تفسیر عیاشی (کتاب)
 | |
| نویسنده | محمد بن مسعود العیاشی |
| موضوع | تفاسیر شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 2 |
|
| |
تفسیر عیاشی تألیف محمد بن مسعود عیاشی سمرقندى (م، ۳۲۰ ق) از تفاسیر روایی مشهور شیعه در قرن سوم هجری است که بر اساس احادیث و اخبار ائمه اطهار علیهم‌السلام تنظیم شده است. بخشی از این تفسیر ارزشمند مفقود شده و متن موجود آن از ابتدای قرآن تا سوره كهف را در بر دارد. در تفسير عيّاشى، علاوه بر مطالب تفسيرى و فقهى، به مسائل كلامى نيز پرداخته شده است.
مؤلف
ابوالنصر محمد بن مسعود بن عیاش سمرقندى، معروف به عیاشى (م، ۳۲۰ ق)، از فقها و محدثان بزرگان شيعه در عصر غیبت صغری است. وی در رشته‌هاى فقه، ادب، حديث و تفسير متبحر بوده است.
عیاشی در قرن سوم مى زیست و هم عصر با شیخ كلینى و محمد بن بابویه بود. او در آغاز تابع مذهب اهل سنت بود، اما به تشیع گرایید و همه میراث پدری خود را در راه نشر علم و ادب و ترویج فرهنگ اهل بیت علیهم‌السلام به مصرف رساند.
او از بزرگان مذهب اثنی عشرى بشمار مى رفت و ابوعمرو كشى، صاحب رجال، نیز از شاگردان وى بود. عیاشى دارای تألیفات زیادی بوده است، از جمله: الأنبیاء و الأولیاء، العالم و المتعلم، الدعوات، المناسک.
محتوای تفسیر
این تفسیر در اصل دو جلد بوده كه دانشمندان و علماى تفسیر از او روایت مى كرده اند؛ اما متأسفانه در طى قرون و اعصار قسمت دوم این تفسیر مفقود مى شود و لذا كتاب موجود، كه در دو مجلد منتشر شده و فقط تا آخر سوره كهف است، اما بر اساس مطالبى كه از اين تفسير در آثار دوره‌هاى بعدى آمده، احتمالا در اصل شامل تمامى قرآن بوده است.
متن موجود تفسير عيّاشى نوشته‌اى مرسل است كه در آن اسناد احاديث ذكر نشده است. نوشته موجود ظاهرا اندكى پس از وفات مؤلف تدوين يافته است. تدوين كننده، بنابر گزارش خود وى، اسناد را حذف كرده تا در فرصتى مناسب، اين متن را نزد كسى كه آن را به طريق سماع يا اجازه از مؤلف يا احتمالا از شاگردان وى به دست آورده، برخواند[۱]. حاكم حَسكانى در شواهد التنزيل از متن مُسنَد تفسير استفاده كرده است و گويا متن مسند تفسير تا زمان ابن طاووس (متوفى 664) در دست بوده است[۲].
عیاشی مقدمه مبسوطی بر تفسیر خود بر مبنای احادیث حاوی مطالب ذیل نوشته است:
- در فضل قرآن، 18 حدیث
- در باب ترك روایت برخلاف كتاب، 17 حدیث
- در باب روایاتی كه در شأن و منزلت قرآن آمده، 17 حدیث
- در باب تفسیر ناسخ و منسوخ، ظاهر و باطن، محكم و متشابه، 11 حدیث
- در باب ما عنی به الائمه من القرآن، 8 حدیث
- در باب علم ائمه به تأویل، 13 حدیث
- در باب تفسیر به رأی، 6 حدیث
- در باب نكوهش جدال در قرآن، 4 حدیث
وی همچنین در تفسیر سوره های قرآن، از احادیث متعددی به این ترتیب بهره گرفته است:
- در تفسیر فاتحه الكتاب، 28 حدیث
- در تفسیر سوره بقره، 535 حدیث
- در تفسیر سوره آل عمران، 185 حدیث
- در تفسیر سوره نساء، 314 حدیث
- در تفسیر سوره مائده، 230 حدیث
- در تفسیر سوره انعام، 147 حدیث
- در فضل سوره انعام، 353 حدیث
- در تفسیر سوره اعراف، 137 حدیث
- در تفسیر سوره انفال، 87 حدیث
- در تفسیر سوره برائت، 166 حدیث
- در تفسیر سوره یونس، 51 حدیث
- در تفسیر سوره هود، 84 حدیث
- در تفسیر سوره یوسف، 106 حدیث
- در تفسیر سوره رعد، 79 حدیث
- در تفسیر سوره ابراهیم، 57 حدیث
- در تفسیر سوره حجر، 47 حدیث
- در تفسیر سوره نحل، 85 حدیث
- در تفسیر سوره بنی اسرائیل، 182 حدیث
- در تفسیر سوره کهف، 97 حدیث.
