کوفه: تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) (ویرایش) |
|||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | + | «کوفه» اولین شهری است که پس از ظهور [[اسلام]] در [[عراق]] ساخته شد. محل بنای این شهر را دو [[صحابی]] جلیل‌القدر پیامبر، [[سلمان فارسی]] و [[حذیفه|حذیفه یمانی]] در سال ۱۷ هـ.ق و در دوره خلافت [[عمر بن خطاب|عمر]] برای تجمع سپاهیان انتخاب کردند. و [[مسجد کوفه]] اولین بنایی بود که در آن ساخته شد. در سال ۳۶ هجری [[امام علی]] علیه السلام این شهر را به عنوان پایتخت خود انتخاب کردند و از آن زمان این شهر در [[تاریخ اسلام]] نقش بسزایی پیدا نمود. [[پرونده:Masjedekofe.jpg|left|thumb|مسجد کوفه]] | |
| + | ==وجه تسمیه کوفه== | ||
| − | در | + | در وجه تسمیه کوفه چند قول وجود دارد: یکی آن که «کوفه به معنای جایی است که در آن ریگ و شن باشد».<ref> همو، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ۱۶۱.</ref> مقدسی می‌گوید: «هر شن که با ریگ آمیخته بود کوفه است، نمی‌بینی که زمین آن چنین است».<ref> طبری، همان، ۳/۱۴۵.</ref> |
| − | |||
| − | |||
| + | دیگر آن که «نام سرزمین [[بابل]] از سواد [[عراق]] است و از آن رو [[کوفه]] نامیده‌اند که به صورت دایره است یا تپه شنی دایره»<ref> یاقوت حموی، همان، ۴/۴۸۹ـ۴۹۰.</ref> و نیز چون [[سعد بن ابی وقاص]]، پس از فتح [[قادسیه]] و استقرار در انبار، سپاه مسلمانان را برای رهایی از بدی آب و هوا و موجودات آزاردهنده آن به سوی این سرزمین هدایت کرد و به آنان گفت: «تکوفوا فی هذا الموضع؛ در این مکان جمع شوید»، از ریشه کاف و تکوف است.<ref> بکری، معجم مااستعجم، ۱۱۴۱؛ طبری، همان، ۳/۱۴۶.</ref> برخی نیز گفته‌اند: «به سبب وجود کوه کوچکی در آن جا که به «کوفان» معروف است، این منطقه را کوفه نامیده‌اند».<ref> یاقوت حموی، همان جا.</ref><ref> عتبات عالیات عراق، دکتر اصغر قائدان، ص ۷۸.</ref> | ||
| − | + | ==موقعیت جغرافیایی کوفه== | |
| − | + | کوفه در هشت کیلومتری شرق [[نجف]] اشرف بر کرانه رود [[فرات]] قرار دارد. این سرزمین ۲۲ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و در شرق آن رود فرات، در غرب آن صحرا، در جنوب غربی آن شهر باستانی [[حیره]] (شش کیلومتری آن) و در شمال شرقی آن ذی الکفل واقع شده است. به سبب همین نزدیکی به فرات که در سه کیلومتری شرق آن قرار دارد و نیز جاری بودن یکی از شاخه‌های فرات در شرق آن،<ref> اصطخری، المسالک والممالک، ۸۳؛ ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، ۱/۲۷۰.</ref> زمین‌های اطراف شهر حاصلخیز است و به گفته اصطخری «به همین سبب آب و هوای کوفه از [[بصره]] خوش‌تر است».<ref> یاقوت حموی، معجم البلدان، ۴/۴۹۰.</ref> | |
| − | == | + | ==تاریخ کوفه== |
| − | + | پس از پیروزی مسلمانان در [[قادسیه|نبرد قادسیه]] در سال چهاردهم هجری، و تصرف شهر [[تیسفون]] پایتخت ساسانیان، [[عمر بن خطاب|خلیفه دوم]] به [[سعد بن ابی وقاص]] فرمانده سپاه اسلام در [[عراق]] دستور داد تا در آن جا بمانند. بدون شک وی چنین اقدامی را با نیت استحکام بخشیدن به سیطره مسلمانان در عراق تا فرارسیدن زمان مناسب برای پیشروی به عمق خاک [[ایران]] انجام داد. | |
| − | + | اما به رغم امتیازهایی که یک شهر ساخته و سازماندهی شده در اختیار آنان می گذاشت، آب و هوای این شهر مطلوب عرب های [[جزیرة العرب]] نبود؛ زیرا گله ها و رمه های آنها و بویژه شترهایی که از جزیرة العرب با خود آورده بودند، با جایی سازش پیدا می کردند که هم دارای محیطی خشک، استپی و صحرایی باشد و هم از موقعیت زراعی مناسبی برخوردار باشد. این شد که پس از حدود چهارده ماه سکونت در شهر [[مداین]] [تیسفون]، سعد بن ابی وقاص پس از مکاتبه با خلیفه دوم و گزارش مشکلات، مامور شد جایی پیدا کند که مناسب زندگی اعراب و شترهایشان باشد. | |
| − | + | [[سلمان فارسی]] به دلیل ایرانی بودن و آشنایی با منطقه، به همراه [[حذیفه|حذیفة بن الیمان]] مامور پیدا کردن چنین مکانی شد. آن ها در طول رود فرات حرکت کرده و پس از بررسی دو سه منطقه، مثل شهر انبار، منطقه نسبتا مرتفعی را در کنار ساحل غربی رود فرات و نزدیک شهر باستانی حیره انتخاب نمودند و به دنبال آن، سعدبن ابی وقاص به نیروهای تحت امر خود دستور داد تا همگی به این منطقه کوچ کرده و در آن جا چادر زده و ساکن گردند، و این اولین شهری بود که پس از ظهور [[اسلام]] به وسیله مسلمانان ساخته شد و «کوفه» نام گرفت.<ref> حسین ایزدی، جغرافیای تاریخی کوفه، مجله تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم)، زمستان ۱۳۷۹، شماره ۴ </ref> | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
اولین ساختمانی که در شهر کوفه بنا گردید و تقسیم بندی شهر و محله‌های آن بر اساس آن و در کنار آن انجام شد، [[مسجد جامع کوفه]] بود که ساخت آن هم‌زمان با حضور مسلمانان در این منطقه آغاز شد. | اولین ساختمانی که در شهر کوفه بنا گردید و تقسیم بندی شهر و محله‌های آن بر اساس آن و در کنار آن انجام شد، [[مسجد جامع کوفه]] بود که ساخت آن هم‌زمان با حضور مسلمانان در این منطقه آغاز شد. | ||
| − | ساکنان اولیه شهر کوفه مجاهدان جنگ و فتح قادسیه بودند که از قبایل مختلف نزاری (اعراب عدنانی شمال شبه جزیره عربستان) و یمنی (اعراب قحطانی جنوب) تشکیل شده بودند. [[بلاذری]] تعداد کل مهاجرین اولیه به کوفه را بیست‌هزار نفر | + | ساکنان اولیه شهر کوفه مجاهدان جنگ و فتح قادسیه بودند که از قبایل مختلف نزاری (اعراب عدنانی شمال شبه جزیره عربستان) و [[یمن|یمنی]] (اعراب قحطانی جنوب) تشکیل شده بودند. [[ابوالحسن احمد ابوجعفر بلاذری|بلاذری]] تعداد کل مهاجرین اولیه به کوفه را بیست‌هزار نفر می داند که از دوازده هزار نفر یمنی و هشت هزار نفر نزاری تشکیل شده بود.<ref>احمدبن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، ص ۳۷-۴۱.</ref> در کنار اینها یک سپاه چهارهزار نفرى از دیلمیان قرار داشتند که پس از فتح قادسیه به سپاه اسلام تحت رهبرى سعدبن ابى وقاص پیوستند و با او پیمان همکارى بستند. <ref>جامعه شناسى کوفیان، نعمت الله صفرى فروشانى، فصلنامه مشکوة، زمستان ۱۳۷۵، شماره ۵۳</ref> |
| − | |||
| − | |||
| − | امام علی علیه السلام پس از | + | در آغاز خلافت [[امام علی علیه السلام|امام علی]] علیه السلام [[طلحه]] و [[زبیر]]؛ دو [[صحابی]] پیامبر، پیمان بیعت خود با امام علی علیه السلام را شکستند و با همراهی [[عایشه]] همسر رسول خدا (ص) و به کمک مالى [[بنی امیه|بنى امیه]]، جنوب عراق را تسخیر کردند و پس از تصرف [[بصره]] دهها نفر از یاران و کارگزاران امام علیه السلام را به شهادت رساندند. به دنبال آن امام علی علیه السلام براى تنبیه آنان و مجازات همدستانشان، با سپاهیان خود به سمت بصره حرکت نمودند و در حوالی [[بصره]] با آنان وارد کارزار شده و در نهایت به پیروزی رسیدند.<ref> جعفر سبحانی، فروغ ولایت، ص ۴۶۵ </ref> |
| − | + | امام علی علیه السلام پس از اتمام این جنگ، موسوم به [[جنگ جمل]]، حدود یک ماه در بصره ماند و به ترمیم خرابیها و تقسیم [[بیت المال]] پرداخت و پس از آن به سوی کوفه حرکت کرد و در اوایل رجب سال سی و ششم هجری به کوفه وارد شد و برای قدردانی از فداکاری جوانان کوفه و ایجاد امنیت در این شهر استراتژیک و همچنین به دلیل نزدیکی کوفه به [[شام]] - که مرکز فتنه و توطئه [[معاویه]] بود - آن حضرت، کوفه را به عنوان مرکز [[خلافت]] خود برگزید.<ref> علی اصغر عین القضاة، امام علی (ع) عقلانیت و حکومت، انتشارات پرتو خورشید، ص ۱۷۸</ref> | |
