قوم قضاعه آويخت . پيرمرد بازگشت و پرچم ، بالاى سرش در اهتزاز بود . تا آن زمان نديده بودم مردى نماز نخوانده ، بر گروهى از مسلمانان ، امير شود . على عليه السلام و پسرانش برخاستند و رفتند تا به او رسيدند . پس [على عليه السلام] به او گفت: من على بن ابى طالب ، پسر عموى پيامبر خدايم و اين دو ، پسران من از دختر پيامبر خدايند و ما دوست داريم داماد تو شويم . امرء القيس گفت: اى على! محيّاه دختر امرء القيس را به ازدواج تو درآوردم ؛ و اى حسن! سلمى دختر امرء القيس را به ازدواج تو درآوردم ؛ و اى حسين! رباب دختر امرء القيس را به ازدواج تو درآوردم».

امام علی علیه السلام با این ازدواج پیوند خود و فرزندانش را با قبیله بزرگ قضاعه محکم نمود

همسران امام عليه السلام در هنگام شهادتش : اُمامه، اُمّ البنين ، اسماء بنت عميس و ليلى بنت مسعود بودند.

منابع

• سید محسن امین، سیره معصومان، جلد3.
• محمدی ری شهری، محمد، دانش نامه اميرالمؤمنين (ع) بر پايه قرآن، حديث و تاريخ، ج1
• شهرستاني، سيدعلي، نام خلفا بر فرزندان امامان (عليهم السّلام) (بن مايه ها، پيراهه ها)، ترجمه: سيد هادي حسيني، قم: انتشارات دليل ما، چاپ اول، 1390ش.