حکومت بنی عباس: تفاوت بین نسخه‌ها
(تغییرمسیر به حکومت بنی عباس) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) (ویرایش) |
||
| (۳۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | # | + | {{خوب}} |
| + | «عباسیان» یا خلفای بنی عباس (۱۳۲-۶۵۶ ق)، سومین سلسله خلافت اسلامی پس از [[خلفای نخستین]] و[[بنی امیه| خلفای اموی]] بودند که نزدیک به پنج قرن بر قسمتهای مهمی از جهان [[اسلام]]، حکومت می کردند. آنان از نسل [[عباس بن عبدالمطلب]]، عموی [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]] (صلی الله علیه و آله) بودند؛ به همین مناسبت نام حکومت خویش را بنی عباس نهادند. آنان با استفاده از شعار '''«'''الرضا من آل محمد» خود را به عنوان [[اهل البیت|اهل بیت]] پیامبر به مردم به ویژه خراسانیان معرفی کردند و توانستند با کمک سردار خویش [[ابومسلم خراسانى|ابومسلم خراسانی]]، سلسله [[امویان]] را براندازند و به حکومت برسند. سرانجام، آخرین خلیفه عباسی در [[بغداد]]، توسط هلاکوخان مغول کشته شد و حکومت عباسیان به پایان رسید. | ||
| + | |||
| + | ==نسب عباسیان== | ||
| + | عباسیان در زمره قبیله [[قریش]] از شاخه [[بنی هاشم]] به حساب می آمدند. جد بزرگ آنان [[عباس بن عبدالمطلب]] عموی کوچک [[پیامبر اسلام]] (صلی الله علیه و آله) بود. نسب [[ابوالعباس سفاح]] و [[منصور (خلیفه عباسی)|عبدالله منصور]] -دو خلیفه نخستین که سایر خلفای عباسی از نسل آنان می باشند- عبارتند از: عبدالله (سفاح یا منصور) بن محمد بن علی بن عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب. | ||
| + | |||
| + | از میان اجداد آنان [[عبدالله بن عباس]]، شاگرد [[امام علی |امیرالمؤمنین علی]] (علیه السلام) و از یاران [[امام حسن]] و [[امام حسین ]] (علیهما السلام) می باشد. در زمان حکومت امیرالمؤمنین (علیه السلام) وی مدتی حاکم [[بصره]] بود.<ref>أنساب الأشراف،ج۴،ص:۲۷</ref> از او [[احادیث]] بسیاری در کتب [[اهل سنت|اهل تسنن]] و [[شیعه]] روایت شده است. در مورد علی بن عبدالله بن عباس گفته شده که در شب [[شهادت امام علی علیه السلام|شهادت امیرالمؤمنین]] (علیه السلام) به دنیا آمده است و به همین خاطر پدرش نام او را علی گذاشت.<ref>أنساب الأشراف،ج۴،ص:۷۰</ref> | ||
| + | |||
| + | در مورد محمد بن علی نیز گفته شده که لقب او «ذوالثفنات» یعنی کسی که آثار [[سجده]] بر پیشانی او مشخص است می باشد. برخی پیروان [[کیسانیه]] مدعی می شوند که امامت در فرقه کیسانیه پس از آنکه به ابوهاشم عبدالله بن محمدحنفیه رسید، چون او جانشینی نداشت و نزدیک ترین شخص به او محمد بن علی بن عبدالله بن عباس بود، ابوهاشم، محمد را جانشین خود قرار داد و امامت پس از آن در عباسیان قرار گرفت. او اولین کسی است که برای ایجاد حکومت و قیام علیه بنی امیه اقدام کرد و بدین منظور سازمانی سری از داعیان در لباس بازرگانان در شهر حمیمیه، تشکیل داد و آنان را به نقاط مختلف جهان اسلام برای تبلیغ علیه امویان و به نفع هاشمیان فرستاد. او به داعیان خویش دستور داد تا بیشترین تمرکز خویش را بر روی [[خراسان]] قرار دهند. وی در سال ۱۲۵ هجری از دنیا رفت و فرزند بزرگش [[ابراهیم امام|ابراهیم]] را جانشین خود قرار داد. <ref>دولت عباسیان، محمد سهیل طقوش، ص ۱۴-۱۸</ref> | ||
| + | |||
| + | ==قیام عباسیان== | ||
| + | ===داعیان عباسی=== | ||
| + | دعوت عباسیان را می توان به دو مرحله تقسیم کرد: | ||
| + | |||
| + | *پیش از ورود [[ابومسلم خراسانى|ابومسلم خراسانی]]: ویژگی این دوره که از سال (۱۰۰-۱۲۸ قمری) به طول انجامید این بود که دعوت به صورت کاملاً مخفیانه انجام می گرفت و از هر گونه عملیات نظامی پرهیز می شد. زیرا در این زمان [[امویان]] دارای تشکیلاتی منسجم بودند. از مهم ترین داعیان در این مرحله می توان به مسیرة عبدی، [[ابو سلمه خلال|ابوسلمه خلال]] و بکیر بن ماهان در [[عراق]] و عکرمه سراج، کثیر کوفی، خداش بلخی و سلیمان بن کثیر خزاعی در [[خراسان]] اشاره کرد. | ||
| + | *پیوستن ابومسلم خراسانی به صف داعیان: ویژگی این مرحله به کارگیری قدرت برای رسیدن به هدف بود. به همین منظور نیاز بود تا شخصی باکفایت و مقتدر برای انجام و نظارت بر کارها برگزیده شود. به همین دلیل [[ابراهیم امام]]، ابومسلم خراسانی را به عنوان نقیب النقباء در خراسان برگزید.<ref>تاریخ الطبری،ج۷،ص:۳۵۳</ref> ابومسلم با استفاده از عنصر [[ایران|ایرانی]] بودنش و با دلجویی از اعراب یمنی توانست، کار عباسیان را در خراسان استوار کرد. | ||
| + | |||
| + | ===عوامل زوال بنی امیه=== | ||
| + | عوامل بسیاری پس از مرگ [[هشام بن عبدالملک]] (م، ۱۲۵ ق) موجب ضعف حکومت [[بنی امیه]] شده بود. اما می توان از موارد زیر به عنوان عوامل مهم و تأثیرگذار در این کار یاد کرد: | ||
| + | |||
| + | *اختلاف بین [[آل مروان|مروانیان]] و خاندان بنی امیه بر سر [[خلافت]] و حکومت؛ به ویژه در زمان حکومت [[ولید بن یزید]] و درگیری های او با پسر عمویش [[یزید بن ولید]] که منجر به کشته شدن خلیفه وقت -ولید بن یزید- و اختلاف بین امویان و طرفدارانشان شد. | ||
| + | *اختلاف بین اعراب قحطانی و عدنانی در طول دوران حکومت امویان که گاه خود امویان موجب تشدید این اختلافات می شدند و منجر به تضعیف اعراب در نقاط مختلف جهان اسلام شده بود. | ||
| + | *قیام های طالبیان و دیگر افراد از فرق مختلف: این قیام ها در نقاط مختلف جهان اسلام به خصوص در منطقه [[خراسان]]، مناطق مرکزی [[ایران]] (ایالت جبال) و [[عراق]] عرب موجب تضعیف امویان و ایجاد دردسرهایی برای حاکمان آنها شده بود. به گونه ای که در برخی مناطق افرادی که قیام می کردند، موفق می شدند برای مدتی یک ناحیه را به تصرف خویش درآورند. از مهم ترین این قیام ها می توان به [[قیام زید بن علی بن حسین (ع)|قیام زید بن علی بن الحسین]] در [[کوفه]]<ref>مقاتل الطالبیین،ص:۱۲۵</ref> و پسرش [[یحیی بن زید|یحیی]] در سبزوار و خراسان،<ref>مقاتل الطالبیین،ص:۱۴۵</ref> قیام عبدالله بن معاویة فرزند [[عبدالله بن جعفر طیار]] در ایالت جبال و مناطق مرکزی ایران،<ref>مقاتل الطالبیین،ص:۱۵۳</ref> قیام حارث بن سریج در خراسان و قیام های [[خوارج]] در مناطقی مانند اهواز و سیستان و ایجاد مزاحمت هایی برای حکام اموی اشاره کرد. | ||
| + | *توجه بیش از اندازه امویان به عنصر عربی و بی توجهی به دیگر مردمان جهان اسلام و زیر فشار قرار دادن آنها در زمینه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی. | ||
