التمحیص (کتاب)
 | |
| نویسنده | ابن همام اسکافی |
| موضوع | احاديث شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
|
| |
کتاب «التمحیص» از آثار منسوب به محمد بن همام اسکافی (م، 336 ق)، شامل روایاتی درباره سبب و شیوه‌های آزمایش‌های الهی مؤمنان است.
کتاب درباره صفات و خصوصیات انسان‌های مؤمن است که در این دنیا با چه سختی‌ها و مشکلاتی مواجه خواهند شد و چگونه باید عمل کنند و چه اجر و پاداشی در انتظار آنان خواهد بود. نام این کتاب از آیه ۱۴۱ آل عمران گرفته شده و به معنی خالص کردن و جلا دادن و مراد مؤلف هم خالص کردن ایمان مؤمنان و جلا دادن آن است.
برخی از بزرگان در انتساب این کتاب به ابن همام اسکافی تشکیک کرده و آن را منتسب به ابن شعبه حرانی صاحب کتاب تحف العقول می‌دانند.
محتویات
مؤلف
ابوعلى محمد بن همام اسکافی (258-336 ق)، از اصحاب نائبان خاص امام زمان علیه‌السلام و از محدثان موثق شیعه در عصر غیبت صغری بود. او به دعای امام حسن عسکری علیه السلام به دنیا آمد.[۱]
او از شاگردان احمد بن ادریس قمی و عبدالله بن جعفر حمیری و خود استاد بزرگانی چون محمد بن ابراهیم نعمانی، احمد بن محمد برقی، جعفر بن محمد بن قولویه و علی بن ابراهیم بوده است.
ابن همام به عنوان یک عالم برجسته امامی در بخش عمده‌ای از دوره غیبت صغری و در زمان نواب اربعه امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)، توانست در موقعیت‌های حساس به تبیین و تشریح مبانی اعتقادی و سیاسی امامیه بپردازد. برخى از دستورات و توقیعات امام زمان از طریق اسکافى به دست ما رسیده است. علاوه بر «التمحیص»، کتاب «منتخب الانوار فی تاریخ الائمة الاطهار» از تألیفات مهم اوست.
معرفی کتاب
به نظر می رسد مؤلف نام کتاب را از آیه «وَ لِيُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ يَمْحَقَ الْكافِرِينَ»[۲]؛ (تا خداوند مؤمنان را خالص گرداند و كافران را به نیستى كشاند)، گرفته باشد. تمحیص به معنی جداسازی خالص هر چیزی از ناخالص است. طریحی در مورد معنای این آیه گوید: اي يخلصهم من ذنوبهم و ينقيهم منها، يقال محص الحبل: إذا ذهب منه الوبر حتى يخلص.[۳]؛ یعنی آن ها را از گناهان خالص و پاک گرداند. گفته می شود محص الحبل (طناب) هنگامی که کرک و مویش برود و خالص و بدون کرک گردد.
این کتاب مورد اعتماد بزرگانی چون علامه مجلسی در «بحار» و فیض کاشانی در «الوافی» بوده است.
در مورد انتساب کتاب «التمحیص» میان صاحب‌نظران اختلاف وجود دارد؛ برخی عالمان، مانند شیخ حر عاملی و افندی اصفهانی، «التمحیص» را به ابن شعبه حرانی نسبت داده‌اند. اما برخی دیگر مانند علامه مجلسی و محدث نوری، این کتاب را از آثار استاد حرانی یعنی ابوعلى محمد بن همام دانسته اند، زیرا حرانی این کتاب را از محمد بن همام روایت مى‌کند.
علامه مجلسی در «بحارالانوار» این کتاب را به محمد بن همام نسبت می دهد و دلیل او، عبارت «حدّثنا ابوعلی محمد بن همام» در ابتدای روایات منقول در این کتاب است.»[۴]
عالمان بسیاری، «تمحیص» را به حرانی نسبت داده اند. از جمله شیخ ابراهیم قطیفی در «الفرقه الناجیه». لذا شاگرد مجلسی، میرزا عبدالله افندی در «ریاض العلما»، نظر استادش را محل تأمل دانسته و معتقد است قطیفی اقرب به زمان مولف و اعرف از مولف «بحار» و دیگران به شناخت مولف «التمحیص» است. گذشته از این، اصحاب رجال چون شیخ طوسی و نجاشی که نزدیک به عهد ابو علی محمد بن همام بودند، «التمحیص» را از آثار ابو علی نام برده اند و این خود دلیل بر آن است که این کتاب از آثار محمد بن همام نبوده است و بلکه از آثار ابن شعبه حرانی است.
شیخ حر عاملی نیز در «الأمل الآمل» این کتاب را به حرانی منسوب می کند.[۵]
شیخ ابراهیم قطیفی، قاضی نورالله شوشتری، شیخ حر عاملی، میرزا عبدالله افندی صاحب ریاض، سید حسن صدر، سید محسن امین و شیخ آقا بزرگ تهرانی این کتاب را تألیفِ محمد بن همام نمی‌دانند؛ بلکه آن را تألیف ابو محمد حسن بن علی بن شعبه حرانی صاحب کتاب تحف العقول می‌دانند و ادله آنان این امور است:
- تقدم زمانی شیخ قطیفی که قائل به صحت انتساب کتاب به اسکافی نیست بر علامه مجلسی که کتاب را از اسکافی میداند.