| − | + | در زمان [[بنی امیه|امویان]] به دلیل اقدامات امویان در جهت توسعه قلمرو و کسب منافع بیشتر در مرزهای شرقی، یعنی [[ایران]] و [[ماوراءالنهر]] (سیحون و جیحون)، شهر کوفه به عنوان پایگاه سیاسی ـ نظامی آنان در [[بین النهرین|بین‌النهرین]] و به عنوان مرکزی برای کنترل و نظارت بر فلات ایران مطرح بود. در واقع، در عهد امویان حاکم عراقین (بصره و کوفه) حاکم اصلی ایران تا حدود [[خراسان]] بزرگ نیز محسوب می‌شد و این امر باعث افزایش اهمیت نظامی ـ سیاسی و بالطبع رونق اقتصادی کوفه در عهد امویان شده بود. اثرات این رونق اقتصادی در دوران خالد بن عبدالله قسری که از سال ۱۰۵ تا ۱۲۰ه ، حاکم عراق بود نمایان گردید، به نحوی که به دستور خالد بازارهای زیادی ساخته شد و برای هر صنفی از بازرگانان سرا و دربندی در نظر گرفته شد. بها و اجاره این اماکن تجاری به حدی بود که تأمین کننده نیازهای ده هزار مرد جنگی حاضر در کوفه بود.<ref> حسین ایزدی، جغرافیای تاریخی کوفه، مجله تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم)، زمستان ۱۳۷۹، شماره ۴ </ref> | |
| − | ابن | + | با به قدرت رسیدن [[حکومت بنی عباس|عباسی‌ها]] پایتخت در سال ۱۳۲ هـ.ق به شهر هاشمیه و سپس به [[بغداد]] منتقل شد و روز به روز از اهمیت کوفه کاسته شد و بنا به گفته جهانگرد معروف [[ابن جبیر]] که در سال ۵۸۰ هـ.ق از آن دیدن کرده است، شهر رو به ویرانی رفته است. در واقع، شهر کوفه از قرن ۶ هجری، به صورت شهری مرده درآمد که موجودیت آن به دلیل سابقه تاریخی اش در اسلام حفظ شده، و یادآور حوادث و وقایع تلخ و ناگواری است که در تاریخ اسلامی به وقوع پیوسته است.<ref> حسین ایزدی، جغرافیای تاریخی کوفه، مجله تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم)، زمستان ۱۳۷۹، شماره ۴ </ref> |
| − | :«کوفه یکی از مهمترین شهرهای عراق می‌باشد و امتیاز آن بر دیگر شهرها این است که مسکن صحابه و [[تابعین]] و جایگاه علما و صلحا و مرکز خلافت امیرالمومنین علی علیه السلام بوده | + | [[ابن بطوطه]] (م۷۷۹ ه.ق) در سفرنامه خود این شهر را چنین توصیف می‌کند: «کوفه یکی از مهمترین شهرهای عراق می‌باشد و امتیاز آن بر دیگر شهرها این است که مسکن [[صحابه]] و [[تابعین]] و جایگاه علما و صلحا و مرکز خلافت [[امام علی علیه السلام|امیرالمومنین علی]] علیه السلام بوده است، لیکن در حال حاضر به سبب حمله‌های متمادی وضع آن شهر رو به ویرانی کشیده است. مایه تباهی شهر کوفه اعراب خفاجه هستند که در اطراف آن سکونت دارند. این اعراب کارشان راهزنی است. کوفه بارو ندارد و بنای آن از آجر و دارای بازارهای نیک می‌باشد. غالب متاعی که در بازار کوفه معامله می‌شود خرما و ماهی است. [[مسجد کوفه|جامع اعظم کوفه]]، مسجد بزرگی است با هفت شبستان که بر روی ستون‌های سنگی قطور و بلند بنا شده است این ستون‌ها از قطعه سنگ‌های تراش شده تشکیل یافته که روی هم قرار داده شده و وسط آنها را فلز قلع ریخته‌اند».<ref> ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه.</ref> |
| − | == اماکن زیارتی | + | ==اماکن زیارتی شهر کوفه== |
| − | '''<I> | + | '''<I>۱. مسجد کوفه:</I>''' |
| − | یکی از آثار مهم و زیارتی کوفه، مسجد تاریخی این شهر است. این مسجد شاید نخستین بنایی باشد که به هنگام احداث شهر برپا کردند، زیرا وقتی سعد بن ابی وقاص این منطقه را برای استقرار دائم سپاهیان و غازیان در نظر گرفت، نخستین اقدام او بنای مسجدی برای [[عبادت]] مردم بود. آنان ابتدا نقشه مفصل و جامعی برای بنای مسجد کشیدند و بر آن اساس مسجد را، که محور و مرکز اصلی شهر بود، ساختند. محدوده مسجد را با تیراندازی یک تیرانداز تعیین کردند که در چهار سمت تیر انداخت<ref> طبری، تاریخ الطبری، | + | یکی از آثار مهم و زیارتی کوفه، [[مسجد]] تاریخی این شهر است. این مسجد شاید نخستین بنایی باشد که به هنگام احداث شهر برپا کردند، زیرا وقتی سعد بن ابی وقاص این منطقه را برای استقرار دائم سپاهیان و غازیان در نظر گرفت، نخستین اقدام او بنای مسجدی برای [[عبادت]] مردم بود. آنان ابتدا نقشه مفصل و جامعی برای بنای مسجد کشیدند و بر آن اساس مسجد را، که محور و مرکز اصلی شهر بود، ساختند. محدوده مسجد را با تیراندازی یک تیرانداز تعیین کردند که در چهار سمت تیر انداخت<ref> طبری، تاریخ الطبری، ۳/۱۴۸؛ فتوح البلدان، ۳۸۸.</ref> دلیل این کار آن بود که می‌خواستند مساحت بسیار زیادی را به مسجد اختصاص دهند به گونه‌ای که همه جنگجویان و ساکنان این منطقه که به چهل هزار نفر می‌رسید، برای نماز در آن جا حضور یابند.<ref> یاقوت حموی، همان، ۴/۴۸۹.</ref> |
| − | این مسجد به صورت مربع با دیوارهای کوتاه ساخته شد که بخش عمده‌ای از آن سقف نداشت. از ابتدای بنا تا سال | + | این مسجد به صورت مربع با دیوارهای کوتاه ساخته شد که بخش عمده‌ای از آن سقف نداشت. از ابتدای بنا تا سال ۴۱ هجری، که [[زیاد بن ابیه]] حاکم [[عراق]] به توسعه و تجدید بنای آن پرداخت، تغییری در مسجد ایجاد نشد. در این دوران، دیوارهای مسجد مستحکم‌تر و مرتفع‌تر شد و مقداری هم بر وسعت آن افزودند، مقصوره و [[محراب|محرابی]] برای آن ساختند و کف آن را باریگ پوشاندند.<ref> جعفر الخلیلی، موسوعة عتبات المقدسه، قسم الکوفه، ۱۶.</ref> |
| − | در قرن ششم که ابن جبیر کوفه را دیده، آن را مخروبه‌ای توصیف می‌کند که فقط جامع آن از خرابی مصون مانده است<ref> ابن جبیر، سفرنامه، | + | در قرن ششم که ابن جبیر کوفه را دیده، آن را مخروبه‌ای توصیف می‌کند که فقط جامع آن از خرابی مصون مانده است.<ref> ابن جبیر، سفرنامه، ۲۵۸.</ref> ابن بطوطه نیز آن را در قرن هشتم دیده و مسجد را چنین توصیف کرده است: «سقف مسجد بر ستون‌هایی از سنگ تراشیده شده استوار است و قطعات سنگ با سُرب به یکدیگر پیوسته است».<ref> ابن بطوطه، سفرنامه، ۱/۲۶۸.</ref> |
| − | در دوره‌های مختلف همواره تعمیرات و بازسازی‌هایی در این مسجد انجام گرفت و اندکی نیز بر مساحت آن افزوده شد. بنای فعلی مسجد مساحتی بالغ بر چهل هزار مترمربع است که ضلع‌های آن به ترتیب | + | در دوره‌های مختلف همواره تعمیرات و بازسازی‌هایی در این مسجد انجام گرفت و اندکی نیز بر مساحت آن افزوده شد. بنای فعلی مسجد مساحتی بالغ بر چهل هزار مترمربع است که ضلع‌های آن به ترتیب ۱۱۰ ـ ۱۱۶ ـ ۱۰۹ و ۱۱۶ متر طول دارد و در سه طرف مسجد حجره‌هایی برای زائران ساخته شده است. ساختمان مسجد شمالی ـ جنوبی است و حدود ۲۱ درجه به سمت [[قبله]] یعنی به سوی غرب، انحراف دارد. |
| − | <I>( | + | <I>(۱ـ۱) درهای مسجد:</I> |
از هنگام بنای مسجد، درهای متعددی برای آن ساخته‌اند: | از هنگام بنای مسجد، درهای متعددی برای آن ساخته‌اند: | ||
| − | # باب السدّه: [[امام علی]] علیه السلام از آن در وارد مسجد می‌شد. | + | #باب السدّه: [[امام علی]] علیه السلام از آن در وارد مسجد می‌شد. |
| − | # باب کنْده: در سمت غرب؛ | + | #باب کنْده: در سمت غرب؛ |
| − | # باب الانماط: به محاذات باب الفیل؛ | + | #باب الانماط: به محاذات باب الفیل؛ |
| − | # باب الفیل یا باب الثعبان: در سمت شمال که امروزه تنها دری است که از آن دوران مانده است.<ref> همان، | + | #باب الفیل یا باب الثعبان: در سمت شمال که امروزه تنها دری است که از آن دوران مانده است.<ref> همان، ۲۰۰ـ۲۰۱.</ref> در کنار باب الفیل مناره مسجد قرار دارد که ساخته حاج قاسم تاجر سمنانی است. |
| − | # باب الرحمه؛ | + | #باب الرحمه؛ |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | <I>(۲ـ۱): محراب و مقام‌های مسجد کوفه:</I> | |
| − | * ( | + | *(۱ـ۲ـ۱) محراب [[امیرالمومنین]] علیه السلام: [[محراب]] مسجد کوفه همان جا که به روایتی شمشیر جهل بر فرق کاملترین انسان تاریخ فرود آمد، موقعیتی خاص در داخل مسجد دارد. کسانی که وارد این مسجد می‌شوند قبل از هر چیز به جستجوی مکان [[عبادت]] و [[شهادت]] امام برمی‌آیند. این محراب در کنار شش محراب دیگر در داخل مسجد مورد توجه زائران است. محراب امیرالمؤمنین که آن را اخیراً بازسازی کرده‌اند در دیواره جنوبی شبستان قرار دارد و امروزه محفظه یا دری از طلا بر روی آن نصب است و عنوان «هذا محراب امیرالمؤمین» بر بالای آن به چشم می‌خورد. این محراب سمت دیوار قبله قرار دارد. |
| − | * ( | + | *(۲ـ۲ـ۱) محراب و مقام [[امام زین العابدین]] علیه السلام: محل عبادت و [[نماز]] امام سجاد علیه السلام بوده است. این محراب در داخل صحن، کنار سایر مقام‌ها و محراب‌ها، قرار دارد. |