| + | |||
| + | ===قیام عباسیان و نابودی امویان=== | ||
| + | انقلاب عباسیان در خراسان در روز پنج شنبه ۲۵ [[ماه رمضان|رمضان]] سال ۱۲۹ قمری توسط سلیمان بن کثیر اعلام شد. پیروان عباسی پیرامون ابومسلم جمع شدند و لباس و پرچم های سیاه را به عنوان شعار برگزیدند و به [[سیاه جامگان]] معروف شدند و این قیام از روستای سفیذنج آغاز شد. ابومسلم برای خود لقب «امیر آل محمد» را برگزید و با کمک [[ابو سلمه خلال|ابوسلمه خلال]] در [[کوفه]] که به او «وزیر آل محمد» می گفتند، توانست به تدریج قسمت های عظیمی از خراسان و نواحی مرکزی ایران را توسط سردار عباسیان قحطبة بن شبیب به تصرف در آورد.<ref>تاریخ طبری، جلد ۷، صفحه ۳۸۸-۴۰۸</ref> | ||
| + | |||
| + | در میانه قیام، [[مروان بن محمد]] خلیفه امویان، [[ابراهیم امام]] را که در شهر حمیمه اقامت داشت، دستگیر کرد و او را در زندانی در حرّان به قتل رساند. ابراهیم پیش از کشته شدنش، برادرش [[ابوالعباس سفاح]] را جانشین خویش قرار داده بود. سفاح به همراه برادران و عموهایش به کوفه به نزد ابوسلمه خلال گریخت. گفته شده که ابوسلمه در ابتدا تصمیم داشته است که برخی [[علویان]] را به عنوان خلیفه معرفی کند و برای این کار نامه هایی را نیز به آنان نوشته است. اما آنان از پذیرفتن این کار سرباز زده اند.<ref> تاریخ یعقوبى ترجمه،ج۲،ص:۳۳۴</ref> سرانجام ابوسلمه، ابوالعباس سفاح را به عنوان خلیفه انتخاب کرد و سفاح در سال ۱۳۲ در کوفه به عنوان اولین خلیفه عباسی، به مردم معرفی شد. سفاح اندکی پس از به خلافت رسیدن، ابوسلمه خلال را به دلیل تردید در خلافت او، کشت. | ||
| + | |||
| + | سپاه عباسیان که شامل مردم خراسان و عراق می شد به فرماندهی عموی خلیفه، عبدالله بن علی<ref>أنساب الأشراف،ج۴،ص:۱۰۳</ref>، در نبردی که در منطقه زاب نزدیک موصل، سپاه امویان به فرماندهی مروان بن محمد، خلیفه اموی را شکست داد. پس از این نبرد، امویان دیگر قادر به انجام مقاومت در برابر عباسیان نشدند.<ref>تاریخ الطبری،ج۷،ص:۴۳۲</ref> در این نبرد بسیاری از سرداران و سپاهیان اموی کشته شدند. خلیفه نیز ابتدا به حران و سپس به مصر فرار کرد و در مصر به دست عموی دیگر خلیفه صالح بن علی کشته شد.<ref> تاریخ الطبری،ج۷،ص:۴۴۱</ref> و حکومت امویان به جز در ناحیه [[اندلس]] برای همیشه از بین رفت. | ||
| + | |||
| + | ==خلافت عباسیان== | ||
| + | حکومت عباسیان با خلافت [[ابوالعباس سفاح]] آغاز شد و با مرگ [[مستعصم]] توسط مغولان به پایان رسید. آنان نزدیک به ۵۲۴ سال به عنوان [[خلیفه]] مسلمین بر سرزمین های اسلامی حکومت کردند. اسامی خلفای عباسی به ترتیب زیر است: | ||
| + | |||
| + | #[[ابوالعباس سفاح|سفاح]] (۱۳۲-۱۳۶) | ||
| + | #[[منصور (خلیفه عباسی)|منصور]] (۱۳۶-۱۵۸) | ||
| + | #[[مهدی (خلیفه عباسی)|مهدى]] (۱۵۸-۱۶۹) | ||
| + | #[[هادی (خلیفه عباسی)|هادى]] (۱۶۹-۱۷۰) | ||
| + | #[[هارون الرشید]] (۱۷۰-۱۹۳) | ||
| + | #[[امین (خلیفه عباسی)|امین]] (۱۹۳-۱۹۸) | ||
| + | #[[مأمون]] (۱۹۸-۲۱۸) | ||
| + | #[[معتصم]] (۲۱۸-۲۲۷) | ||
| + | #[[واثق عباسی|واثق]] (۲۲۷-۲۳۲) | ||
| + | #[[متوکل]] (۲۳۲-۲۴۷) | ||
| + | #[[منتصر]] (۲۴۷-۲۴۸) | ||
| + | #[[مستعین]] (۲۴۸-۲۵۱) | ||
| + | #[[معتز]] (۲۵۱-۲۵۵) | ||
| + | #[[مهتدى]] (۲۵۵-۲۵۶) | ||
| + | #[[معتمد]] (۲۵۶-۲۷۹) | ||
| + | #[[معتضد]] (۲۷۹-۲۸۹) | ||
| + | #[[مکتفی (خلیفه عباسی)|مکتفى]] (۲۸۹-۲۹۵) | ||
| + | #[[مقتدر (خلیفه عباسی)|مقتدر]] (۲۹۵-۳۲۰) | ||
| + | #[[قاهر (خلیفه عباسی)|قاهر]] (۳۲۰-۳۲۲) | ||
| + | #[[راضى (خلیفه عباسی)|راضی]] (۳۲۲-۳۲۹) | ||
| + | #[[متقى(خلیفه عباسی)|متقی]] (۳۲۹-۳۳۳) | ||
| + | #[[مستکفی (خلیفه عباسی)|مستکفى]] (۳۳۳-۳۳۴) | ||
| + | #[[مطیع(خلیفه عباسی)|مطیع]] (۳۳۴-۳۶۳) | ||
| + | #[[طایع]] (۳۶۳-۳۸۱) | ||
| + | #[[قادر(خلیفه عباسی)|قادر]] (۳۸۱-۴۲۲) | ||
| + | #[[قائم(خلیفه عباسی)|قائم]] (۴۲۲-۴۶۷) | ||
| + | #[[مقتدی]] (۴۶۷-۴۸۷) | ||
| + | #[[مستظهر]] (۴۸۷-۵۱۲) | ||
| + | #[[مسترشد]] (۵۱۲-۵۲۹) | ||
| + | #[[راشد (خلیفه عباسی)|راشد]] (۵۲۹-۵۳۰) | ||
| + | #[[مقتفى]] (۵۳۰-۵۵۵) | ||
| + | #[[مستنجد]] (۵۵۵-۵۶۶) | ||
| + | #[[مستضىء]] (۵۶۶-۵۷۵) | ||
| + | #[[ناصر(خلیفه عباسی)|ناصر]] (۵۷۵-۶۲۲) | ||
| + | #[[ظاهر(خلیفه عباسی)|ظاهر]] (۶۲۲-۶۲۳) | ||
| + | #[[مستنصر]] (۶۲۳-۶۴۰) | ||
| + | #[[مستعصم]] (۶۴۰-۶۵۶) | ||
| + | |||
| + | مورخان حکومت عباسی را بر اساس نیروهای [[خلافت]] و تحول اوضاع سیاسی و شکوفایی زندگی فرهنگی و فکری به چهار عصر تقسیم کردند:<ref>دولت عباسیان، محمد سهیل طقوش، ص ۲۷</ref> | ||
| + | |||
| + | *عصر اول: '''دوران نیرومندی، گسترش و شکوفایی''': از خلافت سفاح تا پایان خلافت واثق. (۱۳۲-۲۳۲ ق) | ||
| + | *عصر دوم: '''دوران نفوذ ترکان''': از آغاز خلافت متوکل تا خلال خلافت مستکفی. (۲۳۲-۳۳۴ ق) | ||
| + | *عصر سوم: '''دوران نفوذ [[آل بویه]] ایرانی''': از میان خلافت مستکفی تا میانه خلافت قائم. (۳۳۴-۴۴۷ ق) | ||
| + | *عصر چهارم: '''دوران نفوذ سلجوقیان ترک''': از حکومت قائم تا مرگ مستعصم عباسی. (۴۴۷-۶۵۶ ق) | ||
| + | |||
| + | ===عصر اول خلافت عباسی=== | ||
| + | این عصر دوران طلایی خلفای عباسی است. در این عصر، خلفا افرادی نیرومند و توانا هستند و استقلال کامل دارند و تمام تیروها تحت فرمان آنها قرار دارند. آنان از توان شخصی، سیاسی و اداری فوق العاده ای برخودار بوده و توانستند یکپارچگی حکومت را حقظ و شورش ها را سرکوب کنند. | ||
| + | |||
| + | از دیگر ویژگی های این دوره حضور پررنگ [[ایران|ایرانیان]] به عنوان وزیران، دبیران و امیران نظامی در صحنه سیاسی و نظامی جامعه است که از مهم ترین آنها می تواند به حضور خاندان برمکیان و فضل بن سهل و برادرش حسن اشاره کرد. همچنین در این دوره فرماندهی سپاه در اختیار خلیفه بوده و فرماندهان نظامی، همگی تابع دستورات خلفا می باشند. | ||
| + | |||
| + | از دیگر ویژگی های این دوره، شروع [[نهضت ترجمه در عهد خلفای عباسی|نضهت ترجمه]] است که مقدمه برای آغاز دوران طلایی تمدن اسلامی و رشد علم و صنعت در سرزمین های اسلامی بود. از مهم ترین افرادی که در زمینه ترجمه اقدام به ترجمه آثار یونانی، ایرانی (پهلوی) و هندی به عربی کردند، می توان به [[عبدالله بن مقفع]] و حنین بن اسحاق اشاره کرد. | ||
| + | |||
