مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

کوفه: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(←‏موقعيت جغرافيايي كوفه)
 
(۳۱ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
−
كوفه يكي از شهرهاي مهمي است كه مسلمانان صدر [[اسلام]] آن را پايه‌گذاري كردند و حضرت [[امام علی]] عليه السلام آن را به عنوان پايتخت خود انتخاب كردند. گويند محل بناي اين شهر را دو صحابي جليل‌القدر يعني [[سلمان فارسی]] و [[حذيفه يمانی]] در سال 17 هـ.ق و در دوره خلافت عمر انتخاب كردند و در آغاز به اين شهر «كوفه الجند» مي‌گفتند كه به معني «محل تجمع لشكريان» بود و بعدها اين واژه خلاصه شده و به آن كوفه مي‌گفتند. در سال 22 هـ.ق و در زمان حكمراني مغيره بن شعبه، تعداد هفت محله به تعداد قبايل ساكن در شهر كوفه كه هفت قبيله بودند پايه‌گذاري شد و در سال 36 هـ.ق حضرت علي عليه السلام پس از [[جنگ جمل]] اين شهر را به عنوان پايتخت انتخاب فرمودند.<ref> راهنماي اماکن زيارتي و سياحتي در عراق؛ دکتر احسان مقدس.</ref>
+
{{خوب}}
 +
«کوفه» اولین شهری است که پس از ظهور [[اسلام]] در منطقه [[عراق]] ساخته شد. محل بنای این شهر را دو [[صحابی]] جلیل‌القدر پیامبر، [[سلمان فارسی]] و [[حذیفه|حذیفه یمانی]] در سال ۱۷ هـ.ق و در دوره خلافت [[عمر بن خطاب|عمر]] برای تجمع سپاهیان انتخاب کردند. و [[مسجد کوفه]] اولین بنایی بود که در آن ساخته شد. در سال ۳۶ هجری [[امام علی]] علیه السلام این شهر را به عنوان پایتخت خود انتخاب کردند و از آن زمان این شهر در [[تاریخ اسلام]] نقش بسزایی پیدا نمود.
 +
[[پرونده:کوفه (3).jpg|بندانگشتی|کوفه و مسجد کوفه]]
 +
==وجه تسمیه کوفه==
  
 +
در وجه تسمیه کوفه چند قول وجود دارد: یکی آن که «کوفه به معنای جایی است که در آن ریگ و شن باشد».<ref> همو، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ۱۶۱.</ref> مقدسی می‌گوید: «هر شن که با ریگ آمیخته بود کوفه است، نمی‌بینی که زمین آن چنین است».<ref> طبری، همان، ۳/۱۴۵.</ref>
  
−
== وجه تسميه ==
+
دیگر آن که «نام سرزمین [[بابل]] از سواد [[عراق]] است و از آن رو کوفه نامیده‌اند که به صورت دایره است یا تپه شنی دایره»<ref> یاقوت حموی، همان، ۴/۴۸۹ـ۴۹۰.</ref> و نیز چون [[سعد بن ابی وقاص]]، پس از فتح [[قادسیه]] و استقرار در انبار، سپاه مسلمانان را برای رهایی از بدی آب و هوا و موجودات آزاردهنده آن به سوی این سرزمین هدایت کرد و به آنان گفت: «تکوفوا فی هذا الموضع؛ در این مکان جمع شوید»، از ریشه کاف و تکوف است.<ref> بکری، معجم مااستعجم، ۱۱۴۱؛ طبری، همان، ۳/۱۴۶.</ref> برخی نیز گفته‌اند: «به سبب وجود کوه کوچکی در آن جا که به «کوفان» معروف است، این منطقه را کوفه نامیده‌اند».<ref> یاقوت حموی، همان جا.</ref><ref> عتبات عالیات عراق، دکتر اصغر قائدان، ص ۷۸.</ref>
  
 +
==موقعیت جغرافیایی کوفه==
  
−
در وجه تسميه كوفه چند قول وجود دارد: يكي آن كه «كوفه به معناي جايي است كه در آن ريگ و شن باشد».<ref> همو، احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم، 161.</ref> مقدسي مي‌گويد: «هر شن كه باريگ آميخته بود كوفه است، نمي‌بيني كه زمين آن چنين است».<ref> طبري، همان، 3/145.</ref>
+
کوفه در هشت کیلومتری شرق [[نجف]] اشرف بر کرانه رود [[فرات]] قرار دارد. این سرزمین ۲۲ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و در شرق آن رود فرات، در غرب آن صحرا، در جنوب غربی آن شهر باستانی [[حیره]] (شش کیلومتری آن) و در شمال شرقی آن ذی الکفل واقع شده است. به سبب همین نزدیکی به فرات که در سه کیلومتری شرق آن قرار دارد و نیز جاری بودن یکی از شاخه‌های فرات در شرق آن،<ref> اصطخری، المسالک والممالک، ۸۳؛ ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، ۱/۲۷۰.</ref> زمین‌های اطراف شهر حاصلخیز است و به گفته اصطخری «به همین سبب آب و هوای کوفه از [[بصره]] خوش‌تر است».<ref> یاقوت حموی، معجم البلدان، ۴/۴۹۰.</ref>  
  
−
ديگر آن كه «نام سرزمين بابل از سواد [[عراق]] است و از آن رو [[كوفه]] ناميده‌اند كه به صورت دايره است يا تپه شني دايره»<ref> ياقوت حموي، همان، 4/489ـ490.</ref> و نيز چون [[سعد بن ابي وقاص]]، پس از فتح قادسيه و استقرار در انبار، سپاه مسلمانان را براي رهايي از بدي آب و هوا و موجودات آزاردهنده آن به سوي اين سرزمين هدايت كرد و به آنان گفت: «تكوفوا في هذا الموضع؛ در اين مكان جمع شويد»، از ريشه كاف و تكوف است.<ref> بكري، معجم مااستعجم، 1141؛ طبري، همان، 3/146.</ref> برخي نيز گفته‌اند: «به سبب وجود كوه كوچكي در آن جا كه به كوفان معروف است، اين منطقه را كوفه ناميده‌اند».<ref> ياقوت حموي، همان جا.</ref><ref> عتبات عاليات عراق، دكتر اصغر قائدان، ص 78.</ref>
+
==تاریخ کوفه==
  
 +
پس از پیروزی مسلمانان در [[قادسیه|نبرد قادسیه]] در سال چهاردهم هجری، و تصرف شهر [[تیسفون]] پایتخت ساسانیان، [[عمر بن خطاب|خلیفه دوم]] به [[سعد بن ابی وقاص]] فرمانده سپاه اسلام در [[عراق]] دستور داد تا در آن جا بمانند. بدون شک وی چنین اقدامی را با نیت استحکام بخشیدن به سیطره مسلمانان در عراق تا فرارسیدن زمان مناسب برای پیشروی به عمق خاک [[ایران]] انجام داد.
  
−
== موقعيت جغرافيايي كوفه ==
+
اما به رغم امتیازهایی که یک شهر ساخته و سازماندهی شده در اختیار آنان می گذاشت، آب و هوای این شهر مطلوب عرب های [[جزیرة العرب]] نبود؛ زیرا گله ها و رمه های آنها و بویژه شترهایی که از جزیرة العرب با خود آورده بودند، با جایی سازش پیدا می کردند که هم دارای محیطی خشک، استپی و صحرایی باشد و هم از موقعیت زراعی مناسبی برخوردار باشد. این شد که پس از حدود چهارده ماه سکونت در شهر [[مداین]] [تیسفون]، سعد بن ابی وقاص پس از مکاتبه با خلیفه دوم و گزارش مشکلات، مامور شد جایی پیدا کند که مناسب زندگی اعراب و شترهایشان باشد.
  
 +
[[سلمان فارسی]] به دلیل ایرانی بودن و آشنایی با منطقه، به همراه [[حذیفه|حذیفة بن الیمان]] مامور پیدا کردن چنین مکانی شد. آن ها در طول رود فرات حرکت کرده و پس از بررسی دو سه منطقه، مثل شهر انبار، منطقه نسبتا مرتفعی را در کنار ساحل غربی رود فرات و نزدیک شهر باستانی [[حیره]] انتخاب نمودند و به دنبال آن، سعدبن ابی وقاص به نیروهای تحت امر خود دستور داد تا همگی به این منطقه کوچ کرده و در آن جا چادر زده و ساکن گردند، و این اولین شهری بود که پس از ظهور [[اسلام]] به وسیله مسلمانان ساخته شد و «کوفه» نام گرفت.<ref> حسین ایزدی، جغرافیای تاریخی کوفه، مجله تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم)، زمستان ۱۳۷۹، شماره ۴ </ref>
  
−
كوفه در هشت كيلومتري شرق [[نجف]] اشرف بر كرانه رود فرات قرار دارد. اين سرزمين 22 متر از سطح دريا ارتفاع دارد و در شرق آن رود فرات، در غرب آن صحرا، در جنوب غربي آن شهر باستاني حيره (شش كيلومتري آن) و در شمال شرقي آن ذي الكفل واقع شده است. به سبب همين نزديكي به فرات كه در سه كيلومتري شرق آن قرار دارد و نيز جاري بودن يكي از شاخه‌هاي فرات در شرق آن،<ref> اصطخري، المسالك والممالك، 83؛ ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلي موحد، 1/270.</ref> زمين‌هاي اطراف شهر حاصلخيز است و به گفته اصطخري «به همين سبب آب و هواي كوفه از بصره خوش‌تر است».<ref> ياقوت حموي، معجم البلدان، 4/490.</ref> در شش كيلومتري كوفه، شهر باستاني حيره قرار دارد.<ref> عتبات عاليات عراق، دكتر اصغر قائدان، 75.</ref>
+
اولین ساختمانی که در شهر کوفه بنا گردید و تقسیم بندی شهر و محله‌های آن بر اساس آن و در کنار آن انجام شد، [[مسجد جامع کوفه]] بود که ساخت آن هم‌زمان با حضور مسلمانان در این منطقه آغاز شد.  
  
−
== تاريخ كوفه ==
+
ساکنان اولیه شهر کوفه مجاهدان جنگ و فتح قادسیه بودند که از قبایل مختلف نزاری (اعراب عدنانی شمال شبه جزیره عربستان) و [[یمن|یمنی]] (اعراب قحطانی جنوب) تشکیل شده بودند. [[ابوالحسن احمد ابوجعفر بلاذری|بلاذری]] تعداد کل مهاجرین اولیه به کوفه را بیست‌هزار نفر می داند که از دوازده هزار نفر یمنی و هشت هزار نفر نزاری تشکیل شده بود.<ref>احمدبن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، ص ۳۷-۴۱.</ref> در کنار اینها یک سپاه چهارهزار نفرى از دیلمیان قرار داشتند که پس از فتح قادسیه به سپاه اسلام تحت رهبرى سعدبن ابى‏ وقاص پیوستند و با او پیمان همکارى بستند. <ref>جامعه شناسى کوفیان، نعمت ‏الله صفرى فروشانى، فصلنامه مشکوة، زمستان ۱۳۷۵، شماره ۵۳</ref>
  
−
در دوره خلافت خلیفه دوم، مسلمانان که هدف فتح ایران را در سر داشتند، به دنبال محلی بودند که علاوه بر نزدیکی به مرز ایران، از نظر آب و هوایی، مطلوب ساکنین جزیرة‌العرب باشد؛ از این‌رو سعدبن‌ابی وقاص پس از مکاتبه با خلیفه دوم، به سلمان فارسی و حذیفة‌بن الیمان مأموریت داد تا به دنبال محلی مناسب جهت اسکان خود و گله شترانشان باشند. در پی این مأموریت، منطقه‌ای در ساحل غربی رود فرات و نزدیکی شهر باستانی حیره انتخاب گردید، که بعدها کوفه نامیده شد، و این اولین شهری بود که پس از ظهور اسلام، به وسیله مسلمانان ساخته شد.
+
در آغاز خلافت [[امام علی علیه السلام|امام علی]] علیه السلام [[طلحه]] و [[زبیر]]؛ دو [[صحابی]] پیامبر، پیمان بیعت خود با امام علی علیه السلام را شکستند و با همراهی [[عایشه]] همسر [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله و به کمک مالى [[بنی امیه|بنى امیه]]، جنوب عراق را تسخیر کردند و پس از تصرف [[بصره]] دهها نفر از یاران و کارگزاران امام علیه السلام را به شهادت رساندند. به دنبال آن امام علی علیه السلام براى تنبیه آنان و مجازات همدستانشان، با سپاهیان خود به سمت بصره حرکت نمودند و در حوالی [[بصره]] با آنان وارد کارزار شده و در نهایت به پیروزی رسیدند.<ref> جعفر سبحانی، فروغ ولایت، ص ۴۶۵ </ref>
  
−
اولین ساختمانی که در شهر کوفه بنا گردید و تقسیم بندی شهر و محله‌های آن بر اساس آن و در کنار آن انجام شد، مسجد جامع کوفه بود که ساخت آن هم‌زمان با حضور مسلمانان در این منطقه آغاز شد
+
امام علی علیه السلام پس از اتمام این جنگ، موسوم به [[جنگ جمل]]، حدود یک ماه در بصره ماند و به ترمیم خرابیها و تقسیم [[بیت المال]] پرداخت و پس از آن به سوی کوفه حرکت کرد و در اوایل [[رجب]] سال سی و ششم هجری به کوفه وارد شد و برای قدردانی از فداکاری جوانان کوفه و ایجاد امنیت در این شهر استراتژیک و همچنین به دلیل نزدیکی کوفه به [[شام]] - که مرکز فتنه و توطئه [[معاویه]] بود - آن حضرت، کوفه را به عنوان مرکز [[خلافت]] خود برگزید.<ref> علی اصغر عین القضاة، امام علی (ع) عقلانیت و حکومت، انتشارات پرتو خورشید، ص ۱۷۸</ref>
  