| − | * ( | + | *(۳ـ۲ـ۱) محراب [[امام صادق]] علیه السلام: مکان حضور و نماز امام صادق علیه السلام، واقع در صحن مسجد. |
| − | * ( | + | *(۴ـ۲ـ۱) مقام خضر: مکان نماز و حضور [[حضرت خضر علیه السلام|حضرت خضر]] پیامبر. |
| − | * ( | + | *(۵ـ۲ـ۱) دکة المعراج: ایوان و مقام [[معراج]] [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله: گفته می‌شود آن حضرت به هنگام معراج که از [[مسجدالحرام]] آغاز شد، توقف کوتاهی در مسجد کوفه داشته، در آن جا [[نماز]] گزارده‌اند. بر اساس روایتی از [[امام صادق]] علیه السلام وقتی پیامبر در حال سیر از مسجدالحرام به [[مسجدالاقصی]] بود، [[جبرئیل]] علیه السلام به او گفت: آیا می‌دانی اکنون کجا هستی؟ پیامبر فرمود: خیر، جبرئیل گفت: تو مقابل [[مسجد کوفه]] هستی. پیامبر صلی الله علیه و آله از خدا اجازه خواست دو [[رکعت]] در آن نماز گزارد.<ref> شیخ مفید، المزار، ۲۲؛ روایت معراج در سایر کتب حدیثی شیعه، اشاره‌ای به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله در مسجد کوفه دارد (بنگرید مجلسی، بحارالانوار، ۱۰۰/۳۸۷).</ref> |
| − | * ( | + | *(۶ـ۲ـ۱) مقام [[حضرت ابراهیم]] علیه السلام: به روایت امام صادق علیه السلام، مقام ابراهیم از سمت باب کنده است.<ref> شیخ مفید، همان، ۲۳.</ref> این مقام در مقابل محراب اصلی و سمت راست قرار دارد. وجه تسمیه آن به سبب نماز حضرت ابراهیم علیه السلام در آن جا است.<ref> ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ۱/۲۷۰؛ ابن جبیر، سفرنامه ابن جبیر، ۲۵۹.</ref> |
| − | * ( | + | *(۷ـ۲ـ۱) مقام [[جبرئیل]]: به روایت امام صادق علیه السلام ستون پنجم در مسجد مقام جبرئیل است.<ref> همان جا.</ref> |
| − | + | *(۸ـ۲ـ۱) سفینه نوح: در داخل صحن مسجد مکانی است که به سفینه یا کشتی [[حضرت نوح علیه السلام|حضرت نوح]] معروف است. برخی روایات گفته‌اند کشتی در این نقطه به خشکی نشسته است این مکان حالت سردابی را دارد که با پله‌هایی به پایین آن راه است. صحنی به شکل حوض هشت ضلعی در آن است و هر یک از ضلع‌های آن ایوانی دارد و به دو سرداب سرپوشیده منتهی می‌شود. در قسمت پشت شبستان نیز اتاقی وجود دارد که گویند منزل نوح پیامبر بوده است.<ref> ابن بطوطه، همان جا؛ ابن جبیر، همان، ۲۶۰.</ref> | |
| − | + | *(۹ـ۲ـ۱) دکة القضاء: این سکو به صورت مربع است و در شمال شرقی مسجد قرار دارد. این جا محل حضور [[امام علی علیه السلام|امام علی]] علیه السلام برای [[قضاوت]] بین مردم بود و آن حضرت، در مواردی خاص روی آن می‌نشستند و به قضاوت می‌پرداختند. | |
| − | + | *(۱۰ـ۲ـ۱) بیت الطشت: محل وقوع یکی از کرامت‌های امیرالمؤمنین علی علیه السلام است. بیت الطشت سردابی دارد که با دو پلکان به پایین آن راه است. برخی از اهل ریاضت در آن سرداب بسر می‌بردند.<ref> ادیب الملک، سفرنامه ادیب الملک به عتبات، ۱۷۰.</ref> | |
| − | + | *(۱۱ـ۲ـ۱) مقام [[حضرت آدم]] علیه السلام: نماز خواندن در کنار این مقام [[استحباب]] دارد.<ref> پیشین، همان جا.</ref> | |
| − | + | ظاهراً به نظر می‌رسد این مقام‌ها در جای ستون‌های مسجد واقع شده‌اند. در کنار هر مقام، آداب و اعمال آن را با خط مرحوم میرزا عبدالعلی نواب یزدی روی آن حجاری کرده‌اند. از تاریخچه بنای این مقام‌ها اطلاعی در دست نیست و بسیاری از آنها را [[سید محمد مهدی بحرالعلوم|سید بحرالعلوم]] تعمیر و بازسازی کرده است.<ref> ناصرالدین شاه، سفرنامه ناصرالدین شاه به عتبات، ۱۲۷ـ۱۳۲.</ref> | |
| − | <I> | + | '''<I>۲. مقابر یاران اهل بیت:</I>''' |
| − | + | <I>(۱ـ۲): [[مسلم بن عقیل]]:</I> قبر مسلم بن عقیل، نماینده و سفیر [[امام حسین]] علیه السلام به کوفه، سمت شرق مسجد کوفه کنار [[دارالاماره کوفه|دارالاماره]] و متصل به دیوار مسجد کوفه قرار دارد.<ref> ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ۱/۲۷۰؛ طبری، تاریخ الطبری، ۴/۲۱۶.</ref> نخستین کسی که بر فراز قبر او بنایی به پا کرد [[مختار ثقفی|مختار بن ابی عبیدة ثقفی]] بود. در زمان [[آل بویه]]، عضدالدوله نیز آن را در ۳۶۸ ق توسعه داد. سلطان اویس جلایری در ۷۶۷ ق و پادشاهان [[صفویه|صفوی]] در ۱۰۵۵ ق و پادشاهان قاجار در ۱۲۳۲ ق تعمیراتی در آن آستان انجام دادند. | |
| − | < | + | از دیگر کسانی که این مزار را بازسازی کردند باید از [[شیخ محمدحسن نجفی]] معروف به صاحب [[جواهر الکلام (کتاب)|جواهر]] یاد کرد که در ۱۲۶۳ ق با مبالغی که سلطان لکهنو از هند برای این کار اختصاص داد به تعمیر گسترده آن پرداخت. او ضریحی از نقره و گنبدی از طلا بر فراز قبر مسلم نصب کرد.<ref> ابن جبیر، سفرنامه ابن جبیر، ۲۶۰؛ دایرة المعارف تشیع، ۱/۱۱۰ـ۱۱۱.</ref> در نزدیکی آن، قبرهای عاتکه و سکینه، دختران [[امام حسین]] علیه السلام، قرار دارد.<ref> کمونه حسینی، عبدالرزاق، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر و بزرگان صحابه و تابعین، ۲۴۲؛ حجت بلاغی، تاریخ نجف و حیره، ۱۴۴.</ref> در سال‌های اخیر به همت [[سید محسن حکیم|آیت الله حکیم]] و جمعی از نیکوکاران بنای جدیدی شامل حرم و رواق و ساخته شد و گنبد آن نیز توسط حاج رشاد مرزه طلاکاری گشت.<ref> دایرة المعارف تشیع، ۱/۱۱۰ـ۱۱۱.</ref> |
| − | + | <I>(۲ـ۲): [[هانی بن عروه مرادی|هانی بن عروه]]:</I> هانی بن عروه از یاران [[امام علی]] علیه السلام است که در جنگ‌های عصر آن امام حضور داشت و از پناه دهندگان [[مسلم بن عقیل]] بود. در سال شصت هجری به همراه مسلم به دست [[عبیدالله بن زیاد]] به شهادت رسید. قبر این یار فداکار حسین علیه السلام در داخل حرم مسلم ابن عقیل قرار دارد که هر دو دارای یک صحن و تاریخ بنای مشترک هستند. ضریح قبر هانی از نقره است که [[شیعه|شیعیان]] هند برای آن ساخته‌اند. گنبد بزرگی نیز با کاشی‌های آبی بر فراز آن قرار دارد. داخل حرم او آینه‌کاری است.<ref> دایرة المعارف تشیع، ۱/۱۱۲.</ref> | |
| − | آستان مختار در حرم مسلم بن عقیل واقع شده و هر دو بنای مشترکی دارند. ضریحی از چوب روی قبر این بزرگوار نصب شده و پنجره‌ای در زاویه شرقی به دیوار [[مسجد کوفه]] (سمت جنوب) باز می‌شود. قطعه سنگی از قرن دوم هجری به خط کوفی دارد که روی آن نوشته‌اند: «هذا قبر مختار بن ابی عبیدة الثقفی الآخذ بثارات الحسین». | + | <I>(۳ـ۲): [[مختار ثقفی|مختار بن ابی عبیدة ثقفی]]:</I> در سمت قبله، متصل به مسجد، بقعه و مزار مختار بن ابی عبیدة ثقفی است که موفق شد انتقام خون شهیدان [[کربلا]] را از سپاه عبیدالله بن زیاد بگیرد و کوفه را برای مدتی تحت تصرف خود درآورد.<ref> کمونه حسینی، همان، ۲۵۱؛ دایرة المعارف تشیع، ۱/۱۱۰.</ref> آستان مختار در حرم مسلم بن عقیل واقع شده و هر دو بنای مشترکی دارند. ضریحی از چوب روی قبر این بزرگوار نصب شده و پنجره‌ای در زاویه شرقی به دیوار [[مسجد کوفه]] (سمت جنوب) باز می‌شود. قطعه سنگی از قرن دوم هجری به خط کوفی دارد که روی آن نوشته‌اند: «هذا قبر مختار بن ابی عبیدة الثقفی الآخذ بثارات الحسین». |
| − | ابن بطوطه جهانگرد معروف قرن هشتم هجری گوید: «در سمت غرب قبرستان کوفه در نزدیکی قبر مختار، در مکانی چیزی به رنگ سیاه تند در زمینه سفیدی توجه مرا جلب کرد که مردم می‌گفتند این جا قبر ابن ملجم ملعون است و مردم کوفه همه ساله هیزم فراوان به آن جا می‌برند و هفت روز آتش بر گور او می‌افروزند».<ref> ابن بطوطه، همان، | + | [[ابن بطوطه]] جهانگرد معروف قرن هشتم هجری گوید: «در سمت غرب قبرستان کوفه در نزدیکی قبر مختار، در مکانی چیزی به رنگ سیاه تند در زمینه سفیدی توجه مرا جلب کرد که مردم می‌گفتند این جا قبر [[ابن ملجم]] ملعون است و مردم کوفه همه ساله هیزم فراوان به آن جا می‌برند و هفت روز آتش بر گور او می‌افروزند».<ref> ابن بطوطه، همان، ۱/۲۷۱.</ref> |
| − | '''<I> | + | '''<I>۳. سایر مسجدهای مشهور کوفه:</I>''' |