| + | از دیگر اتفاقات مهم این دوره، [[جریان محنه]] در عصر [[مأمون]]، [[معتصم]] و [[واثق عباسی|واثق]] است که باعث تسلط [[معتزله]] بر جریان فکری جامعه و تفتیش عقاید و برخورد با [[اهل حدیث]] شد. | ||
| + | |||
| + | خلفای این دوره عبارتند از : [[ابوالعباس سفاح]]،[[منصور (خلیفه عباسی)|ابوجعفر منصور]]، [[مهدی (خلیفه عباسی)|ابوعبدالله مهدی]]،[[هادی (خلیفه عباسی)|موسی الهادی]]،[[هارون الرشید]] (معروف ترین خلیفه عباسیان)، [[ امین (خلیفه عباسی)|محمد امین]]، [[مأمون]]، [[معتصم]] و [[واثق]]. | ||
| + | |||
| + | ===عصر دوم خلافت عباسی=== | ||
| + | ویژگی بارز این دوران، ضعف خلافت و از میان رفتن تدریجی هیبت آن بود. تا جایی که امیران تابع خلافت برای جدایی از آن نقشه می کشیدند. در این زمان ترک ها حاکم شده و دستگاه حکومتی را در اختیار گرفتند تا جایی که امیران ترک خلفا را به قتل می رساندند و یا برای آنان جانشین تعیین می کردند. | ||
| + | |||
| + | دیگر ویژگی این دوران افزایش حکومت های مستقل در نقاط مختلف جهان اسلام بود که همیشه تهدیدی برای خلفا بودند. حکومت های قدرتمندی مانند سامانیان و [[آل بویه]] در [[ایران]]، حمدانیان در موصل و حلب و طولونیان، اخشیدیان و [[فاطمیان]] در [[مصر]] همیشه تهدیدی برای خلفا محسوب می شدند. برخی این حکومت ها تنها از خلیفه به جهت آنکه به آنها مشروعیت می بخشید، حمایت می کردند. در نتیجه این حکومت ها، وسعت حکومت خلافت کاهش یافت و تنها [[عراق]]، برخی از مناطق فارس و اهواز در دست خلفا باقی ماند که آن هم تحت نظر غلامات ترک یا دیلمی با عنوان امیرالامرایی بود. خلافت در سال های ۲۵۶-۲۹۵ قمری یعنی در زمان معتمد، معتضد و مکتفی بخش مهمی از قدرتش را بازیافت که به این دوره '''دوران بیداری خلافت''' می گویند.<ref>الدولة العباسیه، محمدبک خضری، ص ۴۸۴</ref> | ||
| + | |||
| + | خلفای این دوران عبارتند از:[[متوکل]]، [[منتصر]]، [[مستعین]]، [[معتز]]، [[مهتدى|مهتدی]]، [[معتمد]]، [[معتضد]]، [[مکتفی]]، [[مقتدر (خلیفه عباسی)|مقتدر]]، [[قاهر (خلیفه عباسی)|قاهر]]، [[راضى (خلیفه عباسی)|راضی]]، [[متقى(خلیفه عباسی)|متقی]] و [[مستکفی]]. این دوران با تصرف بغداد توسط معزالدوله بویهی به پایان رسید. | ||
| + | |||
| + | ===عصر سوم خلافت عباسی=== | ||
| + | ویژگی این دوره این است که قدرت واقعی خلیفه در دستان حاکمان [[آل بویه]] است و خلیفه تنها یک نام بود، که چون یک کارمند برای او مواجب تعیین شده بود و هیچ اراده و قدرتی از خود نداشت و در صورت مخالفت با امیران آل بویه از منصب خود برکنار و یا حتی کشته می شد. خلیفه حق دخالت در هیچ یک از کارهای خلافت را بدون مراجعت و جلب موافقت آنان نداشت. | ||
| + | |||
| + | در این دوران حتی آل بویه مذهب خویش که [[شیعه|تشیع]] بود را در سرتاسر مملکت اسلامی که اکثر مردمانش از [[اهل سنت]] بودند، پیاده می کردند و مراسمی همچون [[عید غدیر]] و [[روز عاشورا|عاشورا]] در ممالک تحت نظارت آنان برپا می شد. در مناطق شرقی جهان اسلام قدرت در دستان امیران سامانی و پس از آنها غزنویان قرار داشت و آنان نیز بنا بر مصلحت خویش آن مناطق را اداره می کردند. اما در غرب جهان اسلام، این فاطمیان بودند که تحت نام خلفای فاطمی بر مردم فرمانروایی می کردند. | ||
| + | |||
| + | این دوره با نابودی حاکمان آل بویه توسط ترکان سلجوقی و تصرف شهر بغداد به دست طغرل بیک به پایان رسید. خلفای این دوره عبارتند از: [[مستکفی]]، [[مطیع(خلیفه عباسی)|مطیع]]، [[طایع|طائع]]، [[قادر(خلیفه عباسی)|قادر]] و [[قائم(خلیفه عباسی)|قائم]]. | ||
| + | |||
| + | ===عصر چهارم عباسی=== | ||
| + | ویژگی این دوران، انتقال قدرت واقعی به سلاجقه ترک است که در [[خراسان]] و [[ماوراءالنهر]]، سرزمین های مرکزی [[ایران]]، [[عراق]]، [[شام]] و قسمت های زیادی از آناتولی حاکم شدند. اوضاع خلافت در دوران سلاجقه بهتر از زمان آل بویه بود. زیرا آنان [[اهل سنت|سنی]] مذهبان [[شافعی]] بودند و احترام دینی خلفا را حفظ می کردند. خلفا در این دوران در توانایی و اقدام در یک سطح نبودند. آنان از دوران [[مسترشد (خلیفه عباسی)|مسترشد]]، مقداری از نفوذ واقعی خویش را باز پس گرفتند و از دوران [[مقتفی (خلیفه عباسی)|مقتفی]] در حکومت بغداد و شهرهای تابعه آن مستقل شدند و در دوران [[ناصر(خلیفه عباسی)|ناصر]] قدرت خود را بازیافتند و به مدت ۶۶ سال، تسلیم هیج سلطانی نشدند تا اینکه مغولان به این سرزمین ها هجوم آوردند و با اشغال بغداد و کشتن آخرین خلیفه عباسی، خلافت آنان را از بین بردند. | ||
| + | |||
| + | از ویژگی های این دوران احداث [[مدارس نظامیه]]، توسط [[خواجه نظام الملک]] وزیر سلجوقیان بود که موجب رشد علم در سرزمین های اسلامی شد. همچنین حکومت اسماعیلیان الموت به رهبری حسن صباح و ترورهایی که توسط پیروان او انجام می شد، مربوط به این دوره است. | ||
| + | |||
| + | خلفای این دوره عبارتند از: [[قائم(خلیفه عباسی)|قائم]]، [[مقتدی]]، [[مستظهر]]، [[مسترشد]]، [[راشد (خلیفه عباسی)|راشد]]، [[مقتفى]]، [[مستنجد]]، [[مستضیء]]، [[ناصر(خلیفه عباسی)|ناصر]]، [[ظاهر(خلیفه عباسی)|ظاهر]]، [[مستنصر]] و [[مستعصم]]. | ||
| + | |||
| + | با تصرف [[بغداد]] و کشته شدن خلیفه عباسی، یک نفر از عباسیان به نام احمد مستنصر به قاهره نزد بیبرس سلطان ممالیک بحری گریخت و در آنجا با نام مستنصر دوم، خلافت عباسیان قاهره را تشکیل داد. اما آنان تحت سلطه ممالیک بحری و برجی بودند و هیچ اراده و قدرتی از خود نداشتند و در نهایت با کشته شدن متوکل سوم، سلسله عباسیان به پایان رسید. | ||
| + | |||
| + | ==عباسیان و ائمه علیهم السلام== | ||
| + | [[ائمه اطهار]] (علیهم السلام) از زمان [[امام صادق]] (علیه السلام) تا [[غیبت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)|غیبت]] [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|حضرت ولی عصر]] (عجل الله تعالی فرجه)، با خلفای عباسی معاصر بودند. در ابتدا تصور می شد که چون عباسیان از خاندان [[بنی هاشم]] هستند، سختگیری کمتری به امامان [[معصوم]] و پیروانشان خواهند داشت، اما با روی کار آمدن [[منصور (خلیفه عباسی)|منصور عباسی]] خلاف این مضوع ثابت شد. به گونه ای که فشارهایی که او و جانشینانش به ائمه اطهار (علیهم السلام)، [[علویان]] و پیروان آنها وارد می ساختند، گاه از فشارهای [[امویان]] بسیار بیشتر بود. گاهی این سخت گیری ها در زمان برخی خلفای عباسی مانند منصور، [[هارون الرشید]] و [[متوکل|متوکل عباسی]] به صورت غیرقابل تحملی تشدید می یافت و در زمان برخی خلفاء مانند [[مهدی (خلیفه عباسی)|مهدی]] یا [[مأمون]] کاهش پیدا می کرد. | ||
