حرم امام رضا علیه السلام
ابوالحسن على الرضا بن موسى بن جعفر صادق بن محمد بن على بن الحسين بن على بن ابى طالب هشتمين امام شيعيان است. ايشان در 11 ذی القعده سال 148 هجرى زاده شدند و در 29 صفر سال 203 هجرى از دار دنيا رحلت فرمودند. بقعه آن حضرت در مشهد مرکز خراسان رضوی زیارتگاه شیعیان جهان و علاقه مندان به آن حضرت است.
| |
|
کشور |
|
|
شهر |
|
| |
| |
| مشاهده در نقشه | |
محتویات
موقعيت جغرافيايى
اين مرقد مطهر در وسط شهر مشهد واقع است؛ كه اين شهر خود 924 كيلومتر از تهران پايتخت ايران فاصله دارد. مجموعه‌ى حرم شكلى دايره‌‌وار دارد و از آن خيابان‌هاى متعددى منشعب مى‌شود كه به نقاط گوناگون مشهد منتهى مى‌گردد. از شمال به نوغان، از جنوب به خيابان‌هاى امام رضا علیه السلام و بيت المقدس، از جنوب غربى به خيابان نواب صفوى و از شمال شرقى به خيابان آيت الله شيرازى منتهى مى‌گردد.
تاریخچه بنای حرم رضوی
مكانى كه ضريح پاك امام رضا علیه السلام در آن قرار دارد، سرايى از آن حميد بن قحطبه طائى يكى از فرماندهان ابومسلم خراسانى بوده است. پس از وفات هارون‌‌الرشيد در سال 193 هجرى جسد او در اين مكان به خاك سپرده شد، و فرزند وى مأمون بر فراز آن گنبدى افراشت كه بعدها «گنبد هارونيه» نام گرفت. وقتى امام رضا علیه السلام مسموم گرديده به شهادت رسيدند، پيكر ايشان را به اين مكان آوردند و در نزديكى قبر هارون‌‌الرشيد به خاك سپرده شد. اما اين گنبد در سال 380 هجرى بر دست امير «سبكتگين» به طور كامل ويران شد و مرقد امام رضا علیه السلام تنها مزار خراسان گرديد كه از تقديس و تجليل برخوردار بود. سلطان مسعود بن سبكتگين ضريحى طلايى بر قبر شريف امام قرار داد، تا باعث تمايز آن شود و به پناهگاهى براى بلاديدگان و حاجت‌‌مندان مبدل گردد و از آن پس، آن شهر كه به توس يا سناباد معروف بود جز به نام مشهدالرضا شناخته نشد.
توسعه و بازسازى
پس از آن كه امير سبكتگين قبر امام علیه السلام را ويران نمود اين مكان همچنان به عنوان ويرانه‌اى كه شيعيان از ترس دشمنان خود جرأت تعمير و بازسازى آن را نداشتند باقى ماند. تا آن كه سلاطين ديالمه آن را بازسازى و تعمير نمودند.
در سال 512 هجرى ابوطاهر شرف الدين قمى وزير شيعه مذهب سلطان سنجر سلجوقى گنبد آن بارگاه مطهر را تجديدبنا كرد؛ و اين گنبد همچنان برقرار ماند تا آن كه تاتارها آن را ويران كردند. بعدها سلطان محمد خدابنده نوه‌ى هولاگو مرقد شريف امام رضا علیه السلام را تجديدبنا كرد.
در دوران ميرزا شاهرخ گورگانى و در سال 809 هجرى مجموعه‌ى حرم بازسازى شد؛ و گوهرشاد همسر شاهرخ در اين امر اهتمام كرد؛ از جمله مسجدى را در نزديكى مرقد ساخت، كه به نام وى مشهور است. در سال 932 هجرى شاه طهماسب صفوى دستور به طلاكارى گنبد حرم داد. همچنان كه يك گلدسته‌ى طلا نيز براى آن بنا نمود. و روى قبر نيز يك ضريح طلايى نصب كرد.