شهر کوفه چند مسجد دارد که هر یک اهمیت خاصی دارند. در این جا مهمترین مسجدهای این شهر به اختصار توصیف می‌شود. | شهر کوفه چند مسجد دارد که هر یک اهمیت خاصی دارند. در این جا مهمترین مسجدهای این شهر به اختصار توصیف می‌شود. | ||
| − | <I>( | + | <I>(۱ـ۳): [[مسجد سهله]]</I>: یکی از مسجدهای مهم و بافضیلت کوفه مسجد سهله یا سهیل است.<ref> شیخ مفید، همان، ۲۲.</ref> این مسجد منزلگاه و عبادتگاه بسیاری از [[پیامبران]] از جمله [[حضرت ابراهیم]] علیه السلام، [[حضرت ادریس]] علیه السلام، [[حضرت خضر]] علیه السلام و جایگاه برخی از [[ائمه اطهار|امامان]] شیعه از جمله مقام [[امام صادق]] علیه السلام، [[امام سجاد]] علیه السلام بوده است و بر اساس روایت امام صادق علیه السلام، [[حضرت مهدی]] عجل الله تعالی فرجه الشریف پس از ظهور در آن جا ساکن خواهد شد.<ref> مجلسی، همان، ۱۰۰/۳۹۴.</ref> |
| − | |||
| − | یکی از مسجدهای مهم و بافضیلت کوفه | ||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | از [[امام حسین]] علیه السلام نقل شده است: «مسجد سهیل خانه ابراهیم علیه السلام بوده که از آن به سوی عمالقه رفته است و آن جا خانه ادریس، صخره خضراء است و در آن مسجد در صور دمیده می‌شود و از اطراف آن هفتاد هزار نفر بدون حساب به [[بهشت]] می‌روند».<ref> یاقوت حموی، همان، ۳/۲۹۰.</ref> | |
| − | < | + | مسجد سهله در ده کیلومتری شرق مرقد مطهر [[امام علی]] علیه السلام واقع شده و فاصله آن تا [[مسجد کوفه]] حدود دو کیلومتر است. صحن مسجد به ابعاد ۱۲۵ و ۱۴۰ متر با دیواری مرتفع به طول ۲۲ متر است. سه در و یک مناره نسبتاً بلندی دارد که در ۱۳۷۸ ق تجدید بنا شده است. از [[امام صادق]] علیه السلام نقل است که در آن موضع خانه‌ای است که ادریس در آن خیاطی می‌کرد.<ref> در گوشه جنوب غربی سمت قبله، مقام حضرت ادریس علیه السلام است.</ref> ابراهیم علیه السلام از آن جا به سوی عمالقه خارج شده است و در آن مکان صخره‌ای است که تصویرهای [[پیامبران]] در آن است و از آن مسجد خاکی برداشته شده که خداوند [[انبیاء]] را با آن خلق کرده است. آن جا مقام حضرت خضر است<ref> در ضلع جنوبی مقام امام زمان و امام زین العابدین علیهم‌السلام و مقام خضر قرار دارد.</ref> و گرفتار و پریشانی به آن مسجد نمی‌رود مگر آن که خداوند برای او گشایشی فراهم آورد.<ref> یاقوت حموی، همان، ۳/۲۹۰.</ref> همچنین از [[امام باقر]] علیه السلام نقل شده است: هیچ پیامبری را خداوند برنیانگیخت مگر آن که در آن مسجد نماز گزارده است، در آن جا [[عدل الهی]] آشکار می‌شود و منازل و جایگاه‌های پیامبران، اوصیاء و صالحین است.<ref> حسینی الجلالی، مزارات اهل البیت و تاریخهما، ۶۲ـ۶۳.</ref> |
| − | + | از امام صادق علیه السلام نقل شده است که: «هیچ گرفتاری نیست مگر آن که دو رکعت [[نماز]] در این مسجد گزارد و خداوند گرفتاری او را برطرف خواهد کرد».<ref> حسین الجلالی، همان جا.</ref> مسجد سهله را قبیله بنی ظفر ساخته‌اند. آنها طایفه‌ای از [[انصار]] بودند و امام علی علیه السلام مسجد بنی‌ظفر را همانند مسجد کوفه دانسته است.<ref> محمدحسین رجبی، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، ۴۲۷.</ref> | |
| − | <I>( | + | <I>(۲ـ۳) [[مسجد حنانه]]:</I> این مسجد در بین راه [[نجف]] و کوفه، سمت شمال آن واقع است. به هنگام حمل سرهای مبارک [[شهدای کربلا|شهیدان کربلا]] به کوفه، سر مقدس ابا عبدالله را بر زمین این مسجد گذاشتند. گفته‌اند در این هنگام صدایی شبیه به ناله بچه شتری (حنانه) که مادرش را گم کرده باشد بلند شد. برخی نیز گویند قبل از آن که [[امام علی]] علیه السلام را دفن کنند چند لحظه جنازه شریف را در این محل بر زمین گذاشتند و از زمین ناله و شیونی برخاست. از این رو بعدها در آن مکان مسجدی ساختند که آن را حنانه نامیدند.<ref> احمد زمانی، سرزمین خاطره‌ها، ۶۲.</ref> والله اعلم بالصواب. برخی نیز گفته‌اند این نام برگرفته از «حنا»، دیر قدیمی [[مسیحیت|مسیحیان]] بوده است.<ref> همان، ۴۳۶.</ref> مسجد حنانه ضریح کوچکی دارد و در نزدیکی مسجد فوق، مقبره «الثویه» واقع است که بسیاری از یاران و صحابه امام علی علیه السلام در آن جا دفن شده‌اند.<ref> جعفر خلیلی، آشنایی با عتبات مقدسه، ۶۶ـ۶۷.</ref> [[امام صادق]] علیه السلام هم در این مکان گزارده‌اند. |
| − | + | <I>(۳ـ۳) مسجد صعصة بن صوحان:</I> در صد متری مسجد سهله، مسجدی است که در آن یکی از صحابه [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله و یار باوفای [[امام علی]] علیه السلام و [[امام حسین]] علیه السلام، [[صعصعه بن صوحان|صعصعة بن صوحان]]، خاک شده است. او در جنگ‌های [[جنگ جمل|جمل]] و [[جنگ صفین|صفین]] در کنار امام علی علیه السلام حضور داشت و در دوران [[معاویه]] وادار شد روی منبر رود و علی علیه السلام را دشنام دهد اما او علی علیه السلام را به نیکی یاد کرد و بر معاویه لعنت فرستاد و معاویه نیز او را به [[بحرین]] تبعید کرد تا در آن جا وفات یافت.<ref> عضدالملک، همان، ۱۵۹؛ جلالی الحسینی، همان، ۶۴ـ۶۵؛ در مورد این شخصیت برای آگاهی بیشتر بنگرید: ابن حجر عسقلانی، الاصابه فی تمییز الصحابه، ۳/۲۰۰.</ref> بنای مسجد صعصعه در ۱۳۸۷ ق بازسازی شده و ۱۶۰ متر مربع مساحت دارد. | |
| − | <I>( | + | <I>(۴ـ۳) مسجد زید بن صوحان:</I> [[زید بن صوحان|زید <I>بن صوحان</I>]]، برادر صعصعه از صحابه [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام بود. او در جنگ نهاوند حضور یافت و ابتدا یکی از دستانش را قطع کردند. او با همان حال به جنگ ادامه داد تا در رکاب مقتدایش به شهادت رسید. مسجدی در جنوب [[مسجد سهله]] به نام این صحابه بزرگوار وجود دارد که خود آن را بنا کرده است. بنای اصلی آن تخریب شده و در ۱۳۹۵ ق بنای جدیدی به جای آن ساخته‌اند. این مسجد ۱۶۵ مترمربع مساحت دارد. |
| − | این | + | <I>(۵ـ۳) مسجد حمراء</I><ref> حمراء به معنای سرخ گون است. در صدر اسلام به موالی و ایرانیان، حمراء می‌گفتند. آنان عمدتاً در سپاه مختار به عنوان نیروی داوطلب او حضور یافته بودند.</ref>: گویند این مسجد محل دفن [[حضرت یونس]] علیه السلام است و برخی هم گفته‌اند: «این جا محلی است که ماهی، یونس را از شکم خود بیرون انداخت».<ref> عضدالملک، همان جا.</ref> در این خصوص از امام علی علیه السلام روایتی نقل است که فرموده‌اند: «مسجد حمراء در جای بستانی است که قبر برادرم یونس بن متی در آنجا است».<ref> محمدحسین رجبی، همان، ۴۳۱ به نقل از فضل الکوفه و مساجدها، ۳۱.</ref> امیرالمؤمنین علیه السلام در این مکان [[نماز]] گزارده‌اند. |
| − | <I>( | + | <I>(۶ـ۳) [[مسجد جعفی|مسجد جُعفی]]:</I> این مسجد، بر حسب روایتی، شاهد [[عبادت]] و [[نماز]] امام علی علیه السلام بوده است.<ref> همان، ۴۳۳.</ref> منظور از جعفی قبیله جعفی است که [[جابر بن یزید جعفی]]، از راویان و اصحاب [[امام باقر]] علیه السلام، از میان آن قبیله برخاسته است. |
| − | به مسجد امیرالمؤمنین نیز معروف است و [[امام علی]] علیه السلام و [[امام صادق]] علیه السلام در این مسجد [[نماز]] گزارده‌اند.<ref> همان جا.</ref> امروزه از آن جز پایه و بخشی از مأذنه چیزی باقی نمانده است. بنی کاهل بن اسد بن خزیمه تیره‌ای از بنی اسد هستند. | + | <I>(۷ـ۳) مسجد بنی کاهل:</I> به مسجد امیرالمؤمنین نیز معروف است و [[امام علی]] علیه السلام و [[امام صادق]] علیه السلام در این مسجد [[نماز]] گزارده‌اند.<ref> همان جا.</ref> امروزه از آن جز پایه و بخشی از مأذنه چیزی باقی نمانده است. بنی کاهل بن اسد بن خزیمه تیره‌ای از [[قبیله بنى اسد|بنی اسد]] هستند. |
| − | در کوفه مسجدهای ملعونه‌ای هم بود که امروز اثری از آنها نیست از جمله مسجد ثقیف، متعلق به مغیرة بن شعبه از یاران معاویه و راویان حدیث‌های | + | در کوفه مسجدهای ملعونه‌ای هم بود که امروز اثری از آنها نیست از جمله مسجد ثقیف، متعلق به [[مغیرة بن شعبه]] از یاران [[معاویه]] و راویان [[حدیث جعلی|حدیث‌های جعلی]]؛ مسجد اشعث، متعلق به [[اشعث بن قیس|اشعث بن قیس کندی]]، از یاران سیاسی و فرصت‌طلب امام علی علیه السلام که پنهانی با معاویه ارتباط داشت. وی کارنامه مطلوبی از خود در حمایت از امام علی علیه السلام برجا نگذاشت؛ مسجد [[شبث بن ربعی]] که از یاران [[عبیدالله بن زیاد]] و جزو [[خوارج]] بود و در حادثه [[کربلا]] نیز حضور داشت.<ref> همان جا.</ref> |