−
«عمربن الخطاب به سعدبن‌ابی‌وقاص دستور داد مسجد جامع کوفه را به نحوی طراحی کند که گنجایش چهل‌هزار نفر سربازی که می‌بایست در آن‌جا مستقر شوند داشته باشد.» احمدبن‌یحیی بلاذری در «فتوح البلدان» در این‌باره چنین گزارش می‌دهد: «تعداد کل مهاجرین اولیه به کوفه بیست‌هزار نفر بود که از دوازده هزار نفر یمنی و هشت هزار نفر نزاری تشکیل شده بود»
+
در زمان [[بنی امیه|امویان]] به دلیل اقدامات امویان در جهت توسعه قلمرو و کسب منافع بیشتر در مرزهای شرقی، یعنی [[ایران]] و [[ماوراءالنهر]] (سیحون و جیحون)، شهر کوفه به عنوان پایگاه سیاسی ـ نظامی آنان در [[بین النهرین|بین‌النهرین]] و به عنوان مرکزی برای کنترل و نظارت بر فلات ایران مطرح بود. در واقع، در عهد امویان حاکم عراقین (بصره و کوفه) حاکم اصلی ایران تا حدود [[خراسان]] بزرگ نیز محسوب می‌شد و این امر باعث افزایش اهمیت نظامی ـ سیاسی و بالطبع رونق اقتصادی کوفه در عهد امویان شده بود. اثرات این رونق اقتصادی در دوران خالد بن عبدالله قسری که از سال ۱۰۵ تا ۱۲۰ه ، حاکم عراق بود نمایان گردید، به نحوی که به دستور خالد بازارهای زیادی ساخته شد و برای هر صنفی از بازرگانان سرا و دربندی در نظر گرفته شد. بها و اجاره این اماکن تجاری به حدی بود که تأمین کننده نیازهای ده هزار مرد جنگی حاضر در کوفه بود.<ref> حسین ایزدی، جغرافیای تاریخی کوفه، مجله تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم)، زمستان ۱۳۷۹، شماره ۴ </ref>
  
−
در آغاز خلافت امام علی علیه السلام مسئله «ناكثان‌»، يعنى پيمان شكنى كسانى كه پيش از همه با او بيعت كرده بودند، و آنها به كمك مالى بنى اميه ونفوذ واحترام همسر پيامبر، جنوب عراق را تسخير كردند و پس از تصرف بصره دهها نفر از ياران وكارگزاران امام عليه السلام را به ناحق كشتند.
+
با به قدرت رسیدن [[حکومت بنی عباس|عباسی‌ها]] پایتخت در سال ۱۳۲ هـ.ق به شهر هاشمیه و سپس به [[بغداد]] منتقل شد و روز به روز از اهمیت کوفه کاسته شد و بنا به گفته جهانگرد معروف [[ابن جبیر]] که در سال ۵۸۰ هـ.ق از آن دیدن کرده است، شهر رو به ویرانی رفته است. در واقع، شهر کوفه از قرن ۶ هجری، به صورت شهری مرده درآمد که موجودیت آن به دلیل سابقه تاریخی‌ اش در اسلام حفظ شده، و یادآور حوادث و وقایع تلخ و ناگواری است که در تاریخ اسلامی به وقوع پیوسته است.<ref> حسین ایزدی، جغرافیای تاریخی کوفه، مجله تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم)، زمستان ۱۳۷۹، شماره ۴ </ref>
  
−
اين امر سبب شد كه امام عليه السلام براى تنبيه ناكثان ومجازات همدستان آنان، مدينه را به عزم بصره ترك گويد وبا سپاهيان خود در كنار بصره فرود آيد. آتش نبرد ميان سپاه بر حق امام ولشكريان باطل ناكثان مشتعل شد وسرانجام سپاه حق پيروز گرديد وسران شورش كننده كشته شدند.<ref> جعفر سبحانی، فروغ ولايت، ص 465 </ref> امام علی علیه السلام پس از اتمام این جنگ، موسوم به جنگ جمل، حدود یک ماه در بصره ماند و به ترمیم خرابیها و تقسیم بیت المال پرداخت و پس از آن به سوی کوفه حرکت کرد و در اوایل رجب سال سی و ششم هجری به کوفه وارد شد و برای قدردانی از فداکاری جوانان کوفه و ایجاد امنیت در این شهر استراتژیک و همچنین به دلیل نزدیکی کوفه به شام - که مرکز فتنه و توطئه بنی امیه بود - آن حضرت، کوفه را به عنوان مرکز خلافت خود برگزید. <ref> علی اصغر عین القضاة، امام علی (ع) عقلانیت و حکومت، انتشارات پرتو خورشید، ص 178 قابل دسترس در [http://www.hawzah.net/fa/book/bookview/0/33902 سایت حوزه] </ref>
+
[[ابن بطوطه]] (م۷۷۹ ه.ق) در سفرنامه خود این شهر را چنین توصیف می‌کند: «کوفه یکی از مهمترین شهرهای عراق می‌باشد و امتیاز آن بر دیگر شهرها این است که مسکن [[صحابه]] و [[تابعین]] و جایگاه علما و صلحا و مرکز خلافت [[امام علی علیه السلام|امیرالمومنین علی]] علیه السلام بوده است، لیکن در حال حاضر به سبب حمله‌های متمادی وضع آن شهر رو به ویرانی کشیده است. مایه تباهی شهر کوفه اعراب خفاجه هستند که در اطراف آن سکونت دارند. این اعراب کارشان راهزنی است. کوفه بارو ندارد و بنای آن از آجر و دارای بازارهای نیک می‌باشد. غالب متاعی که در بازار کوفه معامله می‌شود خرما و ماهی است. [[مسجد کوفه|جامع اعظم کوفه]]، مسجد بزرگی است با هفت شبستان که بر روی ستون‌های سنگی قطور و بلند بنا شده است این ستون‌ها از قطعه سنگ‌های تراش شده تشکیل یافته که روی هم قرار داده شده و وسط آن‌ها را فلز قلع ریخته‌اند».<ref> ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه.</ref>
  
−
در زمان امویان به دلیل اقدامات امویان در جهت توسعه قلمرو و کسب منافع بیشتر در مرزهای شرقی، یعنی ایران و ماوراءالنهر (سیحون و جیحون)، شهر کوفه به عنوان پایگاه سیاسی ـ نظامی آنان در بین‌النهرین و به عنوان مرکزی برای کنترل و نظارت بر فلات ایران مطرح بود. در واقع، در عهد امویان حاکم عراقین (بصره و کوفه) حاکم اصلی ایران تا حدود خراسان بزرگ نیز محسوب می‌شد و این امر باعث افزایش اهمیت نظامی ـ سیاسی و بالطبع رونق اقتصادی کوفه در عهد امویان شده بود. اثرات این رونق اقتصادی در دوران خالدبن عبداللّه‌ قسری که از سال 105 تا 120ه ، حاکم عراق بود نمایان گردید، به نحوی که به دستور خالد بازراهای زیادی ساخته شد و برای هر صنفی از بازرگانان سرا و در بندی در نظر گرفته شد. بها و اجاره این اماکن تجاری به حدی بود که تأمین کننده نیازهای ده هزار مرد جنگی حاضر در کوفه بود.<ref> حسین ایزدی، جغرافیای تاریخی کوفه، مجله تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم)، زمستان 1379، شماره 4 </ref>
+
==مکان های زیارتی شهر کوفه==
 +
[[پرونده:کوفه (8).jpg|بندانگشتی|مسجد کوفه]]
 +
'''<I>۱. مسجد کوفه:</I>'''
  
−
با به قدرت رسيدن عباسي‌ها پايتخت در سال 132 هـ.ق به شهر هاشميه و سپس به [[بغداد]] منتقل شد و روز به روز از اهميت كوفه كاسته شد و بنا به گفته جهانگرد معروف ابن جبير كه در سال 580 هـ.ق از آن ديدن كرده است، شهر روبه ويراني رفته است. ابن بطوطه در سفرنامه خود اين شهر را چنين توصيف مي‌كند.
+
یکی از آثار مهم و زیارتی کوفه، [[مسجد]] تاریخی این شهر است. این مسجد شاید نخستین بنایی باشد که به هنگام احداث شهر برپا کردند، زیرا وقتی سعد بن ابی وقاص این منطقه را برای استقرار دائم سپاهیان و غازیان در نظر گرفت، نخستین اقدام او بنای مسجدی برای [[عبادت]] مردم بود. آنان ابتدا نقشه مفصل و جامعی برای بنای مسجد کشیدند و بر آن اساس مسجد را، که محور و مرکز اصلی شهر بود، ساختند. محدوده مسجد را با تیراندازی یک تیرانداز تعیین کردند که در چهار سمت تیر انداخت<ref> طبری، تاریخ الطبری، ۳/۱۴۸؛ فتوح البلدان، ۳۸۸.</ref> دلیل این کار آن بود که می‌خواستند مساحت بسیار زیادی را به مسجد اختصاص دهند به گونه‌ای که همه جنگجویان و ساکنان این منطقه که به چهل هزار نفر می‌رسید، برای نماز در آن جا حضور یابند.<ref> یاقوت حموی، همان، ۴/۴۸۹.</ref>
  
−
«كوفه يكي از مهمترين شهرهاي عراق مي‌باشد و امتياز آن بر ديگر شهرها اين است كه مسكن صحابه و [[تابعين]] و جايگاه علما و صلحا و مركز خلافت اميرالمومنين علي عليه السلام بوده است ليكن در حال حاضر به سبب حمله‌هاي متمادي وضع آن شهر رو به ويراني كشيده است. مايه تباهي شهر كوفه اعراب خفاجه هستند كه در اطراف آن سكونت دارند. اين اعراب كارشان راهزني است. كوفه بارو ندارد و بناي آن از آجر و داراي بازارهاي نيك مي‌باشد. غالب متاعي كه در بازار كوفه معامله مي‌شود خرما و ماهي است. جامع اعظم كوفه، مسجد بزرگي است با هفت شبستان كه بر روي ستون‌هاي سنگي قطور و بلند بنا شده است اين ستون‌ها از قطعه سنگ‌هاي تراش شده تشكيل يافته كه روي هم قرار داده شده و وسط آن‌ها را فلز قلع ريخته‌اند».<ref> ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه.</ref>
+
این مسجد به صورت مربع با دیوارهای کوتاه ساخته شد که بخش عمده‌ای از آن سقف نداشت. از ابتدای بنا تا سال ۴۱ هجری، که [[زیاد بن ابیه]] حاکم [[عراق]] به توسعه و تجدید بنای آن پرداخت، تغییری در مسجد ایجاد نشد. در این دوران، دیوارهای مسجد مستحکم‌تر و مرتفع‌تر شد و مقداری هم بر وسعت آن افزودند، مقصوره و [[محراب|محرابی]] برای آن ساختند و کف آن را باریگ پوشاندند.<ref> جعفر الخلیلی، موسوعة عتبات المقدسه، قسم الکوفه، ۱۶.</ref>
  
−
در واقع، شهر کوفه از قرن 6ه ، به صورت شهری مرده در آمد که موجودیت آن به دلیل سابقه تاریخی‌ اش در اسلام حفظ شده، و یادآور حوادث و وقایع تلخ و ناگواری است که در تاریخ اسلامی به وقوع پیوسته است.<ref> حسین ایزدی، همان</ref>
+
در قرن ششم که ابن جبیر کوفه را دیده، آن را مخروبه‌ای توصیف می‌کند که فقط جامع آن از خرابی مصون مانده است.<ref> ابن جبیر، سفرنامه، ۲۵۸.</ref> ابن بطوطه نیز آن را در قرن هشتم دیده و مسجد را چنین توصیف کرده است: «سقف مسجد بر ستون‌هایی از سنگ تراشیده شده استوار است و قطعات سنگ با سُرب به یکدیگر پیوسته است».<ref> ابن بطوطه، سفرنامه، ۱/۲۶۸.</ref>
  
−
== اماكن زيارتي در شهر كوفه ==
+
در دوره‌های مختلف همواره تعمیرات و بازسازی‌هایی در این مسجد انجام گرفت و اندکی نیز بر مساحت آن افزوده شد. بنای فعلی مسجد مساحتی بالغ بر چهل هزار مترمربع است که ضلع‌های آن به ترتیب ۱۱۰ ـ ۱۱۶ ـ ۱۰۹ و ۱۱۶ متر طول دارد و در سه طرف مسجد حجره‌هایی برای زائران ساخته شده است. ساختمان مسجد شمالی ـ جنوبی است و حدود ۲۱ درجه به سمت [[قبله]] یعنی به سوی غرب، انحراف دارد.
  
