تفسیر صافی (کتاب)
 | |
| نویسنده | فیض کاشانی |
| موضوع | تفاسیر شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 5 |
| مصحح | حسین اعلمی |
|
| |
«تفسیر صافى» تألیف ملامحسن فیض کاشانى (م، ۱۰۹۱ ق)
محتویات
مؤلف
محمّد بن مرتضى مشهور به ملامحسن فیض کاشانى (۹۷۷-۱۰۹۱ ق)، حکیم، محدث، مفسر، عارف، شاعر، و یکى از اکابر علما و فقهاء اخباری دوره صفویه در قرن یازدهم هجری است. از اساتید برجسته او می توان به ملاصدرای شیرازی، محمدتقی مجلسی، شیخ بهایی، میرفندرسکی و میرداماد اشاره کرد. برخی از آثار مهم ایشان عبارتند از: تفسیر صافی، تفسیر اصفی، الوافی و المحجة البیضاء.
ملامحسن فیض در سن ۸۴ سالگى، در ۲۲ ربیع الثانى سال ۱۰۹۱ در شهر کاشان از دنیا رفت و در قبرستانى که در زمان حیاتش زمین آن را خریدارى و وقف نموده بود، به خاک سپرده شد.
معرفى اجمالى كتاب
«تفسیر صافى» همواره مورد بهره بردارى دانش پژوهان قرار گرفته است؛ حتى در گذشته متن درسى طلاب حوزه علمیه بوده است. ویژگى مهم این تفسیر در دو جهت است. نخست، بهره گیرى از روایات در تفسیر آیات به شكل گسترده و نقد و ارزیابى این روایات در دلالت بر آیه و جنبه هاى مختلف آن. دوم، استفاده از نكات ادبى و بلاغى.
وى در این زمینه، از متن عبارات بیضاوى استفاده مى كند و گاه بدون افزودن یك كلمه همان عبارات او را در شرح كلمات و تفسیر آیه مى آورد. گذشته از این، تفسیر صافى یكى از تفاسیر ممتاز فرهنگ شیعى به حساب مى آید و دیدگاه امامیه را به طور گسترده شرح مى دهد و به درستى آن استدلال مى كند و هر جا كه شبهه اى باشد، پاسخ مى دهد. فیض در آغاز تفسیر خود مقدمه اى نگاشته و به انگیزه تألیف خود اشاره كرده و دلیل بهره گیرى از روایات را برشمرده است.
صافى و تفسير بيضاوى
مرحوم فيض مطالب غير روايى خود را در شأن نزول، لغت، قرائت، و اعراب آيات غالبا از تفسير بيضاوى اخذ كرده است، و اين شيوه‌اى است كه خود در مقدمه دوازدهم، اشاره به آن نموده است (البته بدون نام بردن از تفسيرى خاص). در تطبيق اجمالى مطالب غير روائى تفسير صافى با تفسير بيضاوى، به راحتى مى‌توان تخمين آيت اللّه رضا استادى كه می گوید «90 درصد جملات تفسير صافى از بيضاوى است» را پذيرفت.
مصنف در اين نقل، هيچ اشاره‌اى به منبع مطالب ننموده است، در بعضى موارد بعنوان «قيل» و در اكثر موارد بدون اين لفظ، مطالب را نقل مى‌نمايد. بخش كمى هم از بيانات با تعبير «اقول» از خود مصنف است.
البته در نقل مطالب بيضاوى، گاهى تعبير جمله را تغيير داده، از حالت اسميه به فعليه و بر عكس، فعل مضارع را به ماضى و بر عكس، و در بسيارى موارد نيز عين تعبير را حفظ نموده است. البته اين بدان معنا نيست كه همه مطالب تفسير بيضاوى را، نقل كرده باشد، بلكه نقل ايشان گزينشى بوده است، مثلا ممكن است از يك سطر فقط يك جمله را كه لازم مى‌ديده، آورده باشد. همانطور كه مصنف در مقدمه دوازدهم بيان كرده است، تا وقتى روايتى موجود بود سراغ قول مفسرين نمى‌رود، به همين جهت نقل او از تفسير بيضاوى پس از اتمام تفسير منسوب به امام حسن عسكرى (عليه السلام) بيشتر و نمايانتر مى‌شود. بنابراين مطالب منقول از بيضاوى از لحاظ تنوع شامل تفسير فرازهايى از آيات، معانى الفاظ و لغات، بيان قرائتها، شأن نزول، مطالب ادبى و مقدار كمى احاديث پيامبر« صلّى اللّه عليه و آله» مى‌شود. اينك نمونه‌ايى در چگونگى نقل از تفسير بيضاوى را، ذكر مى‌كنيم.
مفسر در تفسیر آيه «مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ » (109 سوره بقره) مى‌نويسد: «قيل اى تمنوا ذلك من عند انفسهم و تشهيهم لا من عند تدينهم و ميلهم الى الحق او حسدا بالغا منبعثا من اصل انفسهم». که در تفسير بيضاوى جزء 1 ص 100 آمده است:«مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ » اى تمنوا ذلك من عند انفسهم و تشهيهم، لا من قبل التدين و الميل مع الحق، او بحسدا اى حسدا بالغا منبعثا من اصل نفوسهم.
منابع روايى تفسير
مرحوم فيض در نقل روايات از منابع تفسيرى و غير تفسيرى متعددى استفاده نموده است، روايات را با ذكر مرجع بدون سند بيان كرده و در مواردى نيز مرجع روايت را ذكر ننموده است، در بعض موارد فقط به نقل مقطع مورد نظر كفايت كرده و از نقل بقيه روايت اجتناب كرده است، گاهى نيز به تحليل يا جمع يا توجيه روايات مى‌پردازد.