در تفسير عيّاشى، علاوه بر مطالب تفسيرى و فقهى، به مسائل كلامى نيز پرداخته شده است، مثلا عيّاشى در بحث از جبر و تفويض، رواياتى دالّ بر رد هر دو نظريه جبر و تفويض آورده و نظرى موافق با «امر بين أمرين» ارائه كرده است.[۳] عيّاشى رواياتى درباره فرقه‌هاى شيعى و ديگر فرق، از جمله واقفه و خوارج و عِجليّه و قَدَريه، آورده است.[۴]
در تفسير عيّاشى همچون ديگر آثار اماميه اين دوره، جنبه روايى غالب است، با اين حال به دليل توجه مؤلف به آيات الاحكام، ويژگى فقهى اين تفسير بيشتر از ديگر تفاسير كهن اماميه، همچون تفسير فرات كوفى و تفسير على بن ابراهيم قمى است.[۵]
منابع تفسير
از مقايسه روايات دالّ بر وقوع تحريف در قرآن كريم در تفسير عيّاشى با نسخه خطى قِرائات احمد بن محمد سَيارى، بر مى‌آيد كه اين اثر منبع عيّاشى در نقل روايات بوده است[۶]، حال آنكه رجال شناسان امامى روايات منقول از سيارى را بسيار ضعيف دانسته و در مسائل فقهى به آنها بى‌اعتنا بوده‌اند[۷].
براساس مطالب مشابه در تفسير عيّاشى و تفسير على بن ابراهيم قمى، احتمالا اين دو اثر منابع مشتركى داشته‌اند[۸]، از جمله تفسير جابر بن يزيد جُعفى (متوفى 128) كه عيّاشى روايات فراوانى از آن نقل كرده است.
تفسير ابو الجارود زياد بن مُنذر نيز از منابع مشترك اين دو بوده است، گو اينكه بخشهاى منقول از تفسير مذكور در دو اثر همانند نيست و هر يك از آنان از بخشهاى مختلف آن استفاده كرده‌اند. نصوص بر جا مانده از تفسير عيّاشى در شواهد التنزيل نيز حاكى از آن است كه عيّاشى از برخى منابع تفسيرى اهل سنّت استفاده كرده است[۹].
وضعیت نشر
این كتاب، با تحقیق و تصحیح سید هاشم رسول محلاتى و با مقدمه علامه طباطبایى، در تهران، توسط انتشارات مكتبه الاسلامیه چاپ و منتشر شده است. علامه طباطبایی در مقدمه تفسیر عیاشی می‌نویسد: «یكی از بهترین تفسیرهای كه از علمای پیشین بر جا مانده، كتاب تفسیر منسوب به شیخ ما عیاشی رحمة الله علیه و آن كتاب ارزشمندی است... تا حال كه یازده قرن از نگارش این تفسیر سپری می‌گردد، احدی از فحول و بزرگان بر این تفسیر خرده نگرفته و همه او را ستوده‌اند».
لازم به ذکر است که اخیراً به وسیله بنیاد بعثت، احادیث این کتاب مستند شده است.
پانویس
- ↑ تفسیر عیاشی، ج 1، ص 73, درباره انتقاد محمد باقر مجلسى از اين كار ج 1، ص 28)
- ↑ ( ابن طاووس، ص 79
- ↑ (همان، ج 2، ص 140- 141).
- ↑ ( همان، ج 2، ص 55، 104، 112، 124- 125، 163, براى آگاهى از جنبه‌هاى قصصى همان، ج 1، ص 145- 149، ج 2، ص 154- 155).
- ↑ (براى نمونه عيّاشى، ج1، ص192، 238، 248).
- ↑ ( براى نمونه عسكرى، ج 3، ص 114- 115، 259، 262، 264)
- ↑ ( خوئى، ج 2، ص 282- 284)
- ↑ ( براى نمونه عيّاشى، ج 1، ص 109- 113، 145- 149, قمى، ج 1، ص 36- 41، 55- 58)
- ↑ ( براى نمونه عيّاشى، ج 3، ص 153، 163- 165)
منابع
- محمدرضا ضميري، کتابشناسي تفصيلي مذاهب اسلامي، صفحه 491-492.
- مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع التفاسیر [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی.
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