 +
<I>(۱ـ۱) درهای مسجد:</I>
  
−
'''<I>1. مسجد كوفه:</I>'''
+
از هنگام بنای مسجد، درهای متعددی برای آن ساخته‌اند:
  
−
يكي از آثار مهم و زيارتي كوفه، مسجد تاريخي اين شهر است. اين مسجد شايد نخستين بنايي باشد كه به هنگام احداث شهر برپا كردند، زيرا وقتي سعد بن ابي وقاص اين منطقه را براي استقرار دائم سپاهيان و غازيان در نظر گرفت، نخستين اقدام او بناي مسجدي براي [[عبادت]] مردم بود. آنان ابتدا نقشه مفصل و جامعي براي بناي مسجد كشيدند و بر آن اساس مسجد را، كه محور و مركز اصلي شهر بود، ساختند. محدوده مسجد را با تيراندازي يك تيرانداز تعيين كردند كه در چهار سمت تير انداخت<ref> طبري، تاريخ الطبري، 3/148؛ فتوح البلدان، 388.</ref> دليل اين كار آن بود كه مي‌خواستند مساحت بسيار زيادي را به مسجد اختصاص دهند به گونه‌اي كه همه جنگجويان و ساكنان اين منطقه كه به چهل هزار نفر مي‌رسيد، براي نماز در آن جا حضور يابند.<ref> ياقوت حموي، همان، 4/489.</ref>
+
#باب السدّه: [[امام علی]] علیه السلام از آن در وارد مسجد می‌شد.
 +
#باب کنْده: در سمت غرب؛
 +
#باب الانماط: به محاذات باب الفیل؛
 +
#باب الفیل یا باب الثعبان: در سمت شمال که امروزه تنها دری است که از آن دوران مانده است.<ref> همان، ۲۰۰ـ۲۰۱.</ref> در کنار باب الفیل مناره مسجد قرار دارد که ساخته حاج قاسم تاجر سمنانی است.
 +
#باب الرحمه؛
  
−
اين مسجد به صورت مربع با ديوارهاي كوتاه ساخته شد كه بخش عمده‌اي از آن سقف نداشت. از ابتداي بنا تا سال 41 هجري، كه زياد بن ابيه حاكم [[عراق]] به توسعه و تجديد بناي آن پرداخت، تغييري در مسجد ايجاد نشد. در اين دوران، ديوارهاي مسجد مستحكم‌تر و مرتفع‌تر شد و مقداري هم بر وسعت آن افزودند، مقصوره و محرابي براي آن ساختند و كف آن را باريگ پوشاندند.<ref> جعفر الخليلي، موسوعة عتبات المقدسه، قسم الكوفه، 16.</ref>
+
<I>(۲ـ۱): محراب و مقام‌های مسجد کوفه:</I>
  
−
در قرن ششم كه ابن جبير كوفه را ديده، آن را مخروبه‌اي توصيف مي‌كند كه فقط جامع آن از خرابي مصون مانده است<ref> ابن جبير، سفرنامه، 258.</ref> ابن بطوطه نيز آن را در قرن هشتم ديده و مسجد را چنين توصيف كرده است: «سقف مسجد بر ستون‌هايي از سنگ تراشيده شده استوار است و قطعات سنگ با سُرب به يك ديگر پيوسته است».<ref> ابن بطوطه، سفرنامه، 1/268.</ref>
+
*(۱ـ۲ـ۱) محراب [[امیرالمومنین]] علیه السلام: [[محراب]] مسجد کوفه همان جا که به روایتی شمشیر جهل بر فرق کاملترین انسان تاریخ فرود آمد، موقعیتی خاص در داخل مسجد دارد. کسانی که وارد این مسجد می‌شوند قبل از هر چیز به جستجوی مکان [[عبادت]] و [[شهادت]] امام برمی‌آیند. این محراب در کنار شش محراب دیگر در داخل مسجد مورد توجه زائران است. محراب امیرالمؤمنین که آن را اخیراً بازسازی کرده‌اند در دیواره جنوبی شبستان قرار دارد و امروزه محفظه یا دری از طلا بر روی آن نصب است و عنوان «هذا محراب امیرالمؤمین» بر بالای آن به چشم می‌خورد. این محراب سمت دیوار قبله قرار دارد.
  
−
در دوره‌هاي مختلف همواره تعميرات و بازسازي‌هايي در اين مسجد انجام گرفت و اندكي نيز بر مساحت آن افزوده شد. بناي فعلي مسجد مساحتي بالغ بر چهل هزار مترمربع است كه ضلع‌هاي آن به ترتيب 110 ـ 116 ـ 109 و 116 متر طول دارد و در سه طرف مسجد حجره‌هايي براي زائران ساخته شده است. ساختمان مسجد شمالي ـ جنوبي است و حدود 21 درجه به سمت قبله يعني به سوي غرب، انحراف دارد.
+
*(۲ـ۲ـ۱) محراب و مقام [[امام زین العابدین]] علیه السلام: محل عبادت و [[نماز]] امام سجاد علیه السلام بوده است. این محراب در داخل صحن، کنار سایر مقام‌ها و محراب‌ها، قرار دارد.
  
−
<I>(1ـ1) درهاي مسجد:</I>
+
*(۳ـ۲ـ۱) محراب [[امام صادق]] علیه السلام: مکان حضور و نماز امام صادق علیه السلام، واقع در صحن مسجد.
  
−
از هنگام بناي مسجد، درهاي متعددي براي آن ساخته‌اند:
+
*(۴ـ۲ـ۱) مقام خضر: مکان نماز و حضور [[حضرت خضر علیه السلام|حضرت خضر]] پیامبر.
  
−
# باب السدّه: [[امام علی]] عليه السلام از آن در وارد مسجد مي‌شد.
+
*(۵ـ۲ـ۱) دکة المعراج: ایوان و مقام [[معراج]] [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله: گفته می‌شود آن حضرت به هنگام معراج که از [[مسجدالحرام]] آغاز شد، توقف کوتاهی در مسجد کوفه داشته، در آن جا [[نماز]] گزارده‌اند. بر اساس روایتی از [[امام صادق]] علیه السلام وقتی پیامبر در حال سیر از مسجدالحرام به [[مسجدالاقصی]] بود، [[جبرئیل]] علیه السلام به او گفت: آیا می‌دانی اکنون کجا هستی؟ پیامبر فرمود: خیر، جبرئیل گفت: تو مقابل [[مسجد کوفه]] هستی. پیامبر صلی الله علیه و آله از خدا اجازه خواست دو [[رکعت]] در آن نماز گزارد.<ref> شیخ مفید، المزار، ۲۲؛ روایت معراج در سایر کتب حدیثی شیعه، اشاره‌ای به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله در مسجد کوفه دارد (بنگرید مجلسی، بحارالانوار، ۱۰۰/۳۸۷).</ref>
−
# باب كِنْده: در سمت غرب؛
 
−
# باب الانماط: به محاذات باب الفيل؛
 
−
# باب الفيل يا باب الثعبان: در سمت شمال كه امروزه تنها دري است كه از آن دوران مانده است.<ref> همان، 200ـ201.</ref> در كنار باب الفيل مناره مسجد قرار دارد كه ساخته حاج قاسم تاجر سمناني است.
 
−
# باب الرحمه؛
 
  
−
<I>(2ـ1): محراب و مقام‌هاي مسجد كوفه:</I>
+
*(۶ـ۲ـ۱) مقام [[حضرت ابراهیم]] علیه السلام: به روایت امام صادق علیه السلام، مقام ابراهیم از سمت باب کنده است.<ref> شیخ مفید، همان، ۲۳.</ref> این مقام در مقابل محراب اصلی و سمت راست قرار دارد. وجه تسمیه آن به سبب نماز حضرت ابراهیم علیه السلام در آن جا است.<ref> ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ۱/۲۷۰؛ ابن جبیر، سفرنامه ابن جبیر، ۲۵۹.</ref>
  
−
* (1ـ2ـ1) محراب [[امیرالمومنین]] عليه السلام: محراب مسجد كوفه همان جا كه به روايتي شمشير جهل بر فرق كاملترين انسان تاريخ فرود آمد، موقعيتي خاص در داخل مسجد دارد. كساني كه وارد اين مسجد مي‌شوند قبل از هر چيز به جستجوي مكان [[عبادت]] و [[شهادت]] امام برمي‌آيند. اين محراب در كنار شش محراب ديگر در داخل مسجد مورد توجه زائران است. محراب اميرالمؤمنين كه آن را اخيراً بازسازي كرده‌اند در ديواره جنوبي شبستان قرار دارد و امروزه محفظه يا دري از طلا بر روي آن نصب است و عنوان «هذا محراب اميرالمؤمين» بر بالاي آن به چشم مي‌خورد. اين محراب سمت ديوار قبله قرار دارد.
+
*(۷ـ۲ـ۱) مقام [[جبرئیل]]: به روایت امام صادق علیه السلام ستون پنجم در مسجد مقام جبرئیل است.<ref> همان جا.</ref>
  
−
* (2ـ2ـ1) محراب و مقام [[امام زين العابدين]] عليه السلام: محل [[عبادت]] و [[نماز]] امام سجاد عليه السلام بوده است. اين محراب در داخل صحن، كنار ساير مقام‌ها و محراب‌ها، قرار دارد.
+
*(۸ـ۲ـ۱) سفینه نوح: در داخل صحن مسجد مکانی است که به سفینه یا کشتی [[حضرت نوح علیه السلام|حضرت نوح]] معروف است. برخی روایات گفته‌اند کشتی در این نقطه به خشکی نشسته است این مکان حالت سردابی را دارد که با پله‌هایی به پایین آن راه است. صحنی به شکل حوض هشت ضلعی در آن است و هر یک از ضلع‌های آن ایوانی دارد و به دو سرداب سرپوشیده منتهی می‌شود. در قسمت پشت شبستان نیز اتاقی وجود دارد که گویند منزل نوح پیامبر بوده است.<ref> ابن بطوطه، همان جا؛ ابن جبیر، همان، ۲۶۰.</ref>
  
−
* (3ـ2ـ1) محراب [[امام صادق]] عليه السلام: مكان حضور و نماز امام صادق عليه السلام، واقع در صحن مسجد.
+
*(۹ـ۲ـ۱) دکة القضاء: این سکو به صورت مربع است و در شمال شرقی مسجد قرار دارد. این جا محل حضور [[امام علی علیه السلام|امام علی]] علیه السلام برای [[قضاوت]] بین مردم بود و آن حضرت، در مواردی خاص روی آن می‌نشستند و به قضاوت می‌پرداختند.
  
−
* (4ـ2ـ1) مقام خضر: مكان نماز و حضور حضرت خضر پيامبر.
+
*(۱۰ـ۲ـ۱) بیت الطشت: محل وقوع یکی از کرامت‌های امیرالمؤمنین علی علیه السلام است. بیت الطشت سردابی دارد که با دو پلکان به پایین آن راه است. برخی از اهل ریاضت در آن سرداب بسر می‌بردند.<ref> ادیب الملک، سفرنامه ادیب الملک به عتبات، ۱۷۰.</ref>
  
−
* (5ـ2ـ1) دكة المعراج: ايوان و مقام [[معراج]] [[رسول خدا]] صلي الله عليه و آله: گفته مي‌شود آن حضرت به هنگام معراج كه از [[مسجدالحرام]] آغاز شد، توقف كوتاهي در مسجد كوفه داشته، در آن جا [[نماز]] گزارده‌اند. بر اساس روايتي از [[امام صادق]] عليه السلام وقتي پيامبر در حال سير از مسجدالحرام به [[مسجدالاقصي]] بود، [[جبرئيل]] عليه السلام به او گفت: آيا مي‌داني اكنون كجا هستي؟ پيامبر فرمود: خير، جبرئيل گفت: تو مقابل [[مسجد كوفه]] هستي. پيامبر صلي الله عليه و آله از خدا اجازه خواست دو ركعت در آن [[نماز]] گزارد.<ref> [[شيخ مفيد]]، المزار، 22؛ روايت معراج در ساير كتب حديثي [[شيعه]]، اشاره‌اي به حضور پيامبر صلي الله عليه و آله در [[مسجد كوفه]] دارد (بنگريد مجلسي، [[بحارالانوار]]، 100/387).</ref>
+
*(۱۱ـ۲ـ۱) مقام [[حضرت آدم]] علیه السلام: نماز خواندن در کنار این مقام [[استحباب]] دارد.<ref> پیشین، همان جا.</ref>
  
−
* (6ـ2ـ1) مقام [[حضرت ابراهيم]] عليه السلام: به روايت امام صادق عليه السلام، مقام ابراهيم از سمت باب كنده است.<ref> شيخ مفيد، همان، 23.</ref> اين مقام در مقابل محراب اصلي و سمت راست قرار دارد وجه تسميه آن به سبب نماز حضرت ابراهيم علیه السلام در آن جا است.<ref> ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، 1/270؛ ابن جبير، سفرنامه ابن جبير، 259.</ref>
+
ظاهراً به نظر می‌رسد این مقام‌ها در جای ستون‌های مسجد واقع شده‌اند. در کنار هر مقام، آداب و اعمال آن را با خط مرحوم میرزا عبدالعلی نواب یزدی روی آن حجاری کرده‌اند. از تاریخچه بنای این مقام‌ها اطلاعی در دست نیست و بسیاری از آن‌ها را [[سید محمد مهدی بحرالعلوم|سید بحرالعلوم]] تعمیر و بازسازی کرده است.<ref> ناصرالدین شاه، سفرنامه ناصرالدین شاه به عتبات، ۱۲۷ـ۱۳۲.</ref>
 +
[[پرونده:کوفه (6).jpg|بندانگشتی|مقامات مسجد کوفه]]
 +
'''<I>۲. مقابر یاران اهل بیت:</I>'''
  
−
* (7ـ2ـ1) مقام [[جبرئيل]]: به روايت امام صادق عليه السلام ستون پنجم در مسجد مقام جبرئيل است.<ref> همان جا.</ref>
+
<I>(۱ـ۲): [[مسلم بن عقیل]]:</I>  
  
−
* (8ـ2ـ1) سفينه نوح: در داخل صحن مسجد مكاني است كه به سفينه يا كشتي نوح معروف است. برخي روايات گفته‌اند كشتي در اين نقطه به خشكي نشسته است اين مكان حالت سردابي را دارد كه با پله‌هايي به پايين آن راه است. صحني به شكل حوض هشت ضلعي در آن است و هر يك از ضلع‌هاي آن ايواني دارد و به دو سرداب سرپوشيده منتهي مي‌شود. در قسمت پشت شبستان نيز اتاقي وجود دارد كه گويند منزل نوح پيامبر بوده است.<ref> ابن بطوطه، همان جا؛ ابن جبير، همان، 260.</ref>
+
قبر مسلم بن عقیل، نماینده و سفیر [[امام حسین]] علیه السلام به کوفه، سمت شرق مسجد کوفه کنار [[دارالاماره کوفه|دارالاماره]] و متصل به دیوار مسجد کوفه قرار دارد.<ref> ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ۱/۲۷۰؛ طبری، تاریخ الطبری، ۴/۲۱۶.</ref> نخستین کسی که بر فراز قبر او بنایی به پا کرد [[مختار ثقفی|مختار بن ابی عبیدة ثقفی]] بود. در زمان [[آل بویه]]، عضدالدوله نیز آن را در ۳۶۸ ق توسعه داد. سلطان اویس جلایری در ۷۶۷ ق و پادشاهان [[صفویه|صفوی]] در ۱۰۵۵ ق و پادشاهان قاجار در ۱۲۳۲ ق تعمیراتی در آن آستان انجام دادند.
  