در سال 1010 هجرى شاه عباس كبير به بازسازى حرم و توسعه‌ى صحن و طلاكارى گنبد مرقد نمود. همچنان كه در سال 1020 ايوان‌‌هاى شمالى، شرقى و غربى را بنا نمود. در سال 1086 شاه سليمان صفوى به تعمير گنبد حرم و طلاكارى آن، كه در سال 1084 بر اثر زلزله فروريخته بود، پرداخت. در سال 1153 نادرشاه تعديلات و باز‌سازى‌‌هايى در حرم انجام داد و يك چلچراغ طلايى مرصع و نيز يك قفل طلايى مرصع به حرم اهدا نمود. در دوران فتحعلى شاه قاجار و در سال 1223 هجرى بناى صحن جديد حرم آغاز شد. در سال 1260 و در دوران محمدشاه حرم كاشى‌‌كارى گرديد؛ و ناصرالدين شاه طلاكارى ايوان صحن را كه فتحعلى شاه ساخته بود به پايان رساند.
در سال 1401 هجرى و پس از پيروزى انقلاب اسلامى عمليات بازسازى و توسعه‌ى حرم شريف آغاز شد كه طى آن ساختمان‌‌ها و اجزاى جديد به حرم الحاق شد. محراب‌‌ها و زوايا تعمير گرديد. صحن‌ها و رواق‌‌هاى جديدى در حرم ساخته شد و كتابخانه و ديگر مراكز فرهنگى به آن اضافه گرديد. همچنان كه به بهسازى سرويس‌هاى بهداشتى و خدماتى زائران پرداخته شد.
شكل بنا
روضۀ منوره که پیکر مقدس حضرت امام‌رضا علیه السلام در آن مدفون است، زیر گنبدی زرین و باشکوه قرار دارد و هستـۀ مرکزی بناهای آستان قدس رضوی است. این بنا تقریباً به‌شکل مربع است و پس از توسعه، به حدود ۱۳۹ متر مربع افزایش یافته است. قطر دیوارهای اطراف روضه که سنگینی گنبد بر آن قرار دارد، حدود ۳ متر است. کف حرم با بهترین نوع سنگ مرمر پوشیده شده است و دیواره و سقف روضۀ منوره با کاشی‌های ممتاز و نفیس سنجری و نیز کتیبه‌ها و آینه‌کاری بسیار زیبا به‌صورت معرق و مقرنس تزیین شده است.
بر فراز ايوان طلا گلدسته‌ى طلايى براقى وجود دارد و در نقطه‌ى مقابل آن نيز بر فراز ايوان شاه عباسى گلدسته‌ى ديگرى قرار دارد. حرم هم چنين داراى دو گلدسته‌ى طلاكارى شده‌ى ديگر است كه در صحن قديمى واقع‌اند. قاعده‌ى يكى از اين دو در ضلع جنوبى و قاعده‌ى گلدسته‌ى ديگر در ضلع شمالى صحن قرار دارد. حرم صحن‌هاى متعددى دارد كه در سال‌‌هاى اخير توسعه داده شده‌اند.
در حرم هم‌‌چنين چهار برج بزرگ احداث شده است؛ كه روى برج غربى ساعتى بزرگ قرار گرفته است. از مناره‌ى برج شرقى نيز به عنوان «نقاره‌‌خانه» استفاده مى‌شود. در بخش جنوبى حرم‌سراى موسوم به «دارالسياده» احداث شده كه آن را گوهرشاد خاتون بنا نهاده است. بر يكى از ديوارهاى اين سرا ظرفى آويزان است كه گفته مى‌شود. با آن انگور مسموم را براى امام رضا علیه السلام آورده‌اند. در مقابل دروازه‌ى جنوبى صحن كه نادرشاه آن را بنا نهاده است يك چاه هشت گوش حفر شده است كه بالاى آن را پوشانده‌اند و اين بنا «سقاخانه‌ى نادرى» نام دارد. در وسط صحن و از سمت غرب نيز حوض آب قرار دارد.
صندوق‌های مرقد مطهر
اولین صندوق مزار
بنا به استناد متون تاریخی موجود، در اواخر قرن پنجم هجری، صندوقی از چوب اعلا با روکش و پست‌های نقره روی مرقد امام نصب شده بود. بانی صندوق، انوشیروان زرتشتی، از اهالی اصفهان بوده که به بیماری برص (پیسی) مبتلا بود و در مأموریتش به خراسان، پس از آگاهی از کرامات حضرت، برای شفای بیماری صعب‌العلاج خود، به امام رضا علیه السلام متوسل و پس از گرفتن حاجت، مسلمان می‌شود و این صندوق را در تاریخ ۵۰۰ قمری به مرقد منور رضوی اهدا می‌کند.