| + | |||
| + | با وجود این فشارها، ائمه اطهار (علیهم السلام) از هر فرصتی برای اعلام نارضایتی از حکومت موجود، عدم مشروعیت آن و ادعای [[امامت]] و رهبری [[اسلام]] در خانواده [[رسول خدا]] (صلی الله علیه و آله) استفاده می کردند. همچنین در این زمان برخی [[شیعه|شیعیان]] مانند [[علی بن یقطین]] که توانسته بودند در حکومت عباسیان، مناصبی چون وزارت را بدست آورند، از طرف امامان، با مخفی نگه داشتن هویت شیعی خود، مأمور به رسیدگی به وضعیت شیعیان بودند. | ||
| + | |||
| + | ===خلفای معاصر با ائمه اطهار=== | ||
| + | |||
| + | *[[امام صادق علیه السلام]]: ایشان معاصر [[ابوالعباس سفاح]] و [[منصور (خلیفه عباسی)|ابوجعفر منصور]] بودند. ایشان در زمان منصور تحت فشار بسیار شدید او قرار داشتند. به گونه ای که منصور، امام را چند بار تهدید به قتل کرد و در نهایت نیز ایشان را به [[شهادت در راه خدا|شهادت]] رسانید. حتی امام در وصیتنامه خویش به پیروانشان، به دلیل ترسی که از فشارهای وارده از جانب منصور بر جانشین ایشان می رفت، نام پنج نفر از جمله خود منصور را به عنوان جانشین اعلام کردند تا خطر قتل امام کاظم (علیه السلام) توسط منصور، کمتر شود. | ||
| + | *[[امام موسی کاظم علیه السلام]]: ایشان با چهار خلیفه عباسی، یعنی منصور، مهدی، هادی و هارون الرشید هم عصر بودند. فشارها بر [[علویان]] در زمان منصور کماکان ادامه داشت. اما در زمان جانشینش مهدی، کاهش پیدا کرد. اما در زمان هارون الرشید فشارهای وارده بر امام به گونه ای شد که او ایشان را زندانی کرد و پس از آنکه چهار سال ایشان را در زندان به بدترین وضع موجود نگه داشت، ایشان را به شهادت رسانید. در زمان امام کاظم، عباسیان بسیار تلاش کردند تا خود را جانشینان واقعی پیامبر(صلی الله علیه و آله) و [[اهل بیت]] ایشان نشان دهند، اما با هوشیاری امام این توطئه آنان نیز شکست خورد. | ||
| + | *[[امام رضا علیه السلام]]: ایشان معاصر سه خلیفه عباسی، [[هارون الرشید|هارون]]، [[امین (خلیفه عباسی)|امین]] و [[مأمون]] بودند. در زمانی که بین عباسیان بر سر جانشینی هارون جنگ درگرفت، فشارهای وارده از دربار عباسی بر ایشان و یاران حضرت به حداقل رسید. اما پس از آنکه مأمون برادرش امین را کشت و به خلافت رسید، او با ترفندی جدید، سعی در کنترل امام داشت. او امام را به مرو آورد و ایشان را به اجبار به [[ولایتعهدى امام رضا علیه السلام|ولایتعهدی]] خویش برگزید. تا هم ایشان و هم یارانشان را کنترل کنند و هم حمایت شیعیان و محبان اهل بیت را به خود جلب کند. اما با هوشیاری امام نقش او شکست خورد و او سرانجام امام را به شهادت رسانید. | ||
| + | *[[امام جواد علیه السلام ]]: ایشان هم عصر مأمون و [[معتصم|معتصم عباسی]] بودند. مأمون با [[ازدواج]] دخترش با امام سعی کرد تا ایشان را به خود نزدیک گرداند. اما امام با وجود سن کمشان وظایف [[امامت]] خویش را انجام می دادند. معتصم نیز سعی داشت تا با آوردن ایشان به [[بغداد]]، حضرت را کنترل کند، اما زمانی که ناموفق به این کار شد، امام را به شهادت رسانید. | ||
| + | *[[امام هادی علیه السلام]]: ایشان معاصر معتصم، [[واثق]]، [[متوکل]]، [[منتصر]]، [[مستعین]] و [[معتز]] بودند. اوج فشار بر شیعیان و علویان در زمان متوکل عباسی بود. متوکل امام را از [[مدینه]] به [[سامرا]] آورد و منزلشان را طوری انتخاب کرد که همواره تحت نظر باشند. او به طور مرتب دستور تفتیش منزل ایشان را صادر می کرد و تمام دیدارها و رفت و آمدها توسط نیروهای حکومتی کنترل می شد. ایشان به دست معتز پسر متوکل به شهادت رسیدند. | ||
| + | *[[امام حسن عسکری علیه السلام]]: ایشان معاصر معتز، [[مهتدى|مهتدی]] و [[معتمد|معتمد عباسی]] بودند. در زمان هر سه خلیفه عباسی، ایشان در سامرا تحت نظر بودند و در شرایط بسیار سختی زندگی می کردند و حتی در بیشتر مواقع از دیدار با اصحاب خویش نیز محروم بودند. ایشان در زمان معتمد عباسی به شهادت رسیدند. | ||
| + | *[[امام زمان عجل الله فرجه الشریف]]: فشار عباسیان بر آن امام معصوم و پیروانشان به حدی زیاد شده بود که دیگر زمان [[غیبت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)|غیبت]] حضرت فرا رسیده بود. | ||
| + | |||
| + | ==بنی عباس در روایات== | ||
| + | |||
| + | *نقل است که روزى [[پیامبر اسلام|نبى اکرم]] صلی الله علیه و آله به عمویش [[عباس بن عبدالمطلب|عباس]] فرمود: واى بر ذریه من از ستم ذریه تو؛ عباس گفت: پس اجازه می‌دهى خود را اخته کنم؟ فرمود: دگر کار گذشته و عبدالله پدر اولاد شده.<ref> بحار؛ ۱۸/۱۱۹.</ref> | ||
| + | |||
| + | *در حدیث [[امام سجاد]] علیه‌السلام آمده که آن حضرت اشاره به [[ابن عباس|عبدالله بن عباس]] نمود و فرمود: در پشت این مرد امانتى مى‌باشد که براى آتش [[دوزخ]] آفریده شده، مسلمانان را گروه گروه و فوج فوج از دین خدا بدر برند و زمین را از خون تعدادى از جوجه‌هاى [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله که پیش از اوان سر از تخم برون کرده باشند، رنگین سازند.<ref> بحار؛ ۲۴/۲۱۹.</ref> | ||
| + | |||
| + | *مفضل بن مزید گوید: روزى به [[امام صادق]] علیه‌السلام عرض کردم: این‌ها (بنى عباس) در میان خودشان اختلاف دارند؟! حضرت فرمود: تو را به این کارها چکار؟! این‌ها از همان سوئى که آمده‌اند نیز از همان سوى نابود گردند. مرحوم [[علامه مجلسی]] در معنى این [[حدیث]] گفته: مراد امام این است که همچنان که [[ابومسلم خراسانى|ابومسلم]] از [[خراسان]] آمد و حکومت این‌ها را برپا ساخت، هلاکوخان نیز از همان سوى ([[ایران]]) بیاید و آنها را سرنگون سازد.<ref> بحار؛ ۴۷/۱۵۴.</ref> | ||
| + | |||