−
* (9ـ2ـ1) دكة القضاء: اين سكو به صورت مربع است و در شمال شرقي مسجد قرار دارد. اين جا محل حضور امام علی عليه السلام براي قضاوت بين مردم بود و آن حضرت، در مواردي خاص روي آن مي‌نشستند و به قضاوت مي‌پرداختند.
+
از دیگر کسانی که این مزار را بازسازی کردند باید از [[شیخ محمدحسن نجفی]] معروف به صاحب [[جواهر الکلام (کتاب)|جواهر]] یاد کرد که در ۱۲۶۳ ق با مبالغی که سلطان لکهنو از هند برای این کار اختصاص داد به تعمیر گسترده آن پرداخت. او ضریحی از نقره و گنبدی از طلا بر فراز قبر مسلم نصب کرد.<ref> ابن جبیر، سفرنامه ابن جبیر، ۲۶۰؛ دایرة المعارف تشیع، ۱/۱۱۰ـ۱۱۱.</ref> در نزدیکی آن، قبرهای عاتکه و سکینه، دختران [[امام حسین]] علیه السلام، قرار دارد.<ref> کمونه حسینی، عبدالرزاق، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر و بزرگان صحابه و تابعین، ۲۴۲؛ حجت بلاغی، تاریخ نجف و حیره، ۱۴۴.</ref> در سال‌های اخیر به همت [[سید محسن حکیم|آیت الله حکیم]] و جمعی از نیکوکاران بنای جدیدی شامل حرم و رواق و ساخته شد و گنبد آن نیز توسط حاج رشاد مرزه طلاکاری گشت.<ref> دایرة المعارف تشیع، ۱/۱۱۰ـ۱۱۱.</ref>
  
−
* (10ـ2ـ1) بيت الطشت: محل وقوع يكي از كرامت‌هاي اميرالمؤمنين علي عليه السلام است. بيت الطشت سردابي دارد كه با دو پلكان به پايين آن راه است. برخي از اهل رياضت در آن سرداب بسر مي‌بردند.<ref> اديب الملك، سفرنامه اديب الملك به عتبات، 170.</ref>
+
<I>(۲ـ۲): [[هانی بن عروه مرادی|هانی بن عروه]]:</I>  
  
−
* (11ـ2ـ1) مقام [[حضرت آدم]] علیه السلام: [[نماز]] خواندن در كنار اين مقام استحباب دارد.<ref> پيشين، همان جا.</ref>
+
هانی بن عروه از یاران [[امام علی]] علیه السلام است که در جنگ‌های عصر آن امام حضور داشت و از پناه دهندگان [[مسلم بن عقیل]] بود. در سال شصت هجری به همراه مسلم به دست [[عبیدالله بن زیاد]] به شهادت رسید. قبر این یار فداکار حسین علیه السلام در داخل حرم مسلم ابن عقیل قرار دارد که هر دو دارای یک صحن و تاریخ بنای مشترک هستند. ضریح قبر هانی از نقره است که [[شیعه|شیعیان]] هند برای آن ساخته‌اند. گنبد بزرگی نیز با کاشی‌های آبی بر فراز آن قرار دارد. داخل حرم او آینه‌کاری است.<ref> دایرة المعارف تشیع، ۱/۱۱۲.</ref>
  
−
ظاهراً به نظر مي‌رسد اين مقام‌ها در جاي ستون‌هاي مسجد واقع شده‌اند. در كنار هر مقام، آداب و اعمال آن را با خط مرحوم ميرزا عبدالعلي نواب يزدي روي آن حجاري كرده‌اند. از تاريخچه بناي اين مقام‌ها اطلاعي در دست نيست و بسياري از آن‌ها را سيد بحرالعلوم تعمير و بازسازي كرده است.<ref> ناصرالدين شاه، سفرنامه ناصرالدين شاه به عتبات، 127ـ132.</ref>
+
<I>(۳ـ۲): [[مختار ثقفی|مختار بن ابی عبیدة ثقفی]]:</I>  
  
−
'''<I>2. مقابر ياران اهل بيت:</I>'''
+
در سمت قبله، متصل به مسجد، بقعه و مزار مختار بن ابی عبیدة ثقفی است که موفق شد انتقام خون شهیدان [[کربلا]] را از سپاه عبیدالله بن زیاد بگیرد و کوفه را برای مدتی تحت تصرف خود درآورد.<ref> کمونه حسینی، همان، ۲۵۱؛ دایرة المعارف تشیع، ۱/۱۱۰.</ref> آستان مختار در حرم مسلم بن عقیل واقع شده و هر دو بنای مشترکی دارند. ضریحی از چوب روی قبر این بزرگوار نصب شده و پنجره‌ای در زاویه شرقی به دیوار [[مسجد کوفه]] (سمت جنوب) باز می‌شود. قطعه سنگی از قرن دوم هجری به خط کوفی دارد که روی آن نوشته‌اند: «هذا قبر مختار بن ابی عبیدة الثقفی الآخذ بثارات الحسین».
  
−
<I>(1ـ2): مسلم بن عقيل</I>
+
[[ابن بطوطه]] جهانگرد معروف قرن هشتم هجری گوید: «در سمت غرب قبرستان کوفه در نزدیکی قبر مختار، در مکانی چیزی به رنگ سیاه تند در زمینه سفیدی توجه مرا جلب کرد که مردم می‌گفتند این جا قبر [[ابن ملجم]] ملعون است و مردم کوفه همه ساله هیزم فراوان به آن جا می‌برند و هفت روز آتش بر گور او می‌افروزند».<ref> ابن بطوطه، همان، ۱/۲۷۱.</ref>
  
−
قبر مسلم بن عقيل، نماينده و سفير [[امام حسين]] عليه السلام به كوفه، سمت شرق مسجد كوفه كنار دارالاماره و متصل به ديوار مسجد كوفه قرار دارد.<ref> ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، 1/270؛ طبري، تاريخ الطبري، 4/216.</ref> نخستين كسي كه بر فراز قبر او بنايي به پا كرد [[مختار بن ابي عبيدة ثقفي]] بود. در زمان آل بويه، عضدالدوله نيز آن را در 368 ق توسعه داد. سلطان اويس جلايري در 767 ق و پادشاهان صفوي در 1055 ق و پادشاهان قاجار در 1232 ق تعميراتي در آن آستان انجام دادند.  
+
<I>(4ـ۲): خدیجه بنت امیرالمومنین علیه السلام:</I>
 +
مقبره سیده خدیجه، دختر امام علی علیه السلام و حضرت [[ام البنین]] سلام الله علیها و خواهر تنی [[حضرت عباس علیه السلام|حضرت ابولفضل]] سلام الله علیه می باشد؛ در مقابل باب الثعبان [[مسجد کوفه]] قرار دارد.
  
−
از ديگر كساني كه اين مزار را بازسازي كردند بايد از شيخ محمدحسين معروف به صاحب جواهر ياد كرد كه در 1263 ق با مبالغي كه سلطان لكهنو از هند براي اين كار اختصاص داد به تعمير گسترده آن پرداخت. او ضريحي از نقره و گنبدي از طلا بر فراز قبر مسلم نصب كرد.<ref> ابن جبير، سفرنامه ابن جبير، 260؛ دايرة المعارف تشيع، 1/110ـ111.</ref> در نزديكي آن، قبرهاي عاتكه و سكينه، دختران [[امام حسين]] عليه السلام، قرار دارد.<ref> عبدالرزاق كمونه حسيني، آرامگاه‌هاي خاندان پاك پيامبر و بزرگان صحابه و تابعين، 242؛ حجت بلاغي، تاريخ [[نجف]] و حيره، 144.</ref> در سال‌هاي اخير به همت آيت الله حكيم و جمعي از نيكوكاران بناي جديدي شامل حرم و رواق و ساخته شد و گنبد آن نيز توسط حاج رشاد مرزه طلاكاري گشت.<ref> دايرة المعارف تشيع، 1/110ـ111.</ref>
+
<I>(5ـ۲): میثم تمار:</I>  
 +
قبر میثم تمار، حدود چهارصد متری جنوب غربی مسجد کوفه، نزدیک خانه منسوب به [[امام على عليه السلام|امیرمؤمنان]] علیه السلام قرار دارد.
  
−
<I>(2ـ2): هاني بن عروه</I>
+
<I>(6ـ۲): [[کمیل بن زیاد نخعی]]:</I>  
 +
مرقد مطهر کمیل، در مسیر [[نجف اشرف|نجف]] به [[کوفه]] در منطقه ثَویّه نزدیک [[مسجد حنانه|مسجد حنّانه]] قرار دارد. این بنا در شرق شهر نجف، میان میدانی وسیع در شمال بلوار کوفه قرار دارد
  
−
هاني بن عروه از ياران [[امام علی]] عليه السلام است كه در جنگ‌هاي عصر آن امام حضور داشت و از پناه دهندگان مسلم بن عقيل بود در سال شصت هجري به همراه مسلم به دست عبيدالله بن زياد به شهادت رسيد. قبر اين يار فداكار حسين عليه السلام در داخل حرم مسلم ابن عقيل قرار دارد كه هر دو داراي يك صحن و تاريخ بناي مشترك هستند. ضريح قبر هاني از نقره است كه شيعيان هند براي آن ساخته‌اند. گنبد بزرگي نيز با كاشي‌هاي آبي بر فراز آن قرار دارد. داخل حرم او آينه‌كاري است.<ref> دايرة المعارف تشيع، 1/112.</ref>
+
'''<I>۳. سایر مسجدهای مشهور کوفه:</I>'''
  
−
<I>(3ـ2): مختار بن ابي عبيدة ثقفي</I>
+
شهر کوفه چند مسجد دارد که هر یک اهمیت خاصی دارند. در این جا مهمترین مسجدهای این شهر به اختصار توصیف می‌شود.
  