در نقل از تفسير منسوب به امام حسن عسكرى عليه السلام بدليل كثرت نقل، در غالب موارد اشاره به تفسير نمى‌كند، امّا در مقدمه دوازدهم مى‌فرمايد: در سوره بقره اغلب تفسير ما از تفسير منسوب به امام حسن عسكرى عليه السلام است، به همين جهت بدون ذكر آن روايات را نقل مى‌كند.
گاهى عين عبارات تفسير را مى‌آورد، گاهى اندكى را حذف و بقيه را مى‌آورد، و گاهى نيز نقل به معنى مى‌كند. مرحوم فيض در مورد نقل روايات در مقدمه دوازدهم مى‌فرمايد: در جايى كه روايات هم معناى زيادى وجود دارد، جامع‌ترين آن را نقل نموده و از ذكر ديگر روايات بدليل اختصار، صرف‌نظر كرده‌ايم و گاهى به كثرت آن اشاره داشته‌ايم. در جايى كه روايات مختلف وجود دارد، اصح، احسن و اعم آنها را انتخاب كرده، نقل مى‌كنيم و در مواردى نيز اشاره به موارد اختلاف كرده‌ايم.
منابع شیعى كه مرحوم فيض از آنها نقل روايت نموده با تعداد موارد نقل به شرح ذيل مى‌باشد: (قابل توجه اينكه بدليل تقطيع روايات توسط مرحوم فيض هر مورد نمايانگر يك روايت مستقل نيست.)
1-تفسير قمى 2400 مورد
2-تفسير عياشى 1300 مورد
3- تفسير مجمع البيان 1450 مورد
4- الارشاد شیخ مفيد 8 مورد
5- اعتقادات صدوق 8 مورد
6- اكمال الدين 110 مورد
7- الاحتجاج 160 مورد
8- امالى طوسى 45 مورد
9- بصائر الدرجات 45 مورد
10- تهذيب طوسى 110 مورد
11- توحيد صدوق 150 مورد
12- تفسير منسوب به امام حسن عسكرى (عليه السلام) تقريبا اغلب تفسير
13- من لا یحضره الفقيه صدوق 200 مورد
14- الكافى 1350 مورد
15- جوامع الجامع 145 مورد
16- خصال 145 مورد
17- علل الشرايع 180 مورد
18- عيون اخبار الرضا( ع) 160 مورد
19- مجالس 90 مورد
20- مصباح الشريعة 40 مورد
21- الخرائج و الجرايح 15 مورد
22- معانى الاخبار 135 مورد
23- نهج البلاغه 55 مورد
24- ثواب الاعمال 220 مورد
25- عوالى اللئالى 15 مورد
26- قرب الاسناد 30 مورد
27- مناقب ابن شهرآشوب 45 مورد
28- روضة الواعظين 23 مورد
از منابع اهل سنت، علاوه بر استفاده از روايات تفسير بيضاوى، از كتب ذيل نقل نموده است:
41- شواهد التنزيل
42- تفسير نعمانى
43- الجامع الصغير
45- تفسير بحر المحيط
46- تفسير كشاف
47- در المنثور
بنابراين بيشترين استفاده را در روايات از تفسير قمى، تفسير عياشى، الكافى و تفسير مجمع البيان نموده است.
حواشى و ترجمه‌‌ها
«تفسير صافى» از ابتدا مورد توجه علماء قرار گرفت و عده‌اى نيز بر آن حاشیه و تعليقاتى نوشته‌اند، از جمله:
1- حاشيه ملا آقا خوئى تبريزى (متوفى 1307 ه.ق)
2- حاشيه سيد صدرالدين يزدى
3- حاشيه ملا عبدالرضا دماوندى (متوفى 1160)
4- حاشيه ميرزا محمدعلى طباطبايى يزدى متخلص به وامق، در يك جلد به زبان عربى (متوفى 1240)
5- حاشيه ميرزا محمد تويسركانى.
6- حاشيه و شرح تفسير صافى از سيد عبدالاعلى سبزوارى (م، ۱۴۱۴ ق) در يك جلد به زبان عربى شيوا. مصنف با مشرب معقول خود حواشى و شروحى بر تفسير صافى نگاشته است. نسخه اصل به خط مؤلف در كتابخانه وى در نجف اشرف موجود است.
7- ترجمه تفسير صافى توسط آيت اللّه ميرزا محمد ثقفى؛ علامه حسن زاده آملى مى‌فرمايد: «تفسير روان جاويد» در 5 جلد اثر ميرزا محمد ثقفى، ترجمه تفسير صافى مى‌باشد.
8- ترجمه تفسير صافى توسط آقايان سبحانى و محمدباقر ساعدى خراسانى، توسط نشر صفا تهران به سال 1405 در 368 صفحه وزيرى به چاپ رسيده است.
9- حاشيه دهکردى بر تفسير صافى، تأليف سيد ابوالقاسم حسينى از علماى امامیه در قرن 14 ق.
وضعیت نشر
این كتاب با مقدمه و تصحیح شیخ حسین اعلى به همت مؤسسه اعلمى للمطبوعات چاپ و منتشر شده است.
منابع
- محمدرضا ضمیری، کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی.
- نرم افزار جامع التفاسیر نور، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، بخش کتابشناسی.
متن کتاب
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