| + | *نقل است که [[امیرالمؤمنین]] علیه‌السلام ضمن [[خطبه|خطبه‌ای]] که از [[بنى‌امیه]] و دولت آنها نام مى‌برد، سپس به پیشگوئى درباره بنى‌عباس و حکومت آنها پرداخت و فرمود: پس از آنها (یعنى بنى‌امیه) سرنوشت امت [[پیامبر اسلام|محمد]] صلی الله علیه و آله بدست مردانى افتد که اولین آنها ([[ابوالعباس سفاح|سفاح]]) مهربان‌ترین آنها و دومشان ([[منصور (خلیفه عباسی)|منصور]]) خونریزترین آنها و پنجم آنها ([[هارون الرشید|هارون]]) قوچ کتیبه آنها باشد و هفتم آنها ([[مأمون]]) داناترین آنها و دهم آنها ([[متوکل|متوکل]]) از همه‌شان کافرتر باشد و نزدیکترین کسانش (فرزند او و غلامانش) او را به قتل رساند، و پانزدهمین آنها ([[معتمد]]) از همه آنها گرفتارتر و بدبخت‌تر باشد و شانزدهم آنها ([[معتضد]]) از همه آنها خویش نوازتر و حق پردازتر بود و گوئى هیجدهمین آنها ([[مقتدر (خلیفه عباسی)|مقتدر بالله]]) را مى‌بینم که در خون خویش دست و پا مى‌زند پس از آن که ارتش او حکومت را از او گرفته باشند و در میان فرزندان او مردانى بودند که به راه ضلالت روند و بیست و دومین آنها ([[مکتفی (خلیفه عباسی)|مکتفى بالله]]) پیرى فرتوت باشد که حکومتى درازمدت داشته باشد و رعیت وى را مساعدت کنند و بیست و ششمین آنها ([[راشد (خلیفه عباسی)|راشد بالله]] یا [[معتصم]]) سلطنت از او بگریزد همچون فرار حیوان چموش و گوئى هم‌اکنون کشته او را که بر پل زوراء افتاده باشد به چشم مى‌بینم.<ref> بحار؛ ۴۱/۳۲۲.</ref><ref>سید مصطفی حسینی دشتی, معارف و معاریف، جلد ۱، صفحه ۱۶۴۳</ref> | ||
| + | ==پانویس== | ||
| + | <references /> | ||
| + | ==منابع== | ||
| + | *کتاب جمل من انساب الأشراف، بلاذرى (م ۲۷۹)، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷. | ||
| + | *تاریخ الأمم و الملوک، طبری (م ۳۱۰)، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم ، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷. | ||
| + | *تاریخ الیعقوبى، یعقوبى (م بعد ۲۹۲)، بیروت ، دار صادر، بى تا. | ||
| + | *مقاتل الطالبیین، ابو الفرج اصفهانى (م ۳۵۶)، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفة، بى تا. | ||
| + | *الطبقات الکبرى، محمد بن سعد (م ۲۳۰)، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۰. | ||
| + | *دولت عباسیان، محمدسهیل طقوش، ترجمه حجت الله جودکی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۴. | ||
| + | *أخبار الدولة العباسیة و فیه أخبار العباس و ولده، مؤلف مجهول (ق ۳)، تحقیق عبد العزیز الدورى، بیروت، دار الطلبع. | ||
| + | [[رده:سلسله های حکومتی]] | ||
| + | [[رده:خاندان های دشمن اهل البیت علیهم السلام]] | ||
| + | [[رده:خلفای عباسی]] | ||
| + | [[رده:بنی عباس]] | ||
| + | [[رده:خاندان ها]] | ||
| + | [[رده: مقاله های مهم]] | ||
| + | |||
| + | {{سنجش کیفی | ||
| + | |سنجش=شده | ||
| + | |شناسه= خوب | ||
| + | |عنوان بندی مناسب= خوب | ||
| + | |کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب | ||
| + | |رعایت سطح مخاطب عام= خوب | ||
| + | |رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب | ||
| + | |جامعیت= خوب | ||
| + | |رعایت اختصار= خوب | ||
| + | |سیر منطقی= خوب | ||
| + | |کیفیت پژوهش= خوب | ||
| + | |رده= دارد | ||
| + | }} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۵ مارس ۲۰۲۲، ساعت ۱۱:۱۸
«عباسیان» یا خلفای بنی عباس (۱۳۲-۶۵۶ ق)، سومین سلسله خلافت اسلامی پس از خلفای نخستین و خلفای اموی بودند که نزدیک به پنج قرن بر قسمتهای مهمی از جهان اسلام، حکومت می کردند. آنان از نسل عباس بن عبدالمطلب، عموی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) بودند؛ به همین مناسبت نام حکومت خویش را بنی عباس نهادند. آنان با استفاده از شعار «الرضا من آل محمد» خود را به عنوان اهل بیت پیامبر به مردم به ویژه خراسانیان معرفی کردند و توانستند با کمک سردار خویش ابومسلم خراسانی، سلسله امویان را براندازند و به حکومت برسند. سرانجام، آخرین خلیفه عباسی در بغداد، توسط هلاکوخان مغول کشته شد و حکومت عباسیان به پایان رسید.
محتویات
نسب عباسیان
عباسیان در زمره قبیله قریش از شاخه بنی هاشم به حساب می آمدند. جد بزرگ آنان عباس بن عبدالمطلب عموی کوچک پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) بود. نسب ابوالعباس سفاح و عبدالله منصور -دو خلیفه نخستین که سایر خلفای عباسی از نسل آنان می باشند- عبارتند از: عبدالله (سفاح یا منصور) بن محمد بن علی بن عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب.
از میان اجداد آنان عبدالله بن عباس، شاگرد امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) و از یاران امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) می باشد. در زمان حکومت امیرالمؤمنین (علیه السلام) وی مدتی حاکم بصره بود.[۱] از او احادیث بسیاری در کتب اهل تسنن و شیعه روایت شده است. در مورد علی بن عبدالله بن عباس گفته شده که در شب شهادت امیرالمؤمنین (علیه السلام) به دنیا آمده است و به همین خاطر پدرش نام او را علی گذاشت.[۲]
در مورد محمد بن علی نیز گفته شده که لقب او «ذوالثفنات» یعنی کسی که آثار سجده بر پیشانی او مشخص است می باشد. برخی پیروان کیسانیه مدعی می شوند که امامت در فرقه کیسانیه پس از آنکه به ابوهاشم عبدالله بن محمدحنفیه رسید، چون او جانشینی نداشت و نزدیک ترین شخص به او محمد بن علی بن عبدالله بن عباس بود، ابوهاشم، محمد را جانشین خود قرار داد و امامت پس از آن در عباسیان قرار گرفت. او اولین کسی است که برای ایجاد حکومت و قیام علیه بنی امیه اقدام کرد و بدین منظور سازمانی سری از داعیان در لباس بازرگانان در شهر حمیمیه، تشکیل داد و آنان را به نقاط مختلف جهان اسلام برای تبلیغ علیه امویان و به نفع هاشمیان فرستاد. او به داعیان خویش دستور داد تا بیشترین تمرکز خویش را بر روی خراسان قرار دهند. وی در سال ۱۲۵ هجری از دنیا رفت و فرزند بزرگش ابراهیم را جانشین خود قرار داد. [۳]
قیام عباسیان
داعیان عباسی
دعوت عباسیان را می توان به دو مرحله تقسیم کرد:
- پیش از ورود ابومسلم خراسانی: ویژگی این دوره که از سال (۱۰۰-۱۲۸ قمری) به طول انجامید این بود که دعوت به صورت کاملاً مخفیانه انجام می گرفت و از هر گونه عملیات نظامی پرهیز می شد. زیرا در این زمان امویان دارای تشکیلاتی منسجم بودند. از مهم ترین داعیان در این مرحله می توان به مسیرة عبدی، ابوسلمه خلال و بکیر بن ماهان در عراق و عکرمه سراج، کثیر کوفی، خداش بلخی و سلیمان بن کثیر خزاعی در خراسان اشاره کرد.
- پیوستن ابومسلم خراسانی به صف داعیان: ویژگی این مرحله به کارگیری قدرت برای رسیدن به هدف بود. به همین منظور نیاز بود تا شخصی باکفایت و مقتدر برای انجام و نظارت بر کارها برگزیده شود. به همین دلیل ابراهیم امام، ابومسلم خراسانی را به عنوان نقیب النقباء در خراسان برگزید.[۴] ابومسلم با استفاده از عنصر ایرانی بودنش و با دلجویی از اعراب یمنی توانست، کار عباسیان را در خراسان استوار کرد.