دومین صندوق مزار
این صندوق از چوب فوفل با روکش و میخ‌های طلا و معروف به صندوق عباسی بوده است که در سال ۱۰۲۲ قمری روی مرقد مطهر نصب شد. صندوق عباسی تزیینات هنری و گران‌بهایی داشته که پس از قرن‌ها ماندن در سرداب، به‌مرور پوسیده و ارکان و پایه‌های آن متلاشی شده بود و در سال ۱۳۱۱ شمسی، از روی مضجع شریف برداشته شد. کتیبه‌های طلای این صندوق هم‌اکنون در موزه نگهداری می‌شود.
سومین صندوق مزار
صندوق سوم از سنگ مرمر معدن شاندیز با رنگ سبز لیمویی بوده که حاج‌حسین حجارباشی زنجانی در سال ۱۳۱۱ شمسی آن را تهیه و روی مرقد نصب کرد. این صندوق که عنوان سنگ قبر را نیز داشت، تا سال ۱۳۷۹ شمسی، درون ضریح چهارم بود و با تعویض ضریح برداشته شد و سنگ قبر جدید جایگزین آن شد.
ضریح های حرم مطهر
ضریح اول
بنا بر شواهد تاریخی، نصب ضریح بر مرقد شریف امام رضا علیه السلام از دورۀ صفویه صورت گرفته است و سابقۀ وجود ضریح تا پیش از این دوره مشخص نیست. از آن زمان تاکنون، پنج ضریح بر مرقد مطهر حضرت نصب شده که اولینِ آن، چوبی و دارای تزییناتی از طلا و نقره بوده و در اواسط قرن دهم هجری، در عهد شاه‌طهماسب صفوی ساخته و نصب شده است. این ضریح در طی زمان از بین رفته است.
ضریح دوم
دومین ضریحی که بر مرقد مطهر نصب شد، معروف به «ضریح نگین‌نشان» است. این ضریح در سال ۱۱۶۰ قمری ساخته شد. شاهرخ‌میرزا، نوۀ نادرشاه افشار، آن را وقف مضجع منور امام رضا علیه السلام کرد. این ضریح از زمان نصب تا سال ۱۳۷۹ شمسی، در طبقۀ فوقانی و داخل ضریح چهارم جای داشت. بعد از برداشتن ضریح چهارم و قبل از نصب ضریح جدید، این ضریح به‌دلیل وقفی‌بودنش، به سرداب مقدس امام رضا علیه السلام و روی مرقد منور حضرت انتقال یافت.
ضریح سوم
ضریح سوم به «ضریح فولادی» شهرت دارد و در عصر قاجار، در سال ۱۲۳۸ قمری ساخته و روی ضریح دوم نصب شد. این ضریح آراسته به ورقه‌های طلاکوب و طوق طلای جواهرنشان است و در حاشیۀ بالای آن، سورۀ «هل اتی» و «یس» با خط ثلث نوشته شده است. ابعاد آن ۳ در ۴ متر و ارتفاعش ۲ متر است. این ضریح در سال ۱۳۳۸ شمسی، هم‌زمان با ساخت و نصب ضریح چهارم، از روی مضجع شریف برداشته و به موزه منتقل شد.
ضریح چهارم
ضریح چهارم از جنس طلا و نقره و معروف به «شیر و شکر» است که در سال ۱۳۳۸ شمسی، پس از برداشتن ضریح سوم و انتقال آن به موزه، روی ضریح دوم نصب شد. این ضریح به اهتمام و نظارت مرحوم سیدابوالحسن حافظیان و با هنرمندی استاد حاج‌محمدتقی ذوفن اصفهانی و جمعی دیگر از هنرمندان ساخته شد. ضریح چهارم هفت تُن وزن دارد و از چهارده دهانه، به نماد چهارده معصوم علیهم السلام تشکیل شده است که در بالای هر دهانه، گلبرگی از طلا با نام یکی از معصومین علیهم السلام نوشته شده است. ابعاد این ضریح شامل ۴ متر طول، ۶۰/۳ متر عرض و ۹۰/۳ متر ارتفاع است. قسمت بالای ضریح آراسته به سورۀ مبارکۀ «یس» و «هل اتی» بر کتیبه‌ای طلایی به‌خط استاد احمد زنجانی است. این ضریح هم‌زمان با نصب ضریح پنجم در سال ۱۳۷۹ شمسی، به موزۀ آستان قدس رضوی انتقال یافت.