−
در سمت قبله، متصل به مسجد، بقعه و مزار مختار بن ابي عبيدة ثقفي است كه موفق شد انتقام خون شهيدان [[كربلا]] را از سپاه عبيدالله بن زياد بگيرد و كوفه را براي مدتي تحت تصرف خود درآورد.<ref> كمونه حسيني، همان، 251؛ دايرة المعارف تشيع، 1/110.</ref>
+
<I>(۱ـ۳): [[مسجد سهله]]:</I>
  
−
آستان مختار در حرم مسلم بن عقيل واقع شده و هر دو بناي مشتركي دارند. ضريحي از چوب روي قبر اين بزرگوار نصب شده و پنجره‌اي در زاويه شرقي به ديوار [[مسجد كوفه]] (سمت جنوب) باز مي‌شود. قطعه سنگي از قرن دوم هجري به خط كوفي دارد كه روي آن نوشته‌اند: «هذا قبر مختار بن ابي عبيدة الثقفي الآخذ بثارات الحسين».
+
یکی از مسجدهای مهم و بافضیلت کوفه مسجد سهله یا سهیل است.<ref> شیخ مفید، همان، ۲۲.</ref> این مسجد منزلگاه و عبادتگاه بسیاری از [[پیامبران]] از جمله [[حضرت ابراهیم]] علیه السلام، [[حضرت ادریس]] علیه السلام، [[حضرت خضر]] علیه السلام و جایگاه برخی از [[ائمه اطهار|امامان]] شیعه از جمله مقام [[امام صادق]] علیه السلام، [[امام سجاد]] علیه السلام بوده است و بر اساس روایت امام صادق علیه السلام، [[حضرت مهدی]] عجل الله تعالی فرجه الشریف پس از ظهور در آن جا ساکن خواهد شد.<ref> مجلسی، همان، ۱۰۰/۳۹۴.</ref> از [[امام حسین]] علیه السلام نقل شده است: «مسجد سهیل خانه ابراهیم علیه السلام بوده که از آن به سوی عمالقه رفته است و آن جا خانه ادریس، صخره خضراء است و در آن مسجد در صور دمیده می‌شود و از اطراف آن هفتاد هزار نفر بدون حساب به [[بهشت]] می‌روند».<ref> یاقوت حموی، همان، ۳/۲۹۰.</ref>
  
−
ابن بطوطه جهانگرد معروف قرن هشتم هجري گويد: «در سمت غرب قبرستان كوفه در نزديكي قبر مختار، در مكاني چيزي به رنگ سياه تند در زمينه سفيدي توجه مرا جلب كرد كه مردم مي‌گفتند اين جا قبر ابن ملجم ملعون است و مردم كوفه همه ساله هيزم فراوان به آن جا مي‌برند و هفت روز آتش بر گور او مي‌افروزند».<ref> ابن بطوطه، همان، 1/271.</ref>
+
مسجد سهله در ده کیلومتری شرق مرقد مطهر [[امام علی]] علیه السلام واقع شده و فاصله آن تا [[مسجد کوفه]] حدود دو کیلومتر است. صحن مسجد به ابعاد ۱۲۵ و ۱۴۰ متر با دیواری مرتفع به طول ۲۲ متر است. سه در و یک مناره نسبتاً بلندی دارد که در ۱۳۷۸ ق تجدید بنا شده است. از [[امام صادق]] علیه السلام نقل است که در آن موضع خانه‌ای است که ادریس در آن خیاطی می‌کرد.<ref> در گوشه جنوب غربی سمت قبله، مقام حضرت ادریس علیه السلام است.</ref> ابراهیم علیه السلام از آن جا به سوی عمالقه خارج شده است و در آن مکان صخره‌ای است که تصویرهای [[پیامبران]] در آن است و از آن مسجد خاکی برداشته شده که خداوند [[انبیاء]] را با آن خلق کرده است. آن جا مقام حضرت خضر است<ref> در ضلع جنوبی مقام امام زمان و امام زین العابدین علیهم‌السلام و مقام خضر قرار دارد.</ref> و گرفتار و پریشانی به آن مسجد نمی‌رود مگر آن که خداوند برای او گشایشی فراهم آورد.<ref> یاقوت حموی، همان، ۳/۲۹۰.</ref> همچنین از [[امام باقر]] علیه السلام نقل شده است: هیچ پیامبری را خداوند برنیانگیخت مگر آن که در آن مسجد نماز گزارده است، در آن جا [[عدل الهی]] آشکار می‌شود و منازل و جایگاه‌های پیامبران، اوصیاء و صالحین است.<ref> حسینی الجلالی، مزارات اهل البیت و تاریخهما، ۶۲ـ۶۳.</ref>
  
−
'''<I>3. ساير مسجدهاي مشهور كوفه:</I>'''
+
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که: «هیچ گرفتاری نیست مگر آن که دو رکعت [[نماز]] در این مسجد گزارد و خداوند گرفتاری او را برطرف خواهد کرد».<ref> حسین الجلالی، همان جا.</ref> مسجد سهله را قبیله بنی ظفر ساخته‌اند. آن‌ها طایفه‌ای از [[انصار]] بودند و امام علی علیه السلام مسجد بنی‌ظفر را همانند مسجد کوفه دانسته است.<ref> محمدحسین رجبی، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، ۴۲۷.</ref>
  
−
شهر كوفه چند مسجد دارد كه هر يك اهميت خاصي دارند. در اين جا مهمترين مسجدهاي اين شهر به اختصار توصيف مي‌شود.
+
<I>(۲ـ۳) [[مسجد حنانه]]:</I>
  
−
<I>(1ـ3): مسجد سهله</I><ref> [[شيخ مفيد]]، همان، 22.</ref>
+
این مسجد در بین راه [[نجف]] و کوفه، سمت شمال آن واقع است. به هنگام حمل سرهای مبارک [[شهدای کربلا|شهیدان کربلا]] به کوفه، سر مقدس ابا عبدالله را بر زمین این مسجد گذاشتند. گفته‌اند در این هنگام صدایی شبیه به ناله بچه شتری (حنانه) که مادرش را گم کرده باشد بلند شد. برخی نیز گویند قبل از آن که [[امام علی]] علیه السلام را دفن کنند چند لحظه جنازه شریف را در این محل بر زمین گذاشتند و از زمین ناله و شیونی برخاست. از این رو بعدها در آن مکان مسجدی ساختند که آن را حنانه نامیدند.<ref> احمد زمانی، سرزمین خاطره‌ها، ۶۲.</ref> والله اعلم بالصواب. برخی نیز گفته‌اند این نام برگرفته از «حنا»، دیر قدیمی [[مسیحیت|مسیحیان]] بوده است.<ref> همان، ۴۳۶.</ref> مسجد حنانه ضریح کوچکی دارد و در نزدیکی مسجد فوق، مقبره «الثویه» واقع است که بسیاری از یاران و صحابه امام علی علیه السلام در آن جا دفن شده‌اند.<ref> جعفر خلیلی، آشنایی با عتبات مقدسه، ۶۶ـ۶۷.</ref> [[امام صادق]] علیه السلام هم در این مکان گزارده‌اند.
  
−
يكي از مسجدهاي مهم و بافضيلت كوفه [[مسجد سهله]] يا سهيل است. اين مسجد منزلگاه و عبادتگاه بسياري از [[پيامبران]] از جمله [[حضرت ابراهيم]] عليه السلام، [[حضرت ادريس]] عليه السلام، [[حضرت خضر]] عليه السلام و جايگاه برخي از امامان [[شيعه]] از جمله مقام [[امام صادق]] عليه السلام، [[امام سجاد]] عليه السلام بوده است و بر اساس روايت امام صادق عليه السلام، [[حضرت مهدی]] عجل الله تعالي فرجه الشريف پس از ظهور در آن جا ساكن خواهد شد.<ref> مجلسي، همان، 100/394.</ref>
+
<I>(۳ـ۳) مسجد صعصة بن صوحان:</I>  
  
−
از [[امام حسين]] عليه السلام نقل شده است: «مسجد سهيل خانه ابراهيم عليه السلام بوده كه از آن به سوي عمالقه رفته است و آن جا خانه ادريس، صخره خضراء است و در آن مسجد در صور دميده مي‌شود و از اطراف آن هفتاد هزار نفر بدون حساب به [[بهشت]] مي‌روند».<ref> ياقوت حموي، همان، 3/290.</ref>
+
در صد متری مسجد سهله، مسجدی است که در آن یکی از صحابه [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله و یار باوفای [[امام علی]] علیه السلام و [[امام حسین]] علیه السلام، [[صعصعه بن صوحان|صعصعة بن صوحان]]، خاک شده است. او در جنگ‌های [[جنگ جمل|جمل]] و [[جنگ صفین|صفین]] در کنار امام علی علیه السلام حضور داشت و در دوران [[معاویه]] وادار شد روی منبر رود و علی علیه السلام را دشنام دهد اما او علی علیه السلام را به نیکی یاد کرد و بر معاویه لعنت فرستاد و معاویه نیز او را به [[بحرین]] تبعید کرد تا در آن جا وفات یافت.<ref> عضدالملک، همان، ۱۵۹؛ جلالی الحسینی، همان، ۶۴ـ۶۵؛ در مورد این شخصیت برای آگاهی بیشتر بنگرید: ابن حجر عسقلانی، الاصابه فی تمییز الصحابه، ۳/۲۰۰.</ref> بنای مسجد صعصعه در ۱۳۸۷ ق بازسازی شده و ۱۶۰ متر مربع مساحت دارد.
  
−
مسجد سهله در ده كيلومتري شرق مرقد مطهر [[امام علی]] عليه السلام واقع شده و فاصله آن تا مسجد كوفه حدود دو كيلومتر است. صحن مسجد به ابعاد 125 و 140 متر با ديواري مرتفع به طول 22 متر است. سه در و يك مناره نسبتاً بلندي دارد كه در 1378 ق تجديد بنا شده است. از [[امام صادق]] عليه السلام نقل است كه در آن موضع خانه‌اي است كه ادريس در آن خياطي مي‌كرد.<ref> در گوشه جنوب غربي سمت قبله، مقام [[حضرت ادريس]] علیه السلام است.</ref> ابراهيم عليه السلام از آن جا به سوي عمالقه خارج شده است و در آن مكان صخره‌اي است كه تصويرهاي [[پيامبران]] در آن است و از آن مسجد خاكي برداشته شده كه خداوند انبياء را با آن خلق كرده است. آن جا مقام حضرت خضر است<ref> در ضلع جنوبي مقام [[امام زمان]] و [[امام زين العابدين]] علیهم‌السلام و مقام خضر قرار دارد.</ref> و گرفتار و پريشاني به آن مسجد نمي‌رود مگر آن كه خداوند براي او گشايشي فراهم آورد.<ref> ياقوت حموي، همان، 3/290.</ref> همچنين از [[امام باقر]] عليه السلام نقل شده است: هيچ پيامبري را خداوند برنيانگيخت مگر آن كه در آن مسجد نماز گزارده است، در آن جا عدل الهي آشكار مي‌شود و منازل و جايگاه‌هاي پيامبران، اوصياء و صالحين است.<ref> حسيني الجلالي، مزارات اهل البيت و تاريخهما، 62ـ63.</ref>
+
<I>(۴ـ۳) مسجد زید بن صوحان:</I>  
  
−
از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه: «هيچ گرفتاري نيست مگر آن كه دو ركعت [[نماز]] در اين مسجد گزارد و خداوند گرفتاري او را برطرف خواهد كرد».<ref> حسين الجلالي، همان جا.</ref> مسجد سهله را قبيله بني ظفر ساخته‌اند. آن‌ها طايفه‌اي از انصار بودند و امام علي عليه السلام مسجد بني‌ظفر را همانند مسجد كوفه دانسته است.<ref> محمدحسين رجبي، كوفه و نقش آن در قرون نخستين اسلامي، 427.</ref>
+
[[زيد بن صوحان|زید <I>بن صوحان</I>]]، برادر صعصعه از صحابه [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام بود. او در جنگ نهاوند حضور یافت و ابتدا یکی از دستانش را قطع کردند. او با همان حال به جنگ ادامه داد تا در رکاب مقتدایش به شهادت رسید. مسجدی در جنوب [[مسجد سهله]] به نام این صحابه بزرگوار وجود دارد که خود آن را بنا کرده است. بنای اصلی آن تخریب شده و در ۱۳۹۵ ق بنای جدیدی به جای آن ساخته‌اند. این مسجد ۱۶۵ مترمربع مساحت دارد.
  
−
<I>(2ـ3) مسجد حنانه</I>
+
<I>(۵ـ۳) مسجد حمراء</I>:<ref> حمراء به معنای سرخ گون است. در صدر اسلام به موالی و ایرانیان، حمراء می‌گفتند. آنان عمدتاً در سپاه مختار به عنوان نیروی داوطلب او حضور یافته بودند.</ref>  
  
−
اين مسجد در بين راه [[نجف]] و كوفه، سمت شمال آن واقع است. به هنگام حمل سرهاي مبارك شهيدان كربلا به كوفه، سر مقدس ابا عبدالله را بر زمين اين مسجد گذاشتند. گفته‌اند در اين هنگام صدايي شبيه به ناله بچه شتري (حنانه) كه مادرش را گم كرده باشد بلند شد. برخي نيز گويند قبل از آن كه [[امام علی]] عليه السلام را دفن كنند چند لحظه جنازه شريف را در اين محل بر زمين گذاشتند و از زمين ناله و شيوني برخاست. از اين رو بعدها در آن مكان مسجدي ساختند كه آن را حنانه ناميدند.<ref> احمد زماني، سرزمين خاطره‌ها، 62.</ref> والله اعلم بالصواب. برخي نيز گفته‌اند اين نام برگرفته از «حنا»، دير قديمي مسيحيان بوده است.<ref> همان، 436.</ref>
+
گویند این مسجد محل دفن [[حضرت یونس]] علیه السلام است و برخی هم گفته‌اند: «این جا محلی است که ماهی، یونس را از شکم خود بیرون انداخت».<ref> عضدالملک، همان جا.</ref> در این خصوص از امام علی علیه السلام روایتی نقل است که فرموده‌اند: «مسجد حمراء در جای بستانی است که قبر برادرم یونس بن متی در آنجا است».<ref> محمدحسین رجبی، همان، ۴۳۱ به نقل از فضل الکوفه و مساجدها، ۳۱.</ref> امیرالمؤمنین علیه السلام در این مکان [[نماز]] گزارده‌اند.
  
−
مسجد حنانه ضريح كوچكي دارد و در نزديكي مسجد فوق، مقبره «الثويه» واقع است كه بسياري از ياران و صحابه امام علي عليه السلام در آن جا دفن شده‌اند.<ref> جعفر خليلي، آشنايي با عتبات مقدسه، 66ـ67.</ref> [[امام صادق]] علیه السلام هم در اين مكان گزارده‌اند.
+
<I>(۶ـ۳) [[مسجد جعفی|مسجد جُعفی]]:</I>
  
−
<I>(3ـ3) مسجد صعصة بن صوحان</I>
+
این مسجد، بر حسب روایتی، شاهد [[عبادت]] و [[نماز]] امام علی علیه السلام بوده است.<ref> همان، ۴۳۳.</ref> منظور از جعفی قبیله جعفی است که [[جابر بن یزید جعفی]]، از راویان و اصحاب [[امام باقر]] علیه السلام، از میان آن قبیله برخاسته است.
  