| − | '''<I> | + | '''<I>۴. خانه امام علی علیه السلام:</I>''' |
| − | امام علی علیه السلام هنگام ورود به کوفه و انتخاب آن شهر به عنوان پایتخت، برخلاف حاکمان و خلیفه‌های پیشین به دارالخلافه و دارالاماره نرفت بلکه در منزل اُم هانی سکونت گزید. این خانه امروزه همچنان پابرجاست و از زندگی ساده و بی‌آلایش یک خلیفه که امپراطوری عظیمی را به دست با کفایت خویش اداره می‌کرد، خبر می‌دهد. از خانه تا مسجد بیست متر فاصله است و داخل آن از معماری بسیار ساده‌ای برخوردار است. چندین اتاق در داخل آن برای هر یک از فرزندان امام علی علیه السلام؛ | + | [[امام علی علیه السلام|امام علی]] علیه السلام هنگام ورود به کوفه و انتخاب آن شهر به عنوان پایتخت، برخلاف حاکمان و خلیفه‌های پیشین به دارالخلافه و دارالاماره نرفت بلکه در منزل [[ام هانى|اُم هانی]] سکونت گزید. این خانه امروزه همچنان پابرجاست و از زندگی ساده و بی‌آلایش یک خلیفه که امپراطوری عظیمی را به دست با کفایت خویش اداره می‌کرد، خبر می‌دهد. از خانه تا مسجد بیست متر فاصله است و داخل آن از معماری بسیار ساده‌ای برخوردار است. چندین اتاق در داخل آن برای هر یک از فرزندان امام علی علیه السلام؛ [[امام حسن]] و [[امام حسین]]، [[حضرت زینب سلام الله علیها|زینب]]، [[ام کلثوم دختر علی بن ابی طالب|ام‌کلثوم]] و نیز همسر امام، [[ام البنین|ام‌البنین]] ساخته شده است. محل [[غسل]] آن حضرت، محل جلوس حسنین علیهما السلام و چاه آب داخل منزل را امروزه زائران و شیعیان آن امام همام [[زیارت]] می‌کنند. |
| − | '''<I> | + | '''<I>۵. دارالاماره:</I>''' |
| − | به هنگام ایجاد شهر کوفه، علاوه بر | + | به هنگام ایجاد شهر کوفه، علاوه بر مسجد، قصری برای حاکم شهر ساختند. [[سعد بن ابی وقاص]]، نخستین حاکم کوفه در ۱۷ ق، قصری در کنار مسجد احداث کرد که قطر برج‌های آن ۵/۳ متر بود. از آن پس حاکمان کوفه در این قصر ساکن شدند، به جز امام علی علیه السلام که در قصر و [[دارالاماره کوفه|دارالاماره]] حضور نیافت و در مسجد و منزل خویش به اداره سرزمین‌های خلافت اسلامی پرداخت. امروزه پایه‌های مخروبه دارالاماره در نزدیکی خانه امام علی علیه السلام دیده می‌شود. بنای دارالاماره به صورت مربع با ضلع‌های ۱۱۰ × ۱۱۰ متر و شاهد ماجراهای فراوان و پندپذیر بوده است. |
| − | '''<I> | + | '''<I>۶. مرقد زید بن علی علیه السلام:</I>''' |
| − | زید بن علی بن الحسین علیه السلام فرزند چهارمین امام [[شیعه]] است که در دوران هشام به سال | + | [[زید بن علی بن الحسین]] علیه السلام فرزند چهارمین امام [[شیعه]] است که در دوران [[هشام بن عبدالملک|هشام]] به سال ۱۲۱ ق قیام کرد و در محله کناسه کوفه بر دار کشیده شد و [[یوسف بن عمر ثقفی|یوسف بن عمرو ثقفی]]، حاکم کوفه جنازه او را سوزاند و خاکسترش را به باد داد. برای زید در همان محلی که جنازه‌اش را آتش زدند در ۱۵ کیلومتری شمال شهر کوفه آرامگاهی ساخته شد و بر فراز آن گنبدی احداث گردید. |
| − | شایان ذکر است در کوفه از نسل [[امام سجاد]] علیه السلام و [[امام حسن]] علیه السلام و [[امام کاظم]] علیه السلام فرزندان زیادی خاک شده و هر یک آرامگاهی دارند که بیان آن موجب طولانی شدن سخن است.<ref> در این مورد بنگرید کمونه حسینی، همان، | + | شایان ذکر است در کوفه از نسل [[امام سجاد]] علیه السلام و [[امام حسن]] علیه السلام و [[امام کاظم]] علیه السلام فرزندان زیادی خاک شده و هر یک آرامگاهی دارند که بیان آن موجب طولانی شدن سخن است.<ref> در این مورد بنگرید کمونه حسینی، همان، ۲۴۴ـ۲۵۰ وی حدود چهل تن از آنها را با نام مکان دفن شان برشمرده است.</ref><ref> عتبات عالیات عراق، دکتر اصغر قائدان، ص ۸۰-۹۲.</ref> |
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | <references/> | + | <references /> |
[[رده:شهرهای اسلامی]] | [[رده:شهرهای اسلامی]] | ||
[[رده:شهرهای عراق]] | [[رده:شهرهای عراق]] | ||
نسخهٔ ۹ اکتبر ۲۰۱۹، ساعت ۱۱:۵۱
«کوفه» اولین شهری است که پس از ظهور اسلام در عراق ساخته شد. محل بنای این شهر را دو صحابی جلیل‌القدر پیامبر، سلمان فارسی و حذیفه یمانی در سال ۱۷ هـ.ق و در دوره خلافت عمر برای تجمع سپاهیان انتخاب کردند. و مسجد کوفه اولین بنایی بود که در آن ساخته شد. در سال ۳۶ هجری امام علی علیه السلام این شهر را به عنوان پایتخت خود انتخاب کردند و از آن زمان این شهر در تاریخ اسلام نقش بسزایی پیدا نمود.
وجه تسمیه کوفه
در وجه تسمیه کوفه چند قول وجود دارد: یکی آن که «کوفه به معنای جایی است که در آن ریگ و شن باشد».[۱] مقدسی می‌گوید: «هر شن که با ریگ آمیخته بود کوفه است، نمی‌بینی که زمین آن چنین است».[۲]
دیگر آن که «نام سرزمین بابل از سواد عراق است و از آن رو کوفه نامیده‌اند که به صورت دایره است یا تپه شنی دایره»[۳] و نیز چون سعد بن ابی وقاص، پس از فتح قادسیه و استقرار در انبار، سپاه مسلمانان را برای رهایی از بدی آب و هوا و موجودات آزاردهنده آن به سوی این سرزمین هدایت کرد و به آنان گفت: «تکوفوا فی هذا الموضع؛ در این مکان جمع شوید»، از ریشه کاف و تکوف است.[۴] برخی نیز گفته‌اند: «به سبب وجود کوه کوچکی در آن جا که به «کوفان» معروف است، این منطقه را کوفه نامیده‌اند».[۵][۶]
موقعیت جغرافیایی کوفه
کوفه در هشت کیلومتری شرق نجف اشرف بر کرانه رود فرات قرار دارد. این سرزمین ۲۲ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و در شرق آن رود فرات، در غرب آن صحرا، در جنوب غربی آن شهر باستانی حیره (شش کیلومتری آن) و در شمال شرقی آن ذی الکفل واقع شده است. به سبب همین نزدیکی به فرات که در سه کیلومتری شرق آن قرار دارد و نیز جاری بودن یکی از شاخه‌های فرات در شرق آن،[۷] زمین‌های اطراف شهر حاصلخیز است و به گفته اصطخری «به همین سبب آب و هوای کوفه از بصره خوش‌تر است».[۸]
تاریخ کوفه
پس از پیروزی مسلمانان در نبرد قادسیه در سال چهاردهم هجری، و تصرف شهر تیسفون پایتخت ساسانیان، خلیفه دوم به سعد بن ابی وقاص فرمانده سپاه اسلام در عراق دستور داد تا در آن جا بمانند. بدون شک وی چنین اقدامی را با نیت استحکام بخشیدن به سیطره مسلمانان در عراق تا فرارسیدن زمان مناسب برای پیشروی به عمق خاک ایران انجام داد.
اما به رغم امتیازهایی که یک شهر ساخته و سازماندهی شده در اختیار آنان می گذاشت، آب و هوای این شهر مطلوب عرب های جزیرة العرب نبود؛ زیرا گله ها و رمه های آنها و بویژه شترهایی که از جزیرة العرب با خود آورده بودند، با جایی سازش پیدا می کردند که هم دارای محیطی خشک، استپی و صحرایی باشد و هم از موقعیت زراعی مناسبی برخوردار باشد. این شد که پس از حدود چهارده ماه سکونت در شهر مداین [تیسفون]، سعد بن ابی وقاص پس از مکاتبه با خلیفه دوم و گزارش مشکلات، مامور شد جایی پیدا کند که مناسب زندگی اعراب و شترهایشان باشد.
سلمان فارسی به دلیل ایرانی بودن و آشنایی با منطقه، به همراه حذیفة بن الیمان مامور پیدا کردن چنین مکانی شد. آن ها در طول رود فرات حرکت کرده و پس از بررسی دو سه منطقه، مثل شهر انبار، منطقه نسبتا مرتفعی را در کنار ساحل غربی رود فرات و نزدیک شهر باستانی حیره انتخاب نمودند و به دنبال آن، سعدبن ابی وقاص به نیروهای تحت امر خود دستور داد تا همگی به این منطقه کوچ کرده و در آن جا چادر زده و ساکن گردند، و این اولین شهری بود که پس از ظهور اسلام به وسیله مسلمانان ساخته شد و «کوفه» نام گرفت.[۹]
اولین ساختمانی که در شهر کوفه بنا گردید و تقسیم بندی شهر و محله‌های آن بر اساس آن و در کنار آن انجام شد، مسجد جامع کوفه بود که ساخت آن هم‌زمان با حضور مسلمانان در این منطقه آغاز شد.