عوامل زوال بنی امیه
عوامل بسیاری پس از مرگ هشام بن عبدالملک (م، ۱۲۵ ق) موجب ضعف حکومت بنی امیه شده بود. اما می توان از موارد زیر به عنوان عوامل مهم و تأثیرگذار در این کار یاد کرد:
- اختلاف بین مروانیان و خاندان بنی امیه بر سر خلافت و حکومت؛ به ویژه در زمان حکومت ولید بن یزید و درگیری های او با پسر عمویش یزید بن ولید که منجر به کشته شدن خلیفه وقت -ولید بن یزید- و اختلاف بین امویان و طرفدارانشان شد.
- اختلاف بین اعراب قحطانی و عدنانی در طول دوران حکومت امویان که گاه خود امویان موجب تشدید این اختلافات می شدند و منجر به تضعیف اعراب در نقاط مختلف جهان اسلام شده بود.
- قیام های طالبیان و دیگر افراد از فرق مختلف: این قیام ها در نقاط مختلف جهان اسلام به خصوص در منطقه خراسان، مناطق مرکزی ایران (ایالت جبال) و عراق عرب موجب تضعیف امویان و ایجاد دردسرهایی برای حاکمان آنها شده بود. به گونه ای که در برخی مناطق افرادی که قیام می کردند، موفق می شدند برای مدتی یک ناحیه را به تصرف خویش درآورند. از مهم ترین این قیام ها می توان به قیام زید بن علی بن الحسین در کوفه[۵] و پسرش یحیی در سبزوار و خراسان،[۶] قیام عبدالله بن معاویة فرزند عبدالله بن جعفر طیار در ایالت جبال و مناطق مرکزی ایران،[۷] قیام حارث بن سریج در خراسان و قیام های خوارج در مناطقی مانند اهواز و سیستان و ایجاد مزاحمت هایی برای حکام اموی اشاره کرد.
- توجه بیش از اندازه امویان به عنصر عربی و بی توجهی به دیگر مردمان جهان اسلام و زیر فشار قرار دادن آنها در زمینه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی.
قیام عباسیان و نابودی امویان
انقلاب عباسیان در خراسان در روز پنج شنبه ۲۵ رمضان سال ۱۲۹ قمری توسط سلیمان بن کثیر اعلام شد. پیروان عباسی پیرامون ابومسلم جمع شدند و لباس و پرچم های سیاه را به عنوان شعار برگزیدند و به سیاه جامگان معروف شدند و این قیام از روستای سفیذنج آغاز شد. ابومسلم برای خود لقب «امیر آل محمد» را برگزید و با کمک ابوسلمه خلال در کوفه که به او «وزیر آل محمد» می گفتند، توانست به تدریج قسمت های عظیمی از خراسان و نواحی مرکزی ایران را توسط سردار عباسیان قحطبة بن شبیب به تصرف در آورد.[۸]
در میانه قیام، مروان بن محمد خلیفه امویان، ابراهیم امام را که در شهر حمیمه اقامت داشت، دستگیر کرد و او را در زندانی در حرّان به قتل رساند. ابراهیم پیش از کشته شدنش، برادرش ابوالعباس سفاح را جانشین خویش قرار داده بود. سفاح به همراه برادران و عموهایش به کوفه به نزد ابوسلمه خلال گریخت. گفته شده که ابوسلمه در ابتدا تصمیم داشته است که برخی علویان را به عنوان خلیفه معرفی کند و برای این کار نامه هایی را نیز به آنان نوشته است. اما آنان از پذیرفتن این کار سرباز زده اند.[۹] سرانجام ابوسلمه، ابوالعباس سفاح را به عنوان خلیفه انتخاب کرد و سفاح در سال ۱۳۲ در کوفه به عنوان اولین خلیفه عباسی، به مردم معرفی شد. سفاح اندکی پس از به خلافت رسیدن، ابوسلمه خلال را به دلیل تردید در خلافت او، کشت.
سپاه عباسیان که شامل مردم خراسان و عراق می شد به فرماندهی عموی خلیفه، عبدالله بن علی[۱۰]، در نبردی که در منطقه زاب نزدیک موصل، سپاه امویان به فرماندهی مروان بن محمد، خلیفه اموی را شکست داد. پس از این نبرد، امویان دیگر قادر به انجام مقاومت در برابر عباسیان نشدند.[۱۱] در این نبرد بسیاری از سرداران و سپاهیان اموی کشته شدند. خلیفه نیز ابتدا به حران و سپس به مصر فرار کرد و در مصر به دست عموی دیگر خلیفه صالح بن علی کشته شد.[۱۲] و حکومت امویان به جز در ناحیه اندلس برای همیشه از بین رفت.
خلافت عباسیان
حکومت عباسیان با خلافت ابوالعباس سفاح آغاز شد و با مرگ مستعصم توسط مغولان به پایان رسید. آنان نزدیک به ۵۲۴ سال به عنوان خلیفه مسلمین بر سرزمین های اسلامی حکومت کردند. اسامی خلفای عباسی به ترتیب زیر است:
- سفاح (۱۳۲-۱۳۶)
- منصور (۱۳۶-۱۵۸)
- مهدى (۱۵۸-۱۶۹)
- هادى (۱۶۹-۱۷۰)
- هارون الرشید (۱۷۰-۱۹۳)
- امین (۱۹۳-۱۹۸)
- مأمون (۱۹۸-۲۱۸)
- معتصم (۲۱۸-۲۲۷)
- واثق (۲۲۷-۲۳۲)
- متوکل (۲۳۲-۲۴۷)
- منتصر (۲۴۷-۲۴۸)
- مستعین (۲۴۸-۲۵۱)
- معتز (۲۵۱-۲۵۵)
- مهتدى (۲۵۵-۲۵۶)
- معتمد (۲۵۶-۲۷۹)
- معتضد (۲۷۹-۲۸۹)
- مکتفى (۲۸۹-۲۹۵)
- مقتدر (۲۹۵-۳۲۰)
- قاهر (۳۲۰-۳۲۲)
- راضی (۳۲۲-۳۲۹)
- متقی (۳۲۹-۳۳۳)
- مستکفى (۳۳۳-۳۳۴)
- مطیع (۳۳۴-۳۶۳)
- طایع (۳۶۳-۳۸۱)
- قادر (۳۸۱-۴۲۲)
- قائم (۴۲۲-۴۶۷)
- مقتدی (۴۶۷-۴۸۷)
- مستظهر (۴۸۷-۵۱۲)
- مسترشد (۵۱۲-۵۲۹)
- راشد (۵۲۹-۵۳۰)
- مقتفى (۵۳۰-۵۵۵)
- مستنجد (۵۵۵-۵۶۶)
- مستضىء (۵۶۶-۵۷۵)
- ناصر (۵۷۵-۶۲۲)
- ظاهر (۶۲۲-۶۲۳)
- مستنصر (۶۲۳-۶۴۰)
- مستعصم (۶۴۰-۶۵۶)
مورخان حکومت عباسی را بر اساس نیروهای خلافت و تحول اوضاع سیاسی و شکوفایی زندگی فرهنگی و فکری به چهار عصر تقسیم کردند:[۱۳]
- عصر اول: دوران نیرومندی، گسترش و شکوفایی: از خلافت سفاح تا پایان خلافت واثق. (۱۳۲-۲۳۲ ق)
- عصر دوم: دوران نفوذ ترکان: از آغاز خلافت متوکل تا خلال خلافت مستکفی. (۲۳۲-۳۳۴ ق)
- عصر سوم: دوران نفوذ آل بویه ایرانی: از میان خلافت مستکفی تا میانه خلافت قائم. (۳۳۴-۴۴۷ ق)
- عصر چهارم: دوران نفوذ سلجوقیان ترک: از حکومت قائم تا مرگ مستعصم عباسی. (۴۴۷-۶۵۶ ق)
عصر اول خلافت عباسی
این عصر دوران طلایی خلفای عباسی است. در این عصر، خلفا افرادی نیرومند و توانا هستند و استقلال کامل دارند و تمام تیروها تحت فرمان آنها قرار دارند. آنان از توان شخصی، سیاسی و اداری فوق العاده ای برخودار بوده و توانستند یکپارچگی حکومت را حقظ و شورش ها را سرکوب کنند.
از دیگر ویژگی های این دوره حضور پررنگ ایرانیان به عنوان وزیران، دبیران و امیران نظامی در صحنه سیاسی و نظامی جامعه است که از مهم ترین آنها می تواند به حضور خاندان برمکیان و فضل بن سهل و برادرش حسن اشاره کرد. همچنین در این دوره فرماندهی سپاه در اختیار خلیفه بوده و فرماندهان نظامی، همگی تابع دستورات خلفا می باشند.