−
در صد متري مسجد سهله، مسجدي است كه در آن يكي از صحابه [[رسول خدا]] صلي الله عليه و آله و يار باوفاي [[امام علی]] عليه السلام و [[امام حسين]] عليه السلام، صعصعة بن صوحان، خاك شده است. او در جنگ‌هاي جمل و صفين در كنار امام علی عليه السلام حضور داشت و در دوران معاويه وادار شد روي منبر رود و علي عليه السلام را دشنام دهد اما او علي عليه السلام را به نيكي ياد كرد و بر معاويه لعنت فرستاد و معاويه نيز او را به بحرين تبعيد كرد تا در آن جا وفات يافت.<ref> عضدالملك، همان، 159؛ جلالي الحسيني، همان، 64ـ65؛ در مورد اين شخصيت براي آگاهي بيشتر بنگريد: ابن حجر عسقلاني، الاصابه في تمييز الصحابه، 3/200.</ref> بناي مسجد صعصعه در 1387 ق بازسازي شده و 160 متر مربع مساحت دارد.
+
<I>(۷ـ۳) مسجد بنی کاهل:</I>  
  
−
<I>(4ـ3) مسجد زيد بن صوحان</I>
+
به مسجد امیرالمؤمنین نیز معروف است و [[امام علی]] علیه السلام و [[امام صادق]] علیه السلام در این مسجد [[نماز]] گزارده‌اند.<ref> همان جا.</ref> امروزه از آن جز پایه و بخشی از مأذنه چیزی باقی نمانده است. بنی کاهل بن اسد بن خزیمه تیره‌ای از [[قبيله بنى اسد|بنی اسد]] هستند.
  
−
زيد، برادر صعصعه از صحابه [[رسول خدا]] صلي الله عليه و آله و امام علي عليه السلام بود. او در جنگ نهاوند حضور يافت و ابتدا يكي از دستانش را قطع كردند. او با همان حال به جنگ ادامه داد تا در ركاب مقتدايش به شهادت رسيد. مسجدي در جنوب [[مسجد سهله]] به نام اين صحابه بزرگوار وجود دارد كه خود آن را بنا كرده است. بناي اصلي آن تخريب شده و در 1395 ق بناي جديدي به جاي آن ساخته‌اند. اين مسجد 165 مترمربع مساحت دارد.
+
در کوفه مسجدهای ملعونه‌ای هم بود که امروز اثری از آن‌ها نیست از جمله مسجد ثقیف، متعلق به [[مغیرة بن شعبه]] از یاران [[معاویه]] و راویان [[حدیث جعلی|حدیث‌های جعلی]]؛ مسجد اشعث، متعلق به [[اشعث بن قیس|اشعث بن قیس کندی]]، از یاران سیاسی و فرصت‌طلب امام علی علیه السلام که پنهانی با معاویه ارتباط داشت. وی کارنامه مطلوبی از خود در حمایت از امام علی علیه السلام برجا نگذاشت؛ مسجد [[شبث بن ربعی]] که از یاران [[عبیدالله بن زیاد]] و جزو [[خوارج]] بود و در حادثه [[کربلا]] نیز حضور داشت.<ref> همان جا.</ref>
  
−
<I>(5ـ3) مسجد حمراء</I><ref> حمراء به معناي سرخ گون است. در صدر اسلام به موالي و ايرانيان، حمراء مي‌گفتند. آنان عمدتاً در سپاه مختار به عنوان نيروي داوطلب او حضور يافته بودند.</ref>
+
'''<I>۴. خانه امام علی علیه السلام:</I>'''
  
−
گويند اين مسجد محل دفن [[حضرت يونس]] علیه السلام است و برخي هم گفته‌اند: «اين جا محلي است كه ماهي، يونس را از شكم خود بيرون انداخت».<ref> عضدالملك، همان جا.</ref> در اين خصوص از امام علي عليه السلام روايتي نقل است كه فرموده‌اند: «مسجد حمراء در جاي بستاني است كه قبر برادرم يونس بن متي در آن جا است».<ref> محمدحسين رجبي، همان، 431 به نقل از فضل الكوفه و مساجدها، 31.</ref> اميرالمؤمنين عليه السلام در اين مكان [[نماز]] گزارده‌اند.
+
[[امام علی علیه السلام|امام علی]] علیه السلام هنگام ورود به کوفه و انتخاب آن شهر به عنوان پایتخت، برخلاف حاکمان و خلیفه‌های پیشین به دارالخلافه و دارالاماره نرفت بلکه در منزل [[ام هانى|اُم هانی]] سکونت گزید. این خانه امروزه همچنان پابرجاست و از زندگی ساده و بی‌آلایش یک خلیفه که امپراطوری عظیمی را به دست با کفایت خویش اداره می‌کرد، خبر می‌دهد. از خانه تا مسجد بیست متر فاصله است و داخل آن از معماری بسیار ساده‌ای برخوردار است. چندین اتاق در داخل آن برای هر یک از فرزندان امام علی علیه السلام؛ [[امام حسن]] و [[امام حسین]]، [[حضرت زینب سلام الله علیها|زینب]]، [[ام کلثوم دختر علی بن ابی طالب|ام‌کلثوم]] و نیز همسر امام، [[ام البنین|ام‌البنین]] ساخته شده است. محل [[غسل]] آن حضرت، محل جلوس حسنین علیهما السلام و چاه آب داخل منزل را امروزه زائران و شیعیان آن امام همام [[زیارت]] می‌کنند.
  
−
<I>(6ـ3) مسجد جُعفي</I>
+
'''<I>۵. دارالاماره:</I>'''
  
−
اين مسجد، بر حسب روايتي، شاهد [[عبادت]] و [[نماز]] امام علي عليه السلام بوده است.<ref> همان، 433.</ref> منظور از جعفي قبيله جعفي است كه جابر بن يزيد جعفي، از راويان و اصحاب [[امام باقر]] علیه السلام، از ميان آن قبيله برخاسته است.
+
به هنگام ایجاد شهر کوفه، علاوه بر مسجد، قصری برای حاکم شهر ساختند. [[سعد بن ابی وقاص]]، نخستین حاکم کوفه در ۱۷ ق، قصری در کنار مسجد احداث کرد که قطر برج‌های آن ۵/۳ متر بود. از آن پس حاکمان کوفه در این قصر ساکن شدند، به جز امام علی علیه السلام که در قصر و [[دارالاماره کوفه|دارالاماره]] حضور نیافت و در مسجد و منزل خویش به اداره سرزمین‌های خلافت اسلامی پرداخت. امروزه پایه‌های مخروبه دارالاماره در نزدیکی خانه امام علی علیه السلام دیده می‌شود. بنای دارالاماره به صورت مربع با ضلع‌های ۱۱۰ × ۱۱۰ متر و شاهد ماجراهای فراوان و پندپذیر بوده است.
  
−
<I>(7ـ3) مسجد بني كاهل</I>
+
'''<I>۶. مرقد زید بن علی علیه السلام:</I>'''
  
−
به مسجد اميرالمؤمنين نيز معروف است و [[امام علی]] عليه السلام و [[امام صادق]] عليه السلام در اين مسجد [[نماز]] گزارده‌اند.<ref> همان جا.</ref> امروزه از آن جز پايه و بخشي از مأذنه چيزي باقي نمانده است. بني كاهل بن اسد بن خزيمه تيره‌اي از بني اسد هستند.
+
[[زید بن علی بن الحسین]] علیه السلام فرزند چهارمین امام [[شیعه]] است که در دوران [[هشام بن عبدالملک|هشام]] به سال ۱۲۱ ق قیام کرد و در محله کناسه کوفه بر دار کشیده شد و [[یوسف بن عمر ثقفی|یوسف بن عمرو ثقفی]]، حاکم کوفه جنازه او را سوزاند و خاکسترش را به باد داد. برای زید در همان محلی که جنازه‌اش را آتش زدند در ۱۵ کیلومتری شمال شهر کوفه آرامگاهی ساخته شد و بر فراز آن گنبدی احداث گردید.
  
−
در كوفه مسجدهاي ملعونه‌اي هم بود كه امروز اثري از آن‌ها نيست از جمله مسجد ثقيف، متعلق به مغيرة بن شعبه از ياران معاويه و راويان حديث‌هاي جعلي؛ مسجد اشعث، متعلق به اشعث بن قيس كندي، از ياران سياسي و فرصت‌طلب امام علي عليه السلام كه پنهاني با معاويه ارتباط داشت. وي كارنامه مطلوبي از خود در حمايت از امام علي عليه السلام برجا نگذاشت؛ مسجد شبث بن ربعي كه از ياران عبيدالله بن زياد و جزو [[خوارج]] بود و در حادثه [[كربلا]] نيز حضور داشت.<ref> همان جا.</ref>
+
شایان ذکر است در کوفه از نسل [[امام سجاد]] علیه السلام و [[امام حسن]] علیه السلام و [[امام کاظم]] علیه السلام فرزندان زیادی خاک شده و هر یک آرامگاهی دارند که بیان آن موجب طولانی شدن سخن است.<ref> در این مورد بنگرید کمونه حسینی، همان، ۲۴۴ـ۲۵۰ وی حدود چهل تن از آن‌ها را با نام مکان دفن شان برشمرده است.</ref><ref> عتبات عالیات عراق، دکتر اصغر قائدان، ص ۸۰-۹۲.</ref>
  
−
'''<I>4. خانه امام علي عليه السلام:</I>'''
+
==پانویس==
−
 
+
<references />
−
امام علي عليه السلام هنگام ورود به كوفه و انتخاب آن شهر به عنوان پايتخت، برخلاف حاكمان و خليفه‌هاي پيشين به دارالخلافه و دارالاماره نرفت بلكه در منزل اُمّ هاني سكونت گزيد. اين خانه امروزه همچنان پابرجاست و از زندگي ساده و بي‌آلايش يك خليفه كه امپراطوري عظيمي را به دست با كفايت خويش اداره مي‌كرد، خبر مي‌دهد. از خانه تا مسجد بيست متر فاصله است و داخل آن از معماري بسيار ساده‌اي برخوردار است. چندين اتاق در داخل آن براي هر يك از فرزندان امام علي عليه السلام؛ حسنين، زينب، ام‌كلثوم و نيز همسر امام، ام‌البنين ساخته شده است. محل غسل آن حضرت، محل جلوس [[امام حسن]] و [[امام حسين]] علیهم‌السلام و چاه آب داخل منزل را امروزه زائران و شيعيان آن امام همام [[زيارت]] مي‌كنند.
 
−
 
 
−
'''<I>5. دارالاماره:</I>'''
 
−
 
 
−
به هنگام ايجاد شهر كوفه، علاوه بر مسجد قصري براي حاكم شهر ساختند. سعد بن ابي وقاص، نخستين حاكم كوفه در 17 ق، قصري در كنار مسجد احداث كرد كه قطر برج‌هاي آن 5/3 متر بود. از آن پس حاكمان كوفه در اين قصر ساكن شدند به جز امام علي عليه السلام كه در قصر و دارالاماره حضور نيافت و در مسجد و منزل خويش به اداره سرزمين‌هاي خلافت اسلامي پرداخت. امروزه پايه‌هاي مخروبه دارالاماره در نزديكي خانه امام علي عليه السلام ديده مي‌شود. بناي دارالاماره به صورت مربع با ضلع‌هاي 110 × 110 متر و شاهد ماجراهاي فراوان و پندپذير بوده است.
 