- آگاه‌تر بودن وی نسبت به علامه مجلسی.
- این کتاب در میان تألیفات محمد بن همام در منابع رجالی نیامده شده است.
- شهادت جمعی از علما.
- در آغاز کتاب دارد: «حدثنی ابو علی محمد بن همام» و ظاهر آن این است که مؤلف غیر از محمد بن همام است.
در مقابل، علامه مجلسی، محمدباقر خوانساری و محدث نوری این کتاب را تألیف محمد بن همام می‌دانند و دلیل آنان این است:
- قطیفی در سال ۹۴۵ق بوده و علامه مجلسی در ۱۱۱۱ق فوت نمود و این مقدار تقدم زمانی در ارجحیت قول او بر مجلسی کفایت نمی‌کند.
- آگاه‌تر بودن قطیفی نسبت به علامه مجلسی به احوال کتاب معلوم نیست.
- این کتاب در میان تألیفات ابن شعبه در کتاب‌های رجالی نیز نیامده شده است.
- قطیفی اولین کسی بوده که این مطلب را مطرح کرده و بقیه به تبع وی عنوان کرده‌اند.
- شیوه کتاب‌های روایی قدما بر این بوده که روات، نام مؤلف را در آغاز کتاب به عنوان اولین راوی می‌آورده‌اند مانند کتب کلینی، صدوق، مفید و کامل الزیارات ابن قولویه و در التمحیص هم این مسئله رعایت شده است.
بنابراین، به نظر می‌رسد این کتاب از ابو علی محمد بن همام اسکافی باشد و نقل روایات کتاب از طریق او یقینی است.
این کتاب توسط عبدالله صالحی نجف‌آبادی با نام «تکامل و طهارت روح» به فارسی ترجمه شده
محتوای کتاب
کتاب التمحیص دارای ۱۷۱۰ حدیث است که در ۹ باب مطرح شده است. احادیث این کتاب از حضرت رسول خدا و دیگر ائمه تا امام رضا(ع) می‌باشد. در آغاز کتاب تمام سند آمده و در بقیه کتاب فقط نام آخرین راوی ذکر شده است.مولف در مقدمه کوتاه کتابش تصریح دارد که چون در روایات بلاها را برای شیعیان به عنوان کفاره وتمحیص گناهانشان برشمرده‌اند من هم نام این مجموعه را «کتاب التمحیص» نهادم و روایتی که درباره انواع آزمایش وبلاء برای مؤمنان و موحدان است نقل کردم و نیز روایاتی درباره صبر و رضا و تسلیم که مرتبط با ابتلائات است را ضمیمه کردم تا نفعش بیشتر شود. روایت پایانی کتاب ازرسول خدا(ص) درباره صفات مؤمن است. در این روایت پیامبر(ص) به درخواست امیرالمؤمنین (ع) ۱۰۳ ویژگی از ویژگی‌های مؤمن را برشمرده است. بهره‌مندی از سعه صدر و تواضع فراوان زیاد، نخندیدن با صداى بلند، اذیت نکردن کسی را که اذیتش کرده، غیبت نکردن از دیگران ، مهرورزی با یتیمان و...پاره‌ای از صفاتی است که پیامبر(ص) برای مؤمن برشمرده است.
آنچنان که از توضیح در مورد عنوان کتاب معلوم شد این کتاب به نقل روایات در باب ابتلائات و امتحانات الهی که باعث آمرزش گناه مؤمنین می گردد می پردازد. مولف خود در مورد کتابش چنین می گوید: و ذكرتُ فيه وجوه الاختيار من الله جل ثناؤه لعباده المؤمنين، و تمحيصه عن أوليائه الموحدين و أضفت إليه ما جانسه، و ضممت إليه ما شاكله من الصبر، والرضا، والزهد فيما يفنى.[۶]
مولف کتاب خود را در نه باب زیر تنظیم نموده است:
- باب سرعت بلا به سوی مؤمنین.
- باب تعجیل در خالص نمودن مؤمن.
- باب پاك شدن گناهان مؤمن به وسیله بیماری.
- پاك شدن گناهان مؤمن به وسیله غم و اندوه.
- پاك شدن گناهان مؤمن به وسیله فقر.
- باب وجوب ارزاق و توصیه به طلب آن از راه درست.
- باب حسن اختيار خدا برای مؤمنان و نظر داشتن او بر آنان در پیشامدها گرچه ناخوش دارند.
- باب مدح صبر و ترک شکوی و یقین و رضایت داشتن به بلا.
- بابی در اخلاق مؤمنین و نشانه های موحدین.
پانویس
منابع
- حافظ فرزانه، مرکز مطالعات و پژوهشهاي فرهنگي حوزه علميه.
- مهدی احمدی، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۹ش.
- "التمحیص"، سایت اندیشه قم.