از دیگر ویژگی های این دوره، شروع نضهت ترجمه است که مقدمه برای آغاز دوران طلایی تمدن اسلامی و رشد علم و صنعت در سرزمین های اسلامی بود. از مهم ترین افرادی که در زمینه ترجمه اقدام به ترجمه آثار یونانی، ایرانی (پهلوی) و هندی به عربی کردند، می توان به عبدالله بن مقفع و حنین بن اسحاق اشاره کرد.
از دیگر اتفاقات مهم این دوره، جریان محنه در عصر مأمون، معتصم و واثق است که باعث تسلط معتزله بر جریان فکری جامعه و تفتیش عقاید و برخورد با اهل حدیث شد.
خلفای این دوره عبارتند از : ابوالعباس سفاح،ابوجعفر منصور، ابوعبدالله مهدی،موسی الهادی،هارون الرشید (معروف ترین خلیفه عباسیان)، محمد امین، مأمون، معتصم و واثق.
عصر دوم خلافت عباسی
ویژگی بارز این دوران، ضعف خلافت و از میان رفتن تدریجی هیبت آن بود. تا جایی که امیران تابع خلافت برای جدایی از آن نقشه می کشیدند. در این زمان ترک ها حاکم شده و دستگاه حکومتی را در اختیار گرفتند تا جایی که امیران ترک خلفا را به قتل می رساندند و یا برای آنان جانشین تعیین می کردند.
دیگر ویژگی این دوران افزایش حکومت های مستقل در نقاط مختلف جهان اسلام بود که همیشه تهدیدی برای خلفا بودند. حکومت های قدرتمندی مانند سامانیان و آل بویه در ایران، حمدانیان در موصل و حلب و طولونیان، اخشیدیان و فاطمیان در مصر همیشه تهدیدی برای خلفا محسوب می شدند. برخی این حکومت ها تنها از خلیفه به جهت آنکه به آنها مشروعیت می بخشید، حمایت می کردند. در نتیجه این حکومت ها، وسعت حکومت خلافت کاهش یافت و تنها عراق، برخی از مناطق فارس و اهواز در دست خلفا باقی ماند که آن هم تحت نظر غلامات ترک یا دیلمی با عنوان امیرالامرایی بود. خلافت در سال های ۲۵۶-۲۹۵ قمری یعنی در زمان معتمد، معتضد و مکتفی بخش مهمی از قدرتش را بازیافت که به این دوره دوران بیداری خلافت می گویند.[۱۴]
خلفای این دوران عبارتند از:متوکل، منتصر، مستعین، معتز، مهتدی، معتمد، معتضد، مکتفی، مقتدر، قاهر، راضی، متقی و مستکفی. این دوران با تصرف بغداد توسط معزالدوله بویهی به پایان رسید.
عصر سوم خلافت عباسی
ویژگی این دوره این است که قدرت واقعی خلیفه در دستان حاکمان آل بویه است و خلیفه تنها یک نام بود، که چون یک کارمند برای او مواجب تعیین شده بود و هیچ اراده و قدرتی از خود نداشت و در صورت مخالفت با امیران آل بویه از منصب خود برکنار و یا حتی کشته می شد. خلیفه حق دخالت در هیچ یک از کارهای خلافت را بدون مراجعت و جلب موافقت آنان نداشت.
در این دوران حتی آل بویه مذهب خویش که تشیع بود را در سرتاسر مملکت اسلامی که اکثر مردمانش از اهل سنت بودند، پیاده می کردند و مراسمی همچون عید غدیر و عاشورا در ممالک تحت نظارت آنان برپا می شد. در مناطق شرقی جهان اسلام قدرت در دستان امیران سامانی و پس از آنها غزنویان قرار داشت و آنان نیز بنا بر مصلحت خویش آن مناطق را اداره می کردند. اما در غرب جهان اسلام، این فاطمیان بودند که تحت نام خلفای فاطمی بر مردم فرمانروایی می کردند.
این دوره با نابودی حاکمان آل بویه توسط ترکان سلجوقی و تصرف شهر بغداد به دست طغرل بیک به پایان رسید. خلفای این دوره عبارتند از: مستکفی، مطیع، طائع، قادر و قائم.
عصر چهارم عباسی
ویژگی این دوران، انتقال قدرت واقعی به سلاجقه ترک است که در خراسان و ماوراءالنهر، سرزمین های مرکزی ایران، عراق، شام و قسمت های زیادی از آناتولی حاکم شدند. اوضاع خلافت در دوران سلاجقه بهتر از زمان آل بویه بود. زیرا آنان سنی مذهبان شافعی بودند و احترام دینی خلفا را حفظ می کردند. خلفا در این دوران در توانایی و اقدام در یک سطح نبودند. آنان از دوران مسترشد، مقداری از نفوذ واقعی خویش را باز پس گرفتند و از دوران مقتفی در حکومت بغداد و شهرهای تابعه آن مستقل شدند و در دوران ناصر قدرت خود را بازیافتند و به مدت ۶۶ سال، تسلیم هیج سلطانی نشدند تا اینکه مغولان به این سرزمین ها هجوم آوردند و با اشغال بغداد و کشتن آخرین خلیفه عباسی، خلافت آنان را از بین بردند.
از ویژگی های این دوران احداث مدارس نظامیه، توسط خواجه نظام الملک وزیر سلجوقیان بود که موجب رشد علم در سرزمین های اسلامی شد. همچنین حکومت اسماعیلیان الموت به رهبری حسن صباح و ترورهایی که توسط پیروان او انجام می شد، مربوط به این دوره است.
خلفای این دوره عبارتند از: قائم، مقتدی، مستظهر، مسترشد، راشد، مقتفى، مستنجد، مستضیء، ناصر، ظاهر، مستنصر و مستعصم.
با تصرف بغداد و کشته شدن خلیفه عباسی، یک نفر از عباسیان به نام احمد مستنصر به قاهره نزد بیبرس سلطان ممالیک بحری گریخت و در آنجا با نام مستنصر دوم، خلافت عباسیان قاهره را تشکیل داد. اما آنان تحت سلطه ممالیک بحری و برجی بودند و هیچ اراده و قدرتی از خود نداشتند و در نهایت با کشته شدن متوکل سوم، سلسله عباسیان به پایان رسید.
عباسیان و ائمه علیهم السلام
ائمه اطهار (علیهم السلام) از زمان امام صادق (علیه السلام) تا غیبت حضرت ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه)، با خلفای عباسی معاصر بودند. در ابتدا تصور می شد که چون عباسیان از خاندان بنی هاشم هستند، سختگیری کمتری به امامان معصوم و پیروانشان خواهند داشت، اما با روی کار آمدن منصور عباسی خلاف این مضوع ثابت شد. به گونه ای که فشارهایی که او و جانشینانش به ائمه اطهار (علیهم السلام)، علویان و پیروان آنها وارد می ساختند، گاه از فشارهای امویان بسیار بیشتر بود. گاهی این سخت گیری ها در زمان برخی خلفای عباسی مانند منصور، هارون الرشید و متوکل عباسی به صورت غیرقابل تحملی تشدید می یافت و در زمان برخی خلفاء مانند مهدی یا مأمون کاهش پیدا می کرد.
با وجود این فشارها، ائمه اطهار (علیهم السلام) از هر فرصتی برای اعلام نارضایتی از حکومت موجود، عدم مشروعیت آن و ادعای امامت و رهبری اسلام در خانواده رسول خدا (صلی الله علیه و آله) استفاده می کردند. همچنین در این زمان برخی شیعیان مانند علی بن یقطین که توانسته بودند در حکومت عباسیان، مناصبی چون وزارت را بدست آورند، از طرف امامان، با مخفی نگه داشتن هویت شیعی خود، مأمور به رسیدگی به وضعیت شیعیان بودند.
خلفای معاصر با ائمه اطهار
- امام صادق علیه السلام: ایشان معاصر ابوالعباس سفاح و ابوجعفر منصور بودند. ایشان در زمان منصور تحت فشار بسیار شدید او قرار داشتند. به گونه ای که منصور، امام را چند بار تهدید به قتل کرد و در نهایت نیز ایشان را به شهادت رسانید. حتی امام در وصیتنامه خویش به پیروانشان، به دلیل ترسی که از فشارهای وارده از جانب منصور بر جانشین ایشان می رفت، نام پنج نفر از جمله خود منصور را به عنوان جانشین اعلام کردند تا خطر قتل امام کاظم (علیه السلام) توسط منصور، کمتر شود.