  
−
'''<I>6. مرقد زيد بن علي عليه السلام:</I>'''
 
  
−
زيد بن علي بن الحسين عليه السلام فرزند چهارمين امام [[شيعه]] است كه در دوران هشام به سال 121 ق قيام كرد و در محله كناسه كوفه بر دار كشيده شد و يوسف بن عمرو ثقفي، حاكم كوفه جنازه او را سوزاند و خاكسترش را به باد داد. براي زيد در همان محلي كه جنازه‌اش را آتش زدند در 15 كيلومتري شمال شهر كوفه آرامگاهي ساخته شد و بر فراز آن گنبدي احداث گرديد.
+
==آرشیو عکس و تصویر==
  
−
شايان ذكر است در كوفه از نسل [[امام سجاد]] عليه السلام و [[امام حسن]] عليه السلام و [[امام كاظم]] علیه السلام فرزندان زيادي خاك شده و هر يك آرامگاهي دارند كه بيان آن موجب طولاني شدن سخن است.<ref> در اين مورد بنگريد كمونه حسيني، همان، 244ـ250 وي حدود چهل تن از آن‌ها را با نام مكان دفن شان برشمرده است.</ref><ref> عتبات عاليات عراق، دكتر اصغر قائدان، ص 80-92.</ref>
+
<gallery mode="packed" heights="170">
−
 
+
پرونده:کوفه.jpg|تصویر قدیمی از [[مسجد کوفه]]
−
==پانویس==
+
پرونده:کوفه (12).jpg|مقام [[حضرت محمد (صلی الله علیه و آله)|نبی اکرم]] صلی الله علیه و آله یکی از مقام های مسجد کوفه
−
<references/>
+
پرونده:کوفه (2).jpg|محراب مسجد کوفه، محل ضربت خوردن [[حضرت علی علیه السلام]]
 +
پرونده:کوفه (1).jpg|تصویر قدیمی از بارگاه [[مسلم بن عقيل|حضرت مسلم]] سلام الله
 +
پرونده:خانه امام علی علیه السلام.jpg|خانه حضرت امیرالمومنین امام علی علیه السلام
 +
پرونده:سهله (8).jpg|[[مسجد سهله]] بعد از بازسازی
 +
پرونده:حنانه (2).jpg|تصویر هوایی [[مسجد حنانه]]
 +
پرونده:صعصعه 5.jpg|مسجد [[صعصعه بن صوحان]] بعد از بازسازی
 +
پرونده:حمرا.jpg|تصویر قدیمی از مسجد حمراء و قبر [[حضرت یونس]] سلام الله علیه
 +
پرونده:دارالاماره.jpg|بقایای دارالاماره (قصرالامارة)، پشت مسجد کوفه
 +
پرونده:میثم.jpg|آرامگاه [[میثم تمار]] در نزدیکی مسجد کوفه
 +
پرونده:کمیل (2).jpg|آرامگاه [[کمیل بن زیاد]]
 +
</gallery>
  
 
[[رده:شهرهای اسلامی]]
 
[[رده:شهرهای اسلامی]]
 
[[رده:شهرهای عراق]]
 
[[رده:شهرهای عراق]]
 +
[[رده:کوفه]]
 +
[[رده: مقاله های مهم]]
 +
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= خوب
 +
|عنوان بندی مناسب= خوب
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
|رده= دارد
 +
}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۷ اوت ۲۰۲۰، ساعت ۰۵:۳۸

Confirm3.jpg

«کوفه» اولین شهری است که پس از ظهور اسلام در منطقه عراق ساخته شد. محل بنای این شهر را دو صحابی جلیل‌القدر پیامبر، سلمان فارسی و حذیفه یمانی در سال ۱۷ هـ.ق و در دوره خلافت عمر برای تجمع سپاهیان انتخاب کردند. و مسجد کوفه اولین بنایی بود که در آن ساخته شد. در سال ۳۶ هجری امام علی علیه السلام این شهر را به عنوان پایتخت خود انتخاب کردند و از آن زمان این شهر در تاریخ اسلام نقش بسزایی پیدا نمود.

کوفه و مسجد کوفه

وجه تسمیه کوفه

در وجه تسمیه کوفه چند قول وجود دارد: یکی آن که «کوفه به معنای جایی است که در آن ریگ و شن باشد».[۱] مقدسی می‌گوید: «هر شن که با ریگ آمیخته بود کوفه است، نمی‌بینی که زمین آن چنین است».[۲]

دیگر آن که «نام سرزمین بابل از سواد عراق است و از آن رو کوفه نامیده‌اند که به صورت دایره است یا تپه شنی دایره»[۳] و نیز چون سعد بن ابی وقاص، پس از فتح قادسیه و استقرار در انبار، سپاه مسلمانان را برای رهایی از بدی آب و هوا و موجودات آزاردهنده آن به سوی این سرزمین هدایت کرد و به آنان گفت: «تکوفوا فی هذا الموضع؛ در این مکان جمع شوید»، از ریشه کاف و تکوف است.[۴] برخی نیز گفته‌اند: «به سبب وجود کوه کوچکی در آن جا که به «کوفان» معروف است، این منطقه را کوفه نامیده‌اند».[۵][۶]

موقعیت جغرافیایی کوفه

کوفه در هشت کیلومتری شرق نجف اشرف بر کرانه رود فرات قرار دارد. این سرزمین ۲۲ متر از سطح دریا ارتفاع دارد و در شرق آن رود فرات، در غرب آن صحرا، در جنوب غربی آن شهر باستانی حیره (شش کیلومتری آن) و در شمال شرقی آن ذی الکفل واقع شده است. به سبب همین نزدیکی به فرات که در سه کیلومتری شرق آن قرار دارد و نیز جاری بودن یکی از شاخه‌های فرات در شرق آن،[۷] زمین‌های اطراف شهر حاصلخیز است و به گفته اصطخری «به همین سبب آب و هوای کوفه از بصره خوش‌تر است».[۸]

تاریخ کوفه

پس از پیروزی مسلمانان در نبرد قادسیه در سال چهاردهم هجری، و تصرف شهر تیسفون پایتخت ساسانیان، خلیفه دوم به سعد بن ابی وقاص فرمانده سپاه اسلام در عراق دستور داد تا در آن جا بمانند. بدون شک وی چنین اقدامی را با نیت استحکام بخشیدن به سیطره مسلمانان در عراق تا فرارسیدن زمان مناسب برای پیشروی به عمق خاک ایران انجام داد.

اما به رغم امتیازهایی که یک شهر ساخته و سازماندهی شده در اختیار آنان می گذاشت، آب و هوای این شهر مطلوب عرب های جزیرة العرب نبود؛ زیرا گله ها و رمه های آنها و بویژه شترهایی که از جزیرة العرب با خود آورده بودند، با جایی سازش پیدا می کردند که هم دارای محیطی خشک، استپی و صحرایی باشد و هم از موقعیت زراعی مناسبی برخوردار باشد. این شد که پس از حدود چهارده ماه سکونت در شهر مداین [تیسفون]، سعد بن ابی وقاص پس از مکاتبه با خلیفه دوم و گزارش مشکلات، مامور شد جایی پیدا کند که مناسب زندگی اعراب و شترهایشان باشد.

سلمان فارسی به دلیل ایرانی بودن و آشنایی با منطقه، به همراه حذیفة بن الیمان مامور پیدا کردن چنین مکانی شد. آن ها در طول رود فرات حرکت کرده و پس از بررسی دو سه منطقه، مثل شهر انبار، منطقه نسبتا مرتفعی را در کنار ساحل غربی رود فرات و نزدیک شهر باستانی حیره انتخاب نمودند و به دنبال آن، سعدبن ابی وقاص به نیروهای تحت امر خود دستور داد تا همگی به این منطقه کوچ کرده و در آن جا چادر زده و ساکن گردند، و این اولین شهری بود که پس از ظهور اسلام به وسیله مسلمانان ساخته شد و «کوفه» نام گرفت.[۹]

اولین ساختمانی که در شهر کوفه بنا گردید و تقسیم بندی شهر و محله‌های آن بر اساس آن و در کنار آن انجام شد، مسجد جامع کوفه بود که ساخت آن هم‌زمان با حضور مسلمانان در این منطقه آغاز شد.

ساکنان اولیه شهر کوفه مجاهدان جنگ و فتح قادسیه بودند که از قبایل مختلف نزاری (اعراب عدنانی شمال شبه جزیره عربستان) و یمنی (اعراب قحطانی جنوب) تشکیل شده بودند. بلاذری تعداد کل مهاجرین اولیه به کوفه را بیست‌هزار نفر می داند که از دوازده هزار نفر یمنی و هشت هزار نفر نزاری تشکیل شده بود.[۱۰] در کنار اینها یک سپاه چهارهزار نفرى از دیلمیان قرار داشتند که پس از فتح قادسیه به سپاه اسلام تحت رهبرى سعدبن ابى‏ وقاص پیوستند و با او پیمان همکارى بستند. [۱۱]

در آغاز خلافت امام علی علیه السلام طلحه و زبیر؛ دو صحابی پیامبر، پیمان بیعت خود با امام علی علیه السلام را شکستند و با همراهی عایشه همسر رسول خدا صلی الله علیه و آله و به کمک مالى بنى امیه، جنوب عراق را تسخیر کردند و پس از تصرف بصره دهها نفر از یاران و کارگزاران امام علیه السلام را به شهادت رساندند. به دنبال آن امام علی علیه السلام براى تنبیه آنان و مجازات همدستانشان، با سپاهیان خود به سمت بصره حرکت نمودند و در حوالی بصره با آنان وارد کارزار شده و در نهایت به پیروزی رسیدند.[۱۲]

امام علی علیه السلام پس از اتمام این جنگ، موسوم به جنگ جمل، حدود یک ماه در بصره ماند و به ترمیم خرابیها و تقسیم بیت المال پرداخت و پس از آن به سوی کوفه حرکت کرد و در اوایل رجب سال سی و ششم هجری به کوفه وارد شد و برای قدردانی از فداکاری جوانان کوفه و ایجاد امنیت در این شهر استراتژیک و همچنین به دلیل نزدیکی کوفه به شام - که مرکز فتنه و توطئه معاویه بود - آن حضرت، کوفه را به عنوان مرکز خلافت خود برگزید.[۱۳]

در زمان امویان به دلیل اقدامات امویان در جهت توسعه قلمرو و کسب منافع بیشتر در مرزهای شرقی، یعنی ایران و ماوراءالنهر (سیحون و جیحون)، شهر کوفه به عنوان پایگاه سیاسی ـ نظامی آنان در بین‌النهرین و به عنوان مرکزی برای کنترل و نظارت بر فلات ایران مطرح بود. در واقع، در عهد امویان حاکم عراقین (بصره و کوفه) حاکم اصلی ایران تا حدود خراسان بزرگ نیز محسوب می‌شد و این امر باعث افزایش اهمیت نظامی ـ سیاسی و بالطبع رونق اقتصادی کوفه در عهد امویان شده بود. اثرات این رونق اقتصادی در دوران خالد بن عبدالله قسری که از سال ۱۰۵ تا ۱۲۰ه ، حاکم عراق بود نمایان گردید، به نحوی که به دستور خالد بازارهای زیادی ساخته شد و برای هر صنفی از بازرگانان سرا و دربندی در نظر گرفته شد. بها و اجاره این اماکن تجاری به حدی بود که تأمین کننده نیازهای ده هزار مرد جنگی حاضر در کوفه بود.[۱۴]

با به قدرت رسیدن عباسی‌ها پایتخت در سال ۱۳۲ هـ.ق به شهر هاشمیه و سپس به بغداد منتقل شد و روز به روز از اهمیت کوفه کاسته شد و بنا به گفته جهانگرد معروف ابن جبیر که در سال ۵۸۰ هـ.ق از آن دیدن کرده است، شهر رو به ویرانی رفته است. در واقع، شهر کوفه از قرن ۶ هجری، به صورت شهری مرده درآمد که موجودیت آن به دلیل سابقه تاریخی‌ اش در اسلام حفظ شده، و یادآور حوادث و وقایع تلخ و ناگواری است که در تاریخ اسلامی به وقوع پیوسته است.[۱۵]

ابن بطوطه (م۷۷۹ ه.ق) در سفرنامه خود این شهر را چنین توصیف می‌کند: «کوفه یکی از مهمترین شهرهای عراق می‌باشد و امتیاز آن بر دیگر شهرها این است که مسکن صحابه و تابعین و جایگاه علما و صلحا و مرکز خلافت امیرالمومنین علی علیه السلام بوده است، لیکن در حال حاضر به سبب حمله‌های متمادی وضع آن شهر رو به ویرانی کشیده است. مایه تباهی شهر کوفه اعراب خفاجه هستند که در اطراف آن سکونت دارند. این اعراب کارشان راهزنی است. کوفه بارو ندارد و بنای آن از آجر و دارای بازارهای نیک می‌باشد. غالب متاعی که در بازار کوفه معامله می‌شود خرما و ماهی است. جامع اعظم کوفه، مسجد بزرگی است با هفت شبستان که بر روی ستون‌های سنگی قطور و بلند بنا شده است این ستون‌ها از قطعه سنگ‌های تراش شده تشکیل یافته که روی هم قرار داده شده و وسط آن‌ها را فلز قلع ریخته‌اند».[۱۶]

مکان های زیارتی شهر کوفه

مسجد کوفه

۱. مسجد کوفه:

یکی از آثار مهم و زیارتی کوفه، مسجد تاریخی این شهر است. این مسجد شاید نخستین بنایی باشد که به هنگام احداث شهر برپا کردند، زیرا وقتی سعد بن ابی وقاص این منطقه را برای استقرار دائم سپاهیان و غازیان در نظر گرفت، نخستین اقدام او بنای مسجدی برای عبادت مردم بود. آنان ابتدا نقشه مفصل و جامعی برای بنای مسجد کشیدند و بر آن اساس مسجد را، که محور و مرکز اصلی شهر بود، ساختند. محدوده مسجد را با تیراندازی یک تیرانداز تعیین کردند که در چهار سمت تیر انداخت[۱۷] دلیل این کار آن بود که می‌خواستند مساحت بسیار زیادی را به مسجد اختصاص دهند به گونه‌ای که همه جنگجویان و ساکنان این منطقه که به چهل هزار نفر می‌رسید، برای نماز در آن جا حضور یابند.[۱۸]

این مسجد به صورت مربع با دیوارهای کوتاه ساخته شد که بخش عمده‌ای از آن سقف نداشت. از ابتدای بنا تا سال ۴۱ هجری، که زیاد بن ابیه حاکم عراق به توسعه و تجدید بنای آن پرداخت، تغییری در مسجد ایجاد نشد. در این دوران، دیوارهای مسجد مستحکم‌تر و مرتفع‌تر شد و مقداری هم بر وسعت آن افزودند، مقصوره و محرابی برای آن ساختند و کف آن را باریگ پوشاندند.[۱۹]

در قرن ششم که ابن جبیر کوفه را دیده، آن را مخروبه‌ای توصیف می‌کند که فقط جامع آن از خرابی مصون مانده است.[۲۰] ابن بطوطه نیز آن را در قرن هشتم دیده و مسجد را چنین توصیف کرده است: «سقف مسجد بر ستون‌هایی از سنگ تراشیده شده استوار است و قطعات سنگ با سُرب به یکدیگر پیوسته است».[۲۱]

در دوره‌های مختلف همواره تعمیرات و بازسازی‌هایی در این مسجد انجام گرفت و اندکی نیز بر مساحت آن افزوده شد. بنای فعلی مسجد مساحتی بالغ بر چهل هزار مترمربع است که ضلع‌های آن به ترتیب ۱۱۰ ـ ۱۱۶ ـ ۱۰۹ و ۱۱۶ متر طول دارد و در سه طرف مسجد حجره‌هایی برای زائران ساخته شده است. ساختمان مسجد شمالی ـ جنوبی است و حدود ۲۱ درجه به سمت قبله یعنی به سوی غرب، انحراف دارد.