ساکنان اولیه شهر کوفه مجاهدان جنگ و فتح قادسیه بودند که از قبایل مختلف نزاری (اعراب عدنانی شمال شبه جزیره عربستان) و یمنی (اعراب قحطانی جنوب) تشکیل شده بودند. بلاذری تعداد کل مهاجرین اولیه به کوفه را بیست‌هزار نفر می داند که از دوازده هزار نفر یمنی و هشت هزار نفر نزاری تشکیل شده بود.[۱۰] در کنار اینها یک سپاه چهارهزار نفرى از دیلمیان قرار داشتند که پس از فتح قادسیه به سپاه اسلام تحت رهبرى سعدبن ابى وقاص پیوستند و با او پیمان همکارى بستند. [۱۱]
در آغاز خلافت امام علی علیه السلام طلحه و زبیر؛ دو صحابی پیامبر، پیمان بیعت خود با امام علی علیه السلام را شکستند و با همراهی عایشه همسر رسول خدا (ص) و به کمک مالى بنى امیه، جنوب عراق را تسخیر کردند و پس از تصرف بصره دهها نفر از یاران و کارگزاران امام علیه السلام را به شهادت رساندند. به دنبال آن امام علی علیه السلام براى تنبیه آنان و مجازات همدستانشان، با سپاهیان خود به سمت بصره حرکت نمودند و در حوالی بصره با آنان وارد کارزار شده و در نهایت به پیروزی رسیدند.[۱۲]
امام علی علیه السلام پس از اتمام این جنگ، موسوم به جنگ جمل، حدود یک ماه در بصره ماند و به ترمیم خرابیها و تقسیم بیت المال پرداخت و پس از آن به سوی کوفه حرکت کرد و در اوایل رجب سال سی و ششم هجری به کوفه وارد شد و برای قدردانی از فداکاری جوانان کوفه و ایجاد امنیت در این شهر استراتژیک و همچنین به دلیل نزدیکی کوفه به شام - که مرکز فتنه و توطئه معاویه بود - آن حضرت، کوفه را به عنوان مرکز خلافت خود برگزید.[۱۳]
در زمان امویان به دلیل اقدامات امویان در جهت توسعه قلمرو و کسب منافع بیشتر در مرزهای شرقی، یعنی ایران و ماوراءالنهر (سیحون و جیحون)، شهر کوفه به عنوان پایگاه سیاسی ـ نظامی آنان در بین‌النهرین و به عنوان مرکزی برای کنترل و نظارت بر فلات ایران مطرح بود. در واقع، در عهد امویان حاکم عراقین (بصره و کوفه) حاکم اصلی ایران تا حدود خراسان بزرگ نیز محسوب می‌شد و این امر باعث افزایش اهمیت نظامی ـ سیاسی و بالطبع رونق اقتصادی کوفه در عهد امویان شده بود. اثرات این رونق اقتصادی در دوران خالد بن عبدالله قسری که از سال ۱۰۵ تا ۱۲۰ه ، حاکم عراق بود نمایان گردید، به نحوی که به دستور خالد بازارهای زیادی ساخته شد و برای هر صنفی از بازرگانان سرا و دربندی در نظر گرفته شد. بها و اجاره این اماکن تجاری به حدی بود که تأمین کننده نیازهای ده هزار مرد جنگی حاضر در کوفه بود.[۱۴]
با به قدرت رسیدن عباسی‌ها پایتخت در سال ۱۳۲ هـ.ق به شهر هاشمیه و سپس به بغداد منتقل شد و روز به روز از اهمیت کوفه کاسته شد و بنا به گفته جهانگرد معروف ابن جبیر که در سال ۵۸۰ هـ.ق از آن دیدن کرده است، شهر رو به ویرانی رفته است. در واقع، شهر کوفه از قرن ۶ هجری، به صورت شهری مرده درآمد که موجودیت آن به دلیل سابقه تاریخی اش در اسلام حفظ شده، و یادآور حوادث و وقایع تلخ و ناگواری است که در تاریخ اسلامی به وقوع پیوسته است.[۱۵]
ابن بطوطه (م۷۷۹ ه.ق) در سفرنامه خود این شهر را چنین توصیف می‌کند: «کوفه یکی از مهمترین شهرهای عراق می‌باشد و امتیاز آن بر دیگر شهرها این است که مسکن صحابه و تابعین و جایگاه علما و صلحا و مرکز خلافت امیرالمومنین علی علیه السلام بوده است، لیکن در حال حاضر به سبب حمله‌های متمادی وضع آن شهر رو به ویرانی کشیده است. مایه تباهی شهر کوفه اعراب خفاجه هستند که در اطراف آن سکونت دارند. این اعراب کارشان راهزنی است. کوفه بارو ندارد و بنای آن از آجر و دارای بازارهای نیک می‌باشد. غالب متاعی که در بازار کوفه معامله می‌شود خرما و ماهی است. جامع اعظم کوفه، مسجد بزرگی است با هفت شبستان که بر روی ستون‌های سنگی قطور و بلند بنا شده است این ستون‌ها از قطعه سنگ‌های تراش شده تشکیل یافته که روی هم قرار داده شده و وسط آنها را فلز قلع ریخته‌اند».[۱۶]
اماکن زیارتی شهر کوفه
۱. مسجد کوفه:
یکی از آثار مهم و زیارتی کوفه، مسجد تاریخی این شهر است. این مسجد شاید نخستین بنایی باشد که به هنگام احداث شهر برپا کردند، زیرا وقتی سعد بن ابی وقاص این منطقه را برای استقرار دائم سپاهیان و غازیان در نظر گرفت، نخستین اقدام او بنای مسجدی برای عبادت مردم بود. آنان ابتدا نقشه مفصل و جامعی برای بنای مسجد کشیدند و بر آن اساس مسجد را، که محور و مرکز اصلی شهر بود، ساختند. محدوده مسجد را با تیراندازی یک تیرانداز تعیین کردند که در چهار سمت تیر انداخت[۱۷] دلیل این کار آن بود که می‌خواستند مساحت بسیار زیادی را به مسجد اختصاص دهند به گونه‌ای که همه جنگجویان و ساکنان این منطقه که به چهل هزار نفر می‌رسید، برای نماز در آن جا حضور یابند.[۱۸]
این مسجد به صورت مربع با دیوارهای کوتاه ساخته شد که بخش عمده‌ای از آن سقف نداشت. از ابتدای بنا تا سال ۴۱ هجری، که زیاد بن ابیه حاکم عراق به توسعه و تجدید بنای آن پرداخت، تغییری در مسجد ایجاد نشد. در این دوران، دیوارهای مسجد مستحکم‌تر و مرتفع‌تر شد و مقداری هم بر وسعت آن افزودند، مقصوره و محرابی برای آن ساختند و کف آن را باریگ پوشاندند.[۱۹]
در قرن ششم که ابن جبیر کوفه را دیده، آن را مخروبه‌ای توصیف می‌کند که فقط جامع آن از خرابی مصون مانده است.[۲۰] ابن بطوطه نیز آن را در قرن هشتم دیده و مسجد را چنین توصیف کرده است: «سقف مسجد بر ستون‌هایی از سنگ تراشیده شده استوار است و قطعات سنگ با سُرب به یکدیگر پیوسته است».[۲۱]
در دوره‌های مختلف همواره تعمیرات و بازسازی‌هایی در این مسجد انجام گرفت و اندکی نیز بر مساحت آن افزوده شد. بنای فعلی مسجد مساحتی بالغ بر چهل هزار مترمربع است که ضلع‌های آن به ترتیب ۱۱۰ ـ ۱۱۶ ـ ۱۰۹ و ۱۱۶ متر طول دارد و در سه طرف مسجد حجره‌هایی برای زائران ساخته شده است. ساختمان مسجد شمالی ـ جنوبی است و حدود ۲۱ درجه به سمت قبله یعنی به سوی غرب، انحراف دارد.
(۱ـ۱) درهای مسجد:
از هنگام بنای مسجد، درهای متعددی برای آن ساخته‌اند:
- باب السدّه: امام علی علیه السلام از آن در وارد مسجد می‌شد.
- باب کنْده: در سمت غرب؛
- باب الانماط: به محاذات باب الفیل؛
- باب الفیل یا باب الثعبان: در سمت شمال که امروزه تنها دری است که از آن دوران مانده است.[۲۲] در کنار باب الفیل مناره مسجد قرار دارد که ساخته حاج قاسم تاجر سمنانی است.
- باب الرحمه؛
(۲ـ۱): محراب و مقام‌های مسجد کوفه:
- (۱ـ۲ـ۱) محراب امیرالمومنین علیه السلام: محراب مسجد کوفه همان جا که به روایتی شمشیر جهل بر فرق کاملترین انسان تاریخ فرود آمد، موقعیتی خاص در داخل مسجد دارد. کسانی که وارد این مسجد می‌شوند قبل از هر چیز به جستجوی مکان عبادت و شهادت امام برمی‌آیند. این محراب در کنار شش محراب دیگر در داخل مسجد مورد توجه زائران است. محراب امیرالمؤمنین که آن را اخیراً بازسازی کرده‌اند در دیواره جنوبی شبستان قرار دارد و امروزه محفظه یا دری از طلا بر روی آن نصب است و عنوان «هذا محراب امیرالمؤمین» بر بالای آن به چشم می‌خورد. این محراب سمت دیوار قبله قرار دارد.
- (۲ـ۲ـ۱) محراب و مقام امام زین العابدین علیه السلام: محل عبادت و نماز امام سجاد علیه السلام بوده است. این محراب در داخل صحن، کنار سایر مقام‌ها و محراب‌ها، قرار دارد.
- (۳ـ۲ـ۱) محراب امام صادق علیه السلام: مکان حضور و نماز امام صادق علیه السلام، واقع در صحن مسجد.
- (۴ـ۲ـ۱) مقام خضر: مکان نماز و حضور حضرت خضر پیامبر.
- (۵ـ۲ـ۱) دکة المعراج: ایوان و مقام معراج رسول خدا صلی الله علیه و آله: گفته می‌شود آن حضرت به هنگام معراج که از مسجدالحرام آغاز شد، توقف کوتاهی در مسجد کوفه داشته، در آن جا نماز گزارده‌اند. بر اساس روایتی از امام صادق علیه السلام وقتی پیامبر در حال سیر از مسجدالحرام به مسجدالاقصی بود، جبرئیل علیه السلام به او گفت: آیا می‌دانی اکنون کجا هستی؟ پیامبر فرمود: خیر، جبرئیل گفت: تو مقابل مسجد کوفه هستی. پیامبر صلی الله علیه و آله از خدا اجازه خواست دو رکعت در آن نماز گزارد.[۲۳]
- (۶ـ۲ـ۱) مقام حضرت ابراهیم علیه السلام: به روایت امام صادق علیه السلام، مقام ابراهیم از سمت باب کنده است.[۲۴] این مقام در مقابل محراب اصلی و سمت راست قرار دارد. وجه تسمیه آن به سبب نماز حضرت ابراهیم علیه السلام در آن جا است.[۲۵]
- (۸ـ۲ـ۱) سفینه نوح: در داخل صحن مسجد مکانی است که به سفینه یا کشتی حضرت نوح معروف است. برخی روایات گفته‌اند کشتی در این نقطه به خشکی نشسته است این مکان حالت سردابی را دارد که با پله‌هایی به پایین آن راه است. صحنی به شکل حوض هشت ضلعی در آن است و هر یک از ضلع‌های آن ایوانی دارد و به دو سرداب سرپوشیده منتهی می‌شود. در قسمت پشت شبستان نیز اتاقی وجود دارد که گویند منزل نوح پیامبر بوده است.[۲۷]
- (۹ـ۲ـ۱) دکة القضاء: این سکو به صورت مربع است و در شمال شرقی مسجد قرار دارد. این جا محل حضور امام علی علیه السلام برای قضاوت بین مردم بود و آن حضرت، در مواردی خاص روی آن می‌نشستند و به قضاوت می‌پرداختند.