- امام موسی کاظم علیه السلام: ایشان با چهار خلیفه عباسی، یعنی منصور، مهدی، هادی و هارون الرشید هم عصر بودند. فشارها بر علویان در زمان منصور کماکان ادامه داشت. اما در زمان جانشینش مهدی، کاهش پیدا کرد. اما در زمان هارون الرشید فشارهای وارده بر امام به گونه ای شد که او ایشان را زندانی کرد و پس از آنکه چهار سال ایشان را در زندان به بدترین وضع موجود نگه داشت، ایشان را به شهادت رسانید. در زمان امام کاظم، عباسیان بسیار تلاش کردند تا خود را جانشینان واقعی پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت ایشان نشان دهند، اما با هوشیاری امام این توطئه آنان نیز شکست خورد.
- امام رضا علیه السلام: ایشان معاصر سه خلیفه عباسی، هارون، امین و مأمون بودند. در زمانی که بین عباسیان بر سر جانشینی هارون جنگ درگرفت، فشارهای وارده از دربار عباسی بر ایشان و یاران حضرت به حداقل رسید. اما پس از آنکه مأمون برادرش امین را کشت و به خلافت رسید، او با ترفندی جدید، سعی در کنترل امام داشت. او امام را به مرو آورد و ایشان را به اجبار به ولایتعهدی خویش برگزید. تا هم ایشان و هم یارانشان را کنترل کنند و هم حمایت شیعیان و محبان اهل بیت را به خود جلب کند. اما با هوشیاری امام نقش او شکست خورد و او سرانجام امام را به شهادت رسانید.
- امام جواد علیه السلام : ایشان هم عصر مأمون و معتصم عباسی بودند. مأمون با ازدواج دخترش با امام سعی کرد تا ایشان را به خود نزدیک گرداند. اما امام با وجود سن کمشان وظایف امامت خویش را انجام می دادند. معتصم نیز سعی داشت تا با آوردن ایشان به بغداد، حضرت را کنترل کند، اما زمانی که ناموفق به این کار شد، امام را به شهادت رسانید.
- امام هادی علیه السلام: ایشان معاصر معتصم، واثق، متوکل، منتصر، مستعین و معتز بودند. اوج فشار بر شیعیان و علویان در زمان متوکل عباسی بود. متوکل امام را از مدینه به سامرا آورد و منزلشان را طوری انتخاب کرد که همواره تحت نظر باشند. او به طور مرتب دستور تفتیش منزل ایشان را صادر می کرد و تمام دیدارها و رفت و آمدها توسط نیروهای حکومتی کنترل می شد. ایشان به دست معتز پسر متوکل به شهادت رسیدند.
- امام حسن عسکری علیه السلام: ایشان معاصر معتز، مهتدی و معتمد عباسی بودند. در زمان هر سه خلیفه عباسی، ایشان در سامرا تحت نظر بودند و در شرایط بسیار سختی زندگی می کردند و حتی در بیشتر مواقع از دیدار با اصحاب خویش نیز محروم بودند. ایشان در زمان معتمد عباسی به شهادت رسیدند.
- امام زمان عجل الله فرجه الشریف: فشار عباسیان بر آن امام معصوم و پیروانشان به حدی زیاد شده بود که دیگر زمان غیبت حضرت فرا رسیده بود.
بنی عباس در روایات
- نقل است که روزى نبى اکرم صلی الله علیه و آله به عمویش عباس فرمود: واى بر ذریه من از ستم ذریه تو؛ عباس گفت: پس اجازه می‌دهى خود را اخته کنم؟ فرمود: دگر کار گذشته و عبدالله پدر اولاد شده.[۱۵]
- در حدیث امام سجاد علیه‌السلام آمده که آن حضرت اشاره به عبدالله بن عباس نمود و فرمود: در پشت این مرد امانتى مى‌باشد که براى آتش دوزخ آفریده شده، مسلمانان را گروه گروه و فوج فوج از دین خدا بدر برند و زمین را از خون تعدادى از جوجه‌هاى رسول خدا صلی الله علیه و آله که پیش از اوان سر از تخم برون کرده باشند، رنگین سازند.[۱۶]
- مفضل بن مزید گوید: روزى به امام صادق علیه‌السلام عرض کردم: این‌ها (بنى عباس) در میان خودشان اختلاف دارند؟! حضرت فرمود: تو را به این کارها چکار؟! این‌ها از همان سوئى که آمده‌اند نیز از همان سوى نابود گردند. مرحوم علامه مجلسی در معنى این حدیث گفته: مراد امام این است که همچنان که ابومسلم از خراسان آمد و حکومت این‌ها را برپا ساخت، هلاکوخان نیز از همان سوى (ایران) بیاید و آنها را سرنگون سازد.[۱۷]
- نقل است که امیرالمؤمنین علیه‌السلام ضمن خطبه‌ای که از بنى‌امیه و دولت آنها نام مى‌برد، سپس به پیشگوئى درباره بنى‌عباس و حکومت آنها پرداخت و فرمود: پس از آنها (یعنى بنى‌امیه) سرنوشت امت محمد صلی الله علیه و آله بدست مردانى افتد که اولین آنها (سفاح) مهربان‌ترین آنها و دومشان (منصور) خونریزترین آنها و پنجم آنها (هارون) قوچ کتیبه آنها باشد و هفتم آنها (مأمون) داناترین آنها و دهم آنها (متوکل) از همه‌شان کافرتر باشد و نزدیکترین کسانش (فرزند او و غلامانش) او را به قتل رساند، و پانزدهمین آنها (معتمد) از همه آنها گرفتارتر و بدبخت‌تر باشد و شانزدهم آنها (معتضد) از همه آنها خویش نوازتر و حق پردازتر بود و گوئى هیجدهمین آنها (مقتدر بالله) را مى‌بینم که در خون خویش دست و پا مى‌زند پس از آن که ارتش او حکومت را از او گرفته باشند و در میان فرزندان او مردانى بودند که به راه ضلالت روند و بیست و دومین آنها (مکتفى بالله) پیرى فرتوت باشد که حکومتى درازمدت داشته باشد و رعیت وى را مساعدت کنند و بیست و ششمین آنها (راشد بالله یا معتصم) سلطنت از او بگریزد همچون فرار حیوان چموش و گوئى هم‌اکنون کشته او را که بر پل زوراء افتاده باشد به چشم مى‌بینم.[۱۸][۱۹]
پانویس
- ↑ أنساب الأشراف،ج۴،ص:۲۷
- ↑ أنساب الأشراف،ج۴،ص:۷۰
- ↑ دولت عباسیان، محمد سهیل طقوش، ص ۱۴-۱۸
- ↑ تاریخ الطبری،ج۷،ص:۳۵۳
- ↑ مقاتل الطالبیین،ص:۱۲۵
- ↑ مقاتل الطالبیین،ص:۱۴۵
- ↑ مقاتل الطالبیین،ص:۱۵۳
- ↑ تاریخ طبری، جلد ۷، صفحه ۳۸۸-۴۰۸
- ↑ تاریخ یعقوبى ترجمه،ج۲،ص:۳۳۴
- ↑ أنساب الأشراف،ج۴،ص:۱۰۳
- ↑ تاریخ الطبری،ج۷،ص:۴۳۲
- ↑ تاریخ الطبری،ج۷،ص:۴۴۱
- ↑ دولت عباسیان، محمد سهیل طقوش، ص ۲۷
- ↑ الدولة العباسیه، محمدبک خضری، ص ۴۸۴
- ↑ بحار؛ ۱۸/۱۱۹.
- ↑ بحار؛ ۲۴/۲۱۹.
- ↑ بحار؛ ۴۷/۱۵۴.
- ↑ بحار؛ ۴۱/۳۲۲.
- ↑ سید مصطفی حسینی دشتی, معارف و معاریف، جلد ۱، صفحه ۱۶۴۳
منابع
- کتاب جمل من انساب الأشراف، بلاذرى (م ۲۷۹)، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷.
- تاریخ الأمم و الملوک، طبری (م ۳۱۰)، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم ، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷.
- تاریخ الیعقوبى، یعقوبى (م بعد ۲۹۲)، بیروت ، دار صادر، بى تا.
- مقاتل الطالبیین، ابو الفرج اصفهانى (م ۳۵۶)، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفة، بى تا.
- الطبقات الکبرى، محمد بن سعد (م ۲۳۰)، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۰.
- دولت عباسیان، محمدسهیل طقوش، ترجمه حجت الله جودکی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ۱۳۹۴.
- أخبار الدولة العباسیة و فیه أخبار العباس و ولده، مؤلف مجهول (ق ۳)، تحقیق عبد العزیز الدورى، بیروت، دار الطلبع.
