الکشف و البیان عن تفسیر القرآن (کتاب)
 | |
| نویسنده | احمد بن محمد ثعلبی |
| موضوع | تفسیر اهل سنت |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 10 |
|
| |
تفسیر «الکشف و البیان عن تفسیر القرآن» از تفاسیر اهل سنت مى‌باشد که با توجه به نام نویسنده آن، احمد بن محمد ثعلبی (م، 427)، معروف به «تفسیر ثعلبى» است. این تفسیر از تفاسیر مأثور به شمار مى‌آید و به زبان عربى در چندین مجلد بوده است. هم اکنون به طور کامل تمام مجلدات آن در دسترس نمى‌باشد. برخى نیز به سبب آنکه مباحثى نظرى و علمى را در بر دارد آن را از تفاسیر عقلى دانسته‌اند. ثعلبی قرآن را بر اساس آنچه از پیشینیان به او رسیده تفسیر کرده و به مباحث گوناگون پرداخته است.
محتوای تفسیر
نیشابورى (ثعلبى) در مقدمه تصریح به این دارد که «تفسیر او عصاره حدودا صد کتاب و نقل اقوال شفاهى سیصد تن از مشایخ اوست و در چهارده مقوله سخن گفته است. بسائط و مقدمات، عدد و تنزلات، قصص و نزولات، وجوه و قرائات، علل و احتجاجات، عربیت و لغات، اعراب و موازنات، تفسیر و تأویلات، معانى و جهات، غوامض و مشکلات، احکام و فقهیات، حکم و اشارات، فضائل و کرامات و اخبار و متعلقات، و آنها را بدون باب بندى مطرح کرده، نام آن را «الکشف و البیان عن تفسیر القرآن» نهاده است.»
و نیز در مقدمه، مفسران قرآن را به چند دسته تقسیم مى‌نماید: «۱- فرقه اهل بدعت و اهواء. ۲- دسته‌اى که نیکو نوشتند اما اقوال و بدعتهاى باطل را با بیانات پیشینیان صالح مخلوط کردند. ۳- دسته‌اى که به نقل روایت بسنده کرده و درایت و نقد را پیشه نکرده‌اند. ۴- دسته‌اى که اسناد روایات را حذف کرده و از کتب و دفاتر نقل کرده‌اند، بدین جهت تألیفاتشان بر اساس حافظه و ذهنیات آنهاست و گفتار صحیح و غیر صحیح و متقن و واهى را بهم آمیخته‌اند. ۵- دسته‌اى که خوب و متقن نوشته‌اند اما با نقل کثرت طرق و روایات، تألیفات را پر حجم کرده‌اند. ۶- عده‌اى نیز تفسیر را از احکام و بیان حلال و حرام، حل مشکلات تفسیرى و رد بر اهل شبهه، مجزا کرده‌اند و به این امور نپرداختند.»
ثعلبى هیچکدام از اینها را کامل نمى‌داند و به همین جهت اقدام به تألیف تفسیر نمود.
ثعلبی بابهایى در فضل قرآن و اهل آن و معناى تفسیر و تأویل بیان مى‌کند و سپس آغاز به تفسیر مى‌نماید. روش کلى ثعلبى در مطرح کردن مباحث را مى‌توان به این ترتیب بیان کرد که ابتداى هر سوره اطلاعات کلى از قبیل نام، مکى و مدنى بودن و تعداد آیات آن را ارائه مى‌دهد، سپس به فضل سوره‌ها با استفاده از روایات وارده از پیامبر (ص) و صحابه و تابعین مى‌پردازد. بعد از آن آیات را مطرح نموده، درباره قرائت، لغت و گاهى نیز مسائل بیانى آنها، بحث را پى‌گیرى مى‌کند.
ویژگی های تفسیر
توجه به نحو و ادب:
وى هنگام تفسیر آیات به تفصیل به مسائل نحو و ادب مى‌پردازد، که گستردگى دانش او را در این زمینه مى‌رساند، به عنوان نمونه، در تفسیر آیه ۹۰ سوره بقره «بئسما اشتروا به...»، به طور گسترده درباره واژه‌هاى «نعم» و «بئس» سخن مى‌گوید و عمیقا درباره آنها بحث و ریشه‌یابى مى‌نماید. مفردات آیات قرآنى را از لحاظ زبانى و مصدر اشتقاق و صرف مورد بررسى قرار مى‌دهد و در روشنتر ساختن معانى آنها به شعر عربى استناد کرده است. در تفسیر آیه ۱۱۷ سوره بقره از لفظ «ینعق» تحلیل دقیقى ارائه داده، صرف وجود مختلف آن را بیان مى‌دارد.