- (۱۰ـ۲ـ۱) بیت الطشت: محل وقوع یکی از کرامت‌های امیرالمؤمنین علی علیه السلام است. بیت الطشت سردابی دارد که با دو پلکان به پایین آن راه است. برخی از اهل ریاضت در آن سرداب بسر می‌بردند.[۲۸]
ظاهراً به نظر می‌رسد این مقام‌ها در جای ستون‌های مسجد واقع شده‌اند. در کنار هر مقام، آداب و اعمال آن را با خط مرحوم میرزا عبدالعلی نواب یزدی روی آن حجاری کرده‌اند. از تاریخچه بنای این مقام‌ها اطلاعی در دست نیست و بسیاری از آنها را سید بحرالعلوم تعمیر و بازسازی کرده است.[۳۰]
۲. مقابر یاران اهل بیت:
(۱ـ۲): مسلم بن عقیل: قبر مسلم بن عقیل، نماینده و سفیر امام حسین علیه السلام به کوفه، سمت شرق مسجد کوفه کنار دارالاماره و متصل به دیوار مسجد کوفه قرار دارد.[۳۱] نخستین کسی که بر فراز قبر او بنایی به پا کرد مختار بن ابی عبیدة ثقفی بود. در زمان آل بویه، عضدالدوله نیز آن را در ۳۶۸ ق توسعه داد. سلطان اویس جلایری در ۷۶۷ ق و پادشاهان صفوی در ۱۰۵۵ ق و پادشاهان قاجار در ۱۲۳۲ ق تعمیراتی در آن آستان انجام دادند.
از دیگر کسانی که این مزار را بازسازی کردند باید از شیخ محمدحسن نجفی معروف به صاحب جواهر یاد کرد که در ۱۲۶۳ ق با مبالغی که سلطان لکهنو از هند برای این کار اختصاص داد به تعمیر گسترده آن پرداخت. او ضریحی از نقره و گنبدی از طلا بر فراز قبر مسلم نصب کرد.[۳۲] در نزدیکی آن، قبرهای عاتکه و سکینه، دختران امام حسین علیه السلام، قرار دارد.[۳۳] در سال‌های اخیر به همت آیت الله حکیم و جمعی از نیکوکاران بنای جدیدی شامل حرم و رواق و ساخته شد و گنبد آن نیز توسط حاج رشاد مرزه طلاکاری گشت.[۳۴]
(۲ـ۲): هانی بن عروه: هانی بن عروه از یاران امام علی علیه السلام است که در جنگ‌های عصر آن امام حضور داشت و از پناه دهندگان مسلم بن عقیل بود. در سال شصت هجری به همراه مسلم به دست عبیدالله بن زیاد به شهادت رسید. قبر این یار فداکار حسین علیه السلام در داخل حرم مسلم ابن عقیل قرار دارد که هر دو دارای یک صحن و تاریخ بنای مشترک هستند. ضریح قبر هانی از نقره است که شیعیان هند برای آن ساخته‌اند. گنبد بزرگی نیز با کاشی‌های آبی بر فراز آن قرار دارد. داخل حرم او آینه‌کاری است.[۳۵]
(۳ـ۲): مختار بن ابی عبیدة ثقفی: در سمت قبله، متصل به مسجد، بقعه و مزار مختار بن ابی عبیدة ثقفی است که موفق شد انتقام خون شهیدان کربلا را از سپاه عبیدالله بن زیاد بگیرد و کوفه را برای مدتی تحت تصرف خود درآورد.[۳۶] آستان مختار در حرم مسلم بن عقیل واقع شده و هر دو بنای مشترکی دارند. ضریحی از چوب روی قبر این بزرگوار نصب شده و پنجره‌ای در زاویه شرقی به دیوار مسجد کوفه (سمت جنوب) باز می‌شود. قطعه سنگی از قرن دوم هجری به خط کوفی دارد که روی آن نوشته‌اند: «هذا قبر مختار بن ابی عبیدة الثقفی الآخذ بثارات الحسین».
ابن بطوطه جهانگرد معروف قرن هشتم هجری گوید: «در سمت غرب قبرستان کوفه در نزدیکی قبر مختار، در مکانی چیزی به رنگ سیاه تند در زمینه سفیدی توجه مرا جلب کرد که مردم می‌گفتند این جا قبر ابن ملجم ملعون است و مردم کوفه همه ساله هیزم فراوان به آن جا می‌برند و هفت روز آتش بر گور او می‌افروزند».[۳۷]
۳. سایر مسجدهای مشهور کوفه:
شهر کوفه چند مسجد دارد که هر یک اهمیت خاصی دارند. در این جا مهمترین مسجدهای این شهر به اختصار توصیف می‌شود.
(۱ـ۳): مسجد سهله: یکی از مسجدهای مهم و بافضیلت کوفه مسجد سهله یا سهیل است.[۳۸] این مسجد منزلگاه و عبادتگاه بسیاری از پیامبران از جمله حضرت ابراهیم علیه السلام، حضرت ادریس علیه السلام، حضرت خضر علیه السلام و جایگاه برخی از امامان شیعه از جمله مقام امام صادق علیه السلام، امام سجاد علیه السلام بوده است و بر اساس روایت امام صادق علیه السلام، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پس از ظهور در آن جا ساکن خواهد شد.[۳۹]
از امام حسین علیه السلام نقل شده است: «مسجد سهیل خانه ابراهیم علیه السلام بوده که از آن به سوی عمالقه رفته است و آن جا خانه ادریس، صخره خضراء است و در آن مسجد در صور دمیده می‌شود و از اطراف آن هفتاد هزار نفر بدون حساب به بهشت می‌روند».[۴۰]
مسجد سهله در ده کیلومتری شرق مرقد مطهر امام علی علیه السلام واقع شده و فاصله آن تا مسجد کوفه حدود دو کیلومتر است. صحن مسجد به ابعاد ۱۲۵ و ۱۴۰ متر با دیواری مرتفع به طول ۲۲ متر است. سه در و یک مناره نسبتاً بلندی دارد که در ۱۳۷۸ ق تجدید بنا شده است. از امام صادق علیه السلام نقل است که در آن موضع خانه‌ای است که ادریس در آن خیاطی می‌کرد.[۴۱] ابراهیم علیه السلام از آن جا به سوی عمالقه خارج شده است و در آن مکان صخره‌ای است که تصویرهای پیامبران در آن است و از آن مسجد خاکی برداشته شده که خداوند انبیاء را با آن خلق کرده است. آن جا مقام حضرت خضر است[۴۲] و گرفتار و پریشانی به آن مسجد نمی‌رود مگر آن که خداوند برای او گشایشی فراهم آورد.[۴۳] همچنین از امام باقر علیه السلام نقل شده است: هیچ پیامبری را خداوند برنیانگیخت مگر آن که در آن مسجد نماز گزارده است، در آن جا عدل الهی آشکار می‌شود و منازل و جایگاه‌های پیامبران، اوصیاء و صالحین است.[۴۴]
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که: «هیچ گرفتاری نیست مگر آن که دو رکعت نماز در این مسجد گزارد و خداوند گرفتاری او را برطرف خواهد کرد».[۴۵] مسجد سهله را قبیله بنی ظفر ساخته‌اند. آنها طایفه‌ای از انصار بودند و امام علی علیه السلام مسجد بنی‌ظفر را همانند مسجد کوفه دانسته است.[۴۶]
(۲ـ۳) مسجد حنانه: این مسجد در بین راه نجف و کوفه، سمت شمال آن واقع است. به هنگام حمل سرهای مبارک شهیدان کربلا به کوفه، سر مقدس ابا عبدالله را بر زمین این مسجد گذاشتند. گفته‌اند در این هنگام صدایی شبیه به ناله بچه شتری (حنانه) که مادرش را گم کرده باشد بلند شد. برخی نیز گویند قبل از آن که امام علی علیه السلام را دفن کنند چند لحظه جنازه شریف را در این محل بر زمین گذاشتند و از زمین ناله و شیونی برخاست. از این رو بعدها در آن مکان مسجدی ساختند که آن را حنانه نامیدند.[۴۷] والله اعلم بالصواب. برخی نیز گفته‌اند این نام برگرفته از «حنا»، دیر قدیمی مسیحیان بوده است.[۴۸] مسجد حنانه ضریح کوچکی دارد و در نزدیکی مسجد فوق، مقبره «الثویه» واقع است که بسیاری از یاران و صحابه امام علی علیه السلام در آن جا دفن شده‌اند.[۴۹] امام صادق علیه السلام هم در این مکان گزارده‌اند.
(۳ـ۳) مسجد صعصة بن صوحان: در صد متری مسجد سهله، مسجدی است که در آن یکی از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله و یار باوفای امام علی علیه السلام و امام حسین علیه السلام، صعصعة بن صوحان، خاک شده است. او در جنگ‌های جمل و صفین در کنار امام علی علیه السلام حضور داشت و در دوران معاویه وادار شد روی منبر رود و علی علیه السلام را دشنام دهد اما او علی علیه السلام را به نیکی یاد کرد و بر معاویه لعنت فرستاد و معاویه نیز او را به بحرین تبعید کرد تا در آن جا وفات یافت.[۵۰] بنای مسجد صعصعه در ۱۳۸۷ ق بازسازی شده و ۱۶۰ متر مربع مساحت دارد.
(۴ـ۳) مسجد زید بن صوحان: زید بن صوحان، برادر صعصعه از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام بود. او در جنگ نهاوند حضور یافت و ابتدا یکی از دستانش را قطع کردند. او با همان حال به جنگ ادامه داد تا در رکاب مقتدایش به شهادت رسید. مسجدی در جنوب مسجد سهله به نام این صحابه بزرگوار وجود دارد که خود آن را بنا کرده است. بنای اصلی آن تخریب شده و در ۱۳۹۵ ق بنای جدیدی به جای آن ساخته‌اند. این مسجد ۱۶۵ مترمربع مساحت دارد.