ضریح پنجم
گذشت حدود ۴۰ سال از عمر ضریح چهارم، استحکام سازه‌ای آن را کم کرده بود؛ درعین‌حال ایجاد انفجار توسط منافقان، در ضلع بالاسر مبارک حضرت در عاشورای حسینی سال ۱۳۷۳ شمسی، باعث آسیب‌دیدگی ضریح شد و اندیشۀ طراحی و ساخت ضریح جدید را که مدتی قبل آغاز شده بود، تقویت کرد. استاد محمود فرشچیان طراحی ضریح پنجم را در سال ۱۳۷۲ شمسی با مشورت‌گرفتن از صاحب‌نظران و هنرمندان آغاز کرد. کار قلم‌زنی ضریح را استاد خدادادزاده اصفهانی و خطاطی و خوش‌نویسی آن را استاد موحد و کار خاتم‌کاری آن را استاد کشتی‌آرای شیرازی برعهده داشته‌اند. کار ساخت این ضریح با کیفیت عالی و در نهایت استحکام به وزن ۱۲ تن به ابعاد ۷۳/۳ در ۷۸/۴ و ارتفاع ۹۶/۳ متر با روکش طلا و نقره پس از هفت سال پایان یافت.
گنبد طلا
در اوایل قرن ششم، شرف‌الدین ابوطاهر قمی، وزیر سلطان سنجر سلجوقی، به مباشرت ابوالقاسم احمد‌بن‌علی‌بن‌احمد العلوی الحسینی که از نقیبان ناحیۀ توس بود، ضمن تعمیر روضۀ منوره، اقدام به احداث گنبد بر فراز قُبۀ اولیه کرد. این همان گنبدی است که بالغ بر ۹۰۰ سال از بنای آن می‌گذرد. گنبد از نظر ساختمان و ارتفاع، در نهایت زیبایی و هنرمندی طراحی شده است و دو پوشش دارد:
پوشش اول گنبد، سقف حرم به‌حساب می‌آید که از زیر مشاهده می‌شود و دارای مقــرنس آینه است و به آن «قبه» گفته می‌شود؛ پوشش دوم که بر فراز آن استوار گشته، گنبد طلاست و حد فاصل این دو پوشش ۱۳ متر فضای خالی وجود دارد. ارتفاع گنبد طلا از کف روضۀ منوره، ۳۱ متر و محیط دور گنبد ۱۰/۴۲ متر بوده و ارتفاع آن از اول طلاکاری تا تیزۀ گنبد ۴۰/۱۶ متر است.
پس از طلاکاری گنبد در زمان شاه‌طهماسب، چند رخداد متوجه آن شد؛ ازجمله در فتنۀ ازبک‌ها در سال ۹۹۷ قمری، عبدالمؤمن‌خان ازبک، ضمن تاراج نفایس آستان قدس رضوی، دستبردی به طلاهای گنبد زد تا اینکه شاه‌عباس در طی سفری که با پای پیاده از اصفهان به مشهد آمد، اقدام به مرمت و تزیین مجدد گنبد (۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶ق) با خشت‌های طلا کرد. جریان این رخداد را علیرضا عباسی، خطاط معروف عصر صفوی، در کتیبۀ دور گنبد با خط بسیار زیبای ثلث نوشته که متن آن در کتاب مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی نیز ذکر شده است. علاوه بر هنرنمایی علیرضا عباسی، کمال‌الدین یزدی نیز کار معماری و کاشی‌کاری گنبد را برعهده داشته است. در سال ۱۰۸۴ قمری، زلزلۀ عظیمی در مشهد رخ داد و خساراتی به گنبد و طلاکاری آن وارد شد که شاه‌سلیمان صفوی آن را ترمیم کرد و پس از دو سال از این حادثه، کار طلاکاری آن به پایان رسید. در قسمت زیرین کتیبۀ کمربندی گنبد، کتیبۀ دیگری بر چهار ترنج به‌خط زیبای محمدرضا امامی اصفهانی جلوه می‌کند که بیانگر این حادثه است.
منابع
- نگاهی به حادثه بمب گذاری در حرم امام رضا، سایت خبری تحلیلی عصر ایران، 30 خرداد 1388، بازیابی:9 دی 1392