توجه به مباحث فقهی:
یکى دیگر از جلوه‌هاى این تفسیر پرداختن به مباحث فقهى است، در مورد آیات احکام، مباحث فقهى را در سطحى گسترده مطرح مى‌سازد، اقوال، اختلاف نظرات، ادله و جمیع اطراف مسئله را بررسى مى‌کند چنانچه گاه از حوصله تفسیر بیرون است. به عنوان نمونه در آیه ۱۱ سوره نساء بحث ارث، سهمها و طبقات مختلف آن را مطرح مى‌نماید، و نیز در مباحثى از قبیل: «نکاح متعه» «کبائر»، «لمس نساء»، «تیمم» به تفصیل سخن مى‌گوید.
نقل اسرائیلیات:
پرداختن ثعلبى به قصص قرآن را مى‌توان دلیل علاقه زیاد او به این امور دانست و شاهد آن کتابى است که در قصص انبیاء تألیف کرده است. به همین جهت اسرائیلیات بدون عنایت به درست یا نادرست بودن آنها، به رغم شگفتى و غیر منطقى بودن در این تفسیر ذکر شده است و دانشوران علم حدیث را نظر بر آن است که در حدیث، ثعلبى دستى توانا نداشته است و اسرائیلیات به این سبب در تفسیر او راه یافته است. اما شاید راه یافتن اسرائیلیات به تفسیر او از این باب باشد که ایشان هم مانند محدثان پیشین عمل کرده است. و نکوهش برخى اهل سنت از او نیز شاید از باب توجه او به روایات خاصه و نقل روایاتى از آنها در فضائل اهل بیت «علیه السلام» باشد، که مورد پسند عامه نبوده است و این نیز سبب شده که این تفسیر به زیور طبع آراسته نگردد. از نمونه‌هاى اسرائیلیات مى‌توان به موارد ذیل اشاره داشت: در سوره کهف آیه ۱۰، مطرح کردن مسائلى از قبیل اسماء اصحاب کهف، عدد، سبب خروج، کلب آنها و... و نیز آیه ۹۴ سوره کهف، درباره یأجوج و مأجوج و آیه ۲۷ سوره مریم.
ثعلبى از نقل روایات موضوعه در فضائل سوره‌هاى قرآن نیز خوددارى نکرده و در تفسیر او اینگونه فضائل هم به چشم مى‌خورد.
حذف اسانید روایات:
وی در نقل روایات، اسانید آنها را حذف نموده و برخى از این جهت بر او نقد کرده‌اند امّا در ابتداى کتاب، اسانید خود را از علماى پیشین و هم عصر خود که تفسیر را از آنها نقل مى‌کند، ذکر مى‌نماید. بدین جهت لابلاى بحثها آن را بازگو نمى‌کند.
نسخه شناسى
نسخه حاضر در ۱۰ جلد با تحقیق ابو محمد بن عاشور و مراجعه و تصحیح استاد نظیر الساعدى توسط انتشارات دار احیاء التراث العربى بیروت به عنوان چاپ اول در سال ۱۴۲۲ قمرى و ۲۰۰۲ میلادى، چاپ و عرضه گردید. در پاورقى این نسخه به آدرس آیات و روایات و مطالب منقول و معناى بعضى لغات پرداخته شده است.
منابع مقاله
۱- مجلدات مختلف تفسیر ثعلبى.
۲- تفسیر و مفسران، آیت الله معرفت، ج ۲ ص ۱۸۸.
۳- التفسیر و المفسرون، دکتر محمد حسین ذهبى، ج ۱ ص ۲۲۷، انتشارات دار احیاء التراث العربى بیروت.
۴- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهى، ج ۱ ص ۷۴۳ و ۸۲۵، به کوشش بهاء الدین خرمشاهی.
منبع
نرم افزار جامع التفاسیر نور، بخش کتابشناسی.
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