(۵ـ۳) مسجد حمراء[۵۱]: گویند این مسجد محل دفن حضرت یونس علیه السلام است و برخی هم گفته‌اند: «این جا محلی است که ماهی، یونس را از شکم خود بیرون انداخت».[۵۲] در این خصوص از امام علی علیه السلام روایتی نقل است که فرموده‌اند: «مسجد حمراء در جای بستانی است که قبر برادرم یونس بن متی در آنجا است».[۵۳] امیرالمؤمنین علیه السلام در این مکان نماز گزارده‌اند.
(۶ـ۳) مسجد جُعفی: این مسجد، بر حسب روایتی، شاهد عبادت و نماز امام علی علیه السلام بوده است.[۵۴] منظور از جعفی قبیله جعفی است که جابر بن یزید جعفی، از راویان و اصحاب امام باقر علیه السلام، از میان آن قبیله برخاسته است.
(۷ـ۳) مسجد بنی کاهل: به مسجد امیرالمؤمنین نیز معروف است و امام علی علیه السلام و امام صادق علیه السلام در این مسجد نماز گزارده‌اند.[۵۵] امروزه از آن جز پایه و بخشی از مأذنه چیزی باقی نمانده است. بنی کاهل بن اسد بن خزیمه تیره‌ای از بنی اسد هستند.
در کوفه مسجدهای ملعونه‌ای هم بود که امروز اثری از آنها نیست از جمله مسجد ثقیف، متعلق به مغیرة بن شعبه از یاران معاویه و راویان حدیث‌های جعلی؛ مسجد اشعث، متعلق به اشعث بن قیس کندی، از یاران سیاسی و فرصت‌طلب امام علی علیه السلام که پنهانی با معاویه ارتباط داشت. وی کارنامه مطلوبی از خود در حمایت از امام علی علیه السلام برجا نگذاشت؛ مسجد شبث بن ربعی که از یاران عبیدالله بن زیاد و جزو خوارج بود و در حادثه کربلا نیز حضور داشت.[۵۶]
۴. خانه امام علی علیه السلام:
امام علی علیه السلام هنگام ورود به کوفه و انتخاب آن شهر به عنوان پایتخت، برخلاف حاکمان و خلیفه‌های پیشین به دارالخلافه و دارالاماره نرفت بلکه در منزل اُم هانی سکونت گزید. این خانه امروزه همچنان پابرجاست و از زندگی ساده و بی‌آلایش یک خلیفه که امپراطوری عظیمی را به دست با کفایت خویش اداره می‌کرد، خبر می‌دهد. از خانه تا مسجد بیست متر فاصله است و داخل آن از معماری بسیار ساده‌ای برخوردار است. چندین اتاق در داخل آن برای هر یک از فرزندان امام علی علیه السلام؛ امام حسن و امام حسین، زینب، ام‌کلثوم و نیز همسر امام، ام‌البنین ساخته شده است. محل غسل آن حضرت، محل جلوس حسنین علیهما السلام و چاه آب داخل منزل را امروزه زائران و شیعیان آن امام همام زیارت می‌کنند.
۵. دارالاماره:
به هنگام ایجاد شهر کوفه، علاوه بر مسجد، قصری برای حاکم شهر ساختند. سعد بن ابی وقاص، نخستین حاکم کوفه در ۱۷ ق، قصری در کنار مسجد احداث کرد که قطر برج‌های آن ۵/۳ متر بود. از آن پس حاکمان کوفه در این قصر ساکن شدند، به جز امام علی علیه السلام که در قصر و دارالاماره حضور نیافت و در مسجد و منزل خویش به اداره سرزمین‌های خلافت اسلامی پرداخت. امروزه پایه‌های مخروبه دارالاماره در نزدیکی خانه امام علی علیه السلام دیده می‌شود. بنای دارالاماره به صورت مربع با ضلع‌های ۱۱۰ × ۱۱۰ متر و شاهد ماجراهای فراوان و پندپذیر بوده است.
۶. مرقد زید بن علی علیه السلام:
زید بن علی بن الحسین علیه السلام فرزند چهارمین امام شیعه است که در دوران هشام به سال ۱۲۱ ق قیام کرد و در محله کناسه کوفه بر دار کشیده شد و یوسف بن عمرو ثقفی، حاکم کوفه جنازه او را سوزاند و خاکسترش را به باد داد. برای زید در همان محلی که جنازه‌اش را آتش زدند در ۱۵ کیلومتری شمال شهر کوفه آرامگاهی ساخته شد و بر فراز آن گنبدی احداث گردید.
شایان ذکر است در کوفه از نسل امام سجاد علیه السلام و امام حسن علیه السلام و امام کاظم علیه السلام فرزندان زیادی خاک شده و هر یک آرامگاهی دارند که بیان آن موجب طولانی شدن سخن است.[۵۷][۵۸]
پانویس
- ↑ همو، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ۱۶۱.
- ↑ طبری، همان، ۳/۱۴۵.
- ↑ یاقوت حموی، همان، ۴/۴۸۹ـ۴۹۰.
- ↑ بکری، معجم مااستعجم، ۱۱۴۱؛ طبری، همان، ۳/۱۴۶.
- ↑ یاقوت حموی، همان جا.
- ↑ عتبات عالیات عراق، دکتر اصغر قائدان، ص ۷۸.
- ↑ اصطخری، المسالک والممالک، ۸۳؛ ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، ۱/۲۷۰.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۴/۴۹۰.
- ↑ حسین ایزدی، جغرافیای تاریخی کوفه، مجله تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم)، زمستان ۱۳۷۹، شماره ۴
- ↑ احمدبن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، ص ۳۷-۴۱.
- ↑ جامعه شناسى کوفیان، نعمت الله صفرى فروشانى، فصلنامه مشکوة، زمستان ۱۳۷۵، شماره ۵۳
- ↑ جعفر سبحانی، فروغ ولایت، ص ۴۶۵
- ↑ علی اصغر عین القضاة، امام علی (ع) عقلانیت و حکومت، انتشارات پرتو خورشید، ص ۱۷۸
- ↑ حسین ایزدی، جغرافیای تاریخی کوفه، مجله تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم)، زمستان ۱۳۷۹، شماره ۴
- ↑ حسین ایزدی، جغرافیای تاریخی کوفه، مجله تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم)، زمستان ۱۳۷۹، شماره ۴
- ↑ ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۳/۱۴۸؛ فتوح البلدان، ۳۸۸.
- ↑ یاقوت حموی، همان، ۴/۴۸۹.
- ↑ جعفر الخلیلی، موسوعة عتبات المقدسه، قسم الکوفه، ۱۶.
- ↑ ابن جبیر، سفرنامه، ۲۵۸.
- ↑ ابن بطوطه، سفرنامه، ۱/۲۶۸.
- ↑ همان، ۲۰۰ـ۲۰۱.
- ↑ شیخ مفید، المزار، ۲۲؛ روایت معراج در سایر کتب حدیثی شیعه، اشاره‌ای به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله در مسجد کوفه دارد (بنگرید مجلسی، بحارالانوار، ۱۰۰/۳۸۷).
- ↑ شیخ مفید، همان، ۲۳.
- ↑ ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ۱/۲۷۰؛ ابن جبیر، سفرنامه ابن جبیر، ۲۵۹.
- ↑ همان جا.
- ↑ ابن بطوطه، همان جا؛ ابن جبیر، همان، ۲۶۰.
- ↑ ادیب الملک، سفرنامه ادیب الملک به عتبات، ۱۷۰.
- ↑ پیشین، همان جا.
- ↑ ناصرالدین شاه، سفرنامه ناصرالدین شاه به عتبات، ۱۲۷ـ۱۳۲.
- ↑ ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ۱/۲۷۰؛ طبری، تاریخ الطبری، ۴/۲۱۶.
- ↑ ابن جبیر، سفرنامه ابن جبیر، ۲۶۰؛ دایرة المعارف تشیع، ۱/۱۱۰ـ۱۱۱.
- ↑ کمونه حسینی، عبدالرزاق، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر و بزرگان صحابه و تابعین، ۲۴۲؛ حجت بلاغی، تاریخ نجف و حیره، ۱۴۴.
- ↑ دایرة المعارف تشیع، ۱/۱۱۰ـ۱۱۱.
- ↑ دایرة المعارف تشیع، ۱/۱۱۲.
- ↑ کمونه حسینی، همان، ۲۵۱؛ دایرة المعارف تشیع، ۱/۱۱۰.
- ↑ ابن بطوطه، همان، ۱/۲۷۱.
- ↑ شیخ مفید، همان، ۲۲.
- ↑ مجلسی، همان، ۱۰۰/۳۹۴.
- ↑ یاقوت حموی، همان، ۳/۲۹۰.
- ↑ در گوشه جنوب غربی سمت قبله، مقام حضرت ادریس علیه السلام است.
- ↑ در ضلع جنوبی مقام امام زمان و امام زین العابدین علیهم‌السلام و مقام خضر قرار دارد.
- ↑ یاقوت حموی، همان، ۳/۲۹۰.
- ↑ حسینی الجلالی، مزارات اهل البیت و تاریخهما، ۶۲ـ۶۳.
- ↑ حسین الجلالی، همان جا.
- ↑ محمدحسین رجبی، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، ۴۲۷.
- ↑ احمد زمانی، سرزمین خاطره‌ها، ۶۲.
- ↑ همان، ۴۳۶.
- ↑ جعفر خلیلی، آشنایی با عتبات مقدسه، ۶۶ـ۶۷.
- ↑ عضدالملک، همان، ۱۵۹؛ جلالی الحسینی، همان، ۶۴ـ۶۵؛ در مورد این شخصیت برای آگاهی بیشتر بنگرید: ابن حجر عسقلانی، الاصابه فی تمییز الصحابه، ۳/۲۰۰.
- ↑ حمراء به معنای سرخ گون است. در صدر اسلام به موالی و ایرانیان، حمراء می‌گفتند. آنان عمدتاً در سپاه مختار به عنوان نیروی داوطلب او حضور یافته بودند.
- ↑ عضدالملک، همان جا.
- ↑ محمدحسین رجبی، همان، ۴۳۱ به نقل از فضل الکوفه و مساجدها، ۳۱.
- ↑ همان، ۴۳۳.
- ↑ همان جا.
- ↑ همان جا.
- ↑ در این مورد بنگرید کمونه حسینی، همان، ۲۴۴ـ۲۵۰ وی حدود چهل تن از آنها را با نام مکان دفن شان برشمرده است.
- ↑ عتبات عالیات عراق، دکتر اصغر قائدان، ص ۸۰-۹۲.
