خبر متواتر

خبر متواتر به آن روایتى گفته مى‌شود كه راويان آن در همه طبقات داراى تعدد باشد و تبانى و همدستى آنان بر جعل و دروغ پردازى عادتاً محال است.

مفهوم متواتر در نگاه لغت شناسان

از نظر لغت شناسان، متواتر وصف چیزى مى باشد که تحقق آن به تدریج و پى در پى حاصل مى شود و در این معنا، میان لغویون اختلافى وجود ندارد. دلیل این معنا براى کلمه متواتر، آیه ذیل است:«ثُمَّ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا تَتْرَىٰ ۖ كُلَّ مَا جَاءَ أُمَّةً رَسُولُهَا كَذَّبُوهُ ۚ فَأَتْبَعْنَا بَعْضَهُمْ بَعْضًا...»(سوره مومنون، آیه 44) «سپس فرستادگان خود را پیاپى فرستادیم، هرگاه براى امّتى پیامبرش آمد، او را دروغ گو شمردند، پس آنان را یکى پس از دیگرى (به هلاکت) رساندیم.»

خبر متواتر

خبر متواتر به آن روايتى گفته مى‌شود كه راويان آن در همه طبقات داراى تعدد باشد و تبانى و همدستى آنان بر جعل و دروغ‌پردازى عادتاً محال است.

خبرى كه از ناحيه گروهى مورد اعتماد با خصوصيت ياد شده نقل شود، موجب علم و قطع به صدور مضمون آن از معصوم علیه‌السلام است و حجيت و اعتبار علم و قطع ذاتى است و نيازى به اثبات ندارد.

پس با آمدن علم و يقين، حجيت معلوم و متيقن قطعى است و جاى بحث ندارد، ولى در اين كه آيا چه مقدار از تواتر و تعداد راويان مى‌تواند براى انسان علم‌آور و اطمينان بخش باشد، موضوعى مورد اختلاف نظر است.

اختلاف در تعداد راویان

بنا به نقل علامه مقدسى در روضة الناظر (ص 50) و نيز ديگران: برخى دو نفر و عده‌اى چهار نفر و جمعى پنج نفر را كافى دانسته‌اند، و گروهى بيست نفر و گروه ديگرى چهل نفر و دسته‌اى عدد سيصد و سيزده نفر و يا كمتر و زيادتر را در تحقق تواتر شرط دانسته‌اند. ولى اصولا تعيين عدد براى تواترى كه بتواند علم‌آور و يقين بخش باشد صحيح نيست، خواه تعداد كم باشد يا زياد. زيرا ملاك در حجيت خبر متواتر اين است كه علم‌آور باشد. و در برخى شرايط راى پنج نفر مى‌تواند يقين را به دنبال داشته باشد، در حالى كه در شرايط ديگر رأى صد نفر و دويست نفر و حتى پانصد نفر هم ممكن است يقين‌آور نباشد.

رویكرد مذاهب اسلامی

علامه بزرگ زين‌الدين عاملى معروف به شهيد ثانى در كتاب گرانقدرش «الدراية» (ص 12) مى‌فرمايد: خبر متواتر را همه فقهاى مذاهب اسلام - از امامى و حنفى و شافعى و مالكى و حنبلى و ظاهرى و اوزاعى و جريرى و بصرى و نخعى و تميمى و... براى استنباط احكام پذيرفته‌اند، بدان جهت كه موجب قطع است و حجيت قطع ذاتى است. از جمله اخبار متواتر، حديث غدير و نيز خبر ثقلين است.

اقسام تواتر

تواتر بر سه قسم است: لفظى، معنوى و اجمالى.

• تواتر لفظى آن است كه همه راويان حديث، عبارات حديث را با يك لفظ نقل كرده باشند.
• تواتر معنوى آن است كه الفاظ نقل شده در احاديث متفاوت باشد ولى همه آن‌ها از جهت معنا و مفهوم يك حقيقت را افاده كنند.
• تواتر اجمالى آن است كه چند حديث در يك جهت با هم يكسان باشند و يك مطلب را افاده كنند، اگر چه از جهت لفظ و معناى مجموع روايت با يكديگر تفاوت داشته باشند.

منابع

• جناتی شاهرودى، محمدابراهيم؛ منابع اجتهاد از ديدگاه مذاهب اسلامى؛ ص 103.
• بحثهاى مقارن در علم الحدیث(2) خبر متواتر, محمد رحمانی.