(۱ـ۱) درهای مسجد:

از هنگام بنای مسجد، درهای متعددی برای آن ساخته‌اند:

  1. باب السدّه: امام علی علیه السلام از آن در وارد مسجد می‌شد.
  2. باب کنْده: در سمت غرب؛
  3. باب الانماط: به محاذات باب الفیل؛
  4. باب الفیل یا باب الثعبان: در سمت شمال که امروزه تنها دری است که از آن دوران مانده است.[۲۲] در کنار باب الفیل مناره مسجد قرار دارد که ساخته حاج قاسم تاجر سمنانی است.
  5. باب الرحمه؛

(۲ـ۱): محراب و مقام‌های مسجد کوفه:

  • (۱ـ۲ـ۱) محراب امیرالمومنین علیه السلام: محراب مسجد کوفه همان جا که به روایتی شمشیر جهل بر فرق کاملترین انسان تاریخ فرود آمد، موقعیتی خاص در داخل مسجد دارد. کسانی که وارد این مسجد می‌شوند قبل از هر چیز به جستجوی مکان عبادت و شهادت امام برمی‌آیند. این محراب در کنار شش محراب دیگر در داخل مسجد مورد توجه زائران است. محراب امیرالمؤمنین که آن را اخیراً بازسازی کرده‌اند در دیواره جنوبی شبستان قرار دارد و امروزه محفظه یا دری از طلا بر روی آن نصب است و عنوان «هذا محراب امیرالمؤمین» بر بالای آن به چشم می‌خورد. این محراب سمت دیوار قبله قرار دارد.
  • (۲ـ۲ـ۱) محراب و مقام امام زین العابدین علیه السلام: محل عبادت و نماز امام سجاد علیه السلام بوده است. این محراب در داخل صحن، کنار سایر مقام‌ها و محراب‌ها، قرار دارد.
  • (۳ـ۲ـ۱) محراب امام صادق علیه السلام: مکان حضور و نماز امام صادق علیه السلام، واقع در صحن مسجد.
  • (۴ـ۲ـ۱) مقام خضر: مکان نماز و حضور حضرت خضر پیامبر.
  • (۵ـ۲ـ۱) دکة المعراج: ایوان و مقام معراج رسول خدا صلی الله علیه و آله: گفته می‌شود آن حضرت به هنگام معراج که از مسجدالحرام آغاز شد، توقف کوتاهی در مسجد کوفه داشته، در آن جا نماز گزارده‌اند. بر اساس روایتی از امام صادق علیه السلام وقتی پیامبر در حال سیر از مسجدالحرام به مسجدالاقصی بود، جبرئیل علیه السلام به او گفت: آیا می‌دانی اکنون کجا هستی؟ پیامبر فرمود: خیر، جبرئیل گفت: تو مقابل مسجد کوفه هستی. پیامبر صلی الله علیه و آله از خدا اجازه خواست دو رکعت در آن نماز گزارد.[۲۳]
  • (۶ـ۲ـ۱) مقام حضرت ابراهیم علیه السلام: به روایت امام صادق علیه السلام، مقام ابراهیم از سمت باب کنده است.[۲۴] این مقام در مقابل محراب اصلی و سمت راست قرار دارد. وجه تسمیه آن به سبب نماز حضرت ابراهیم علیه السلام در آن جا است.[۲۵]
  • (۷ـ۲ـ۱) مقام جبرئیل: به روایت امام صادق علیه السلام ستون پنجم در مسجد مقام جبرئیل است.[۲۶]
  • (۸ـ۲ـ۱) سفینه نوح: در داخل صحن مسجد مکانی است که به سفینه یا کشتی حضرت نوح معروف است. برخی روایات گفته‌اند کشتی در این نقطه به خشکی نشسته است این مکان حالت سردابی را دارد که با پله‌هایی به پایین آن راه است. صحنی به شکل حوض هشت ضلعی در آن است و هر یک از ضلع‌های آن ایوانی دارد و به دو سرداب سرپوشیده منتهی می‌شود. در قسمت پشت شبستان نیز اتاقی وجود دارد که گویند منزل نوح پیامبر بوده است.[۲۷]
  • (۹ـ۲ـ۱) دکة القضاء: این سکو به صورت مربع است و در شمال شرقی مسجد قرار دارد. این جا محل حضور امام علی علیه السلام برای قضاوت بین مردم بود و آن حضرت، در مواردی خاص روی آن می‌نشستند و به قضاوت می‌پرداختند.
  • (۱۰ـ۲ـ۱) بیت الطشت: محل وقوع یکی از کرامت‌های امیرالمؤمنین علی علیه السلام است. بیت الطشت سردابی دارد که با دو پلکان به پایین آن راه است. برخی از اهل ریاضت در آن سرداب بسر می‌بردند.[۲۸]

ظاهراً به نظر می‌رسد این مقام‌ها در جای ستون‌های مسجد واقع شده‌اند. در کنار هر مقام، آداب و اعمال آن را با خط مرحوم میرزا عبدالعلی نواب یزدی روی آن حجاری کرده‌اند. از تاریخچه بنای این مقام‌ها اطلاعی در دست نیست و بسیاری از آن‌ها را سید بحرالعلوم تعمیر و بازسازی کرده است.[۳۰]

مقامات مسجد کوفه

۲. مقابر یاران اهل بیت:

(۱ـ۲): مسلم بن عقیل:

قبر مسلم بن عقیل، نماینده و سفیر امام حسین علیه السلام به کوفه، سمت شرق مسجد کوفه کنار دارالاماره و متصل به دیوار مسجد کوفه قرار دارد.[۳۱] نخستین کسی که بر فراز قبر او بنایی به پا کرد مختار بن ابی عبیدة ثقفی بود. در زمان آل بویه، عضدالدوله نیز آن را در ۳۶۸ ق توسعه داد. سلطان اویس جلایری در ۷۶۷ ق و پادشاهان صفوی در ۱۰۵۵ ق و پادشاهان قاجار در ۱۲۳۲ ق تعمیراتی در آن آستان انجام دادند.

از دیگر کسانی که این مزار را بازسازی کردند باید از شیخ محمدحسن نجفی معروف به صاحب جواهر یاد کرد که در ۱۲۶۳ ق با مبالغی که سلطان لکهنو از هند برای این کار اختصاص داد به تعمیر گسترده آن پرداخت. او ضریحی از نقره و گنبدی از طلا بر فراز قبر مسلم نصب کرد.[۳۲] در نزدیکی آن، قبرهای عاتکه و سکینه، دختران امام حسین علیه السلام، قرار دارد.[۳۳] در سال‌های اخیر به همت آیت الله حکیم و جمعی از نیکوکاران بنای جدیدی شامل حرم و رواق و ساخته شد و گنبد آن نیز توسط حاج رشاد مرزه طلاکاری گشت.[۳۴]

(۲ـ۲): هانی بن عروه:

هانی بن عروه از یاران امام علی علیه السلام است که در جنگ‌های عصر آن امام حضور داشت و از پناه دهندگان مسلم بن عقیل بود. در سال شصت هجری به همراه مسلم به دست عبیدالله بن زیاد به شهادت رسید. قبر این یار فداکار حسین علیه السلام در داخل حرم مسلم ابن عقیل قرار دارد که هر دو دارای یک صحن و تاریخ بنای مشترک هستند. ضریح قبر هانی از نقره است که شیعیان هند برای آن ساخته‌اند. گنبد بزرگی نیز با کاشی‌های آبی بر فراز آن قرار دارد. داخل حرم او آینه‌کاری است.[۳۵]

(۳ـ۲): مختار بن ابی عبیدة ثقفی:

در سمت قبله، متصل به مسجد، بقعه و مزار مختار بن ابی عبیدة ثقفی است که موفق شد انتقام خون شهیدان کربلا را از سپاه عبیدالله بن زیاد بگیرد و کوفه را برای مدتی تحت تصرف خود درآورد.[۳۶] آستان مختار در حرم مسلم بن عقیل واقع شده و هر دو بنای مشترکی دارند. ضریحی از چوب روی قبر این بزرگوار نصب شده و پنجره‌ای در زاویه شرقی به دیوار مسجد کوفه (سمت جنوب) باز می‌شود. قطعه سنگی از قرن دوم هجری به خط کوفی دارد که روی آن نوشته‌اند: «هذا قبر مختار بن ابی عبیدة الثقفی الآخذ بثارات الحسین».

ابن بطوطه جهانگرد معروف قرن هشتم هجری گوید: «در سمت غرب قبرستان کوفه در نزدیکی قبر مختار، در مکانی چیزی به رنگ سیاه تند در زمینه سفیدی توجه مرا جلب کرد که مردم می‌گفتند این جا قبر ابن ملجم ملعون است و مردم کوفه همه ساله هیزم فراوان به آن جا می‌برند و هفت روز آتش بر گور او می‌افروزند».[۳۷]

(4ـ۲): خدیجه بنت امیرالمومنین علیه السلام: مقبره سیده خدیجه، دختر امام علی علیه السلام و حضرت ام البنین سلام الله علیها و خواهر تنی حضرت ابولفضل سلام الله علیه می باشد؛ در مقابل باب الثعبان مسجد کوفه قرار دارد.

(5ـ۲): میثم تمار: قبر میثم تمار، حدود چهارصد متری جنوب غربی مسجد کوفه، نزدیک خانه منسوب به امیرمؤمنان علیه السلام قرار دارد.

(6ـ۲): کمیل بن زیاد نخعی: مرقد مطهر کمیل، در مسیر نجف به کوفه در منطقه ثَویّه نزدیک مسجد حنّانه قرار دارد. این بنا در شرق شهر نجف، میان میدانی وسیع در شمال بلوار کوفه قرار دارد

۳. سایر مسجدهای مشهور کوفه:

شهر کوفه چند مسجد دارد که هر یک اهمیت خاصی دارند. در این جا مهمترین مسجدهای این شهر به اختصار توصیف می‌شود.

(۱ـ۳): مسجد سهله:

یکی از مسجدهای مهم و بافضیلت کوفه مسجد سهله یا سهیل است.[۳۸] این مسجد منزلگاه و عبادتگاه بسیاری از پیامبران از جمله حضرت ابراهیم علیه السلام، حضرت ادریس علیه السلام، حضرت خضر علیه السلام و جایگاه برخی از امامان شیعه از جمله مقام امام صادق علیه السلام، امام سجاد علیه السلام بوده است و بر اساس روایت امام صادق علیه السلام، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف پس از ظهور در آن جا ساکن خواهد شد.[۳۹] از امام حسین علیه السلام نقل شده است: «مسجد سهیل خانه ابراهیم علیه السلام بوده که از آن به سوی عمالقه رفته است و آن جا خانه ادریس، صخره خضراء است و در آن مسجد در صور دمیده می‌شود و از اطراف آن هفتاد هزار نفر بدون حساب به بهشت می‌روند».[۴۰]

مسجد سهله در ده کیلومتری شرق مرقد مطهر امام علی علیه السلام واقع شده و فاصله آن تا مسجد کوفه حدود دو کیلومتر است. صحن مسجد به ابعاد ۱۲۵ و ۱۴۰ متر با دیواری مرتفع به طول ۲۲ متر است. سه در و یک مناره نسبتاً بلندی دارد که در ۱۳۷۸ ق تجدید بنا شده است. از امام صادق علیه السلام نقل است که در آن موضع خانه‌ای است که ادریس در آن خیاطی می‌کرد.[۴۱] ابراهیم علیه السلام از آن جا به سوی عمالقه خارج شده است و در آن مکان صخره‌ای است که تصویرهای پیامبران در آن است و از آن مسجد خاکی برداشته شده که خداوند انبیاء را با آن خلق کرده است. آن جا مقام حضرت خضر است[۴۲] و گرفتار و پریشانی به آن مسجد نمی‌رود مگر آن که خداوند برای او گشایشی فراهم آورد.[۴۳] همچنین از امام باقر علیه السلام نقل شده است: هیچ پیامبری را خداوند برنیانگیخت مگر آن که در آن مسجد نماز گزارده است، در آن جا عدل الهی آشکار می‌شود و منازل و جایگاه‌های پیامبران، اوصیاء و صالحین است.[۴۴]

از امام صادق علیه السلام نقل شده است که: «هیچ گرفتاری نیست مگر آن که دو رکعت نماز در این مسجد گزارد و خداوند گرفتاری او را برطرف خواهد کرد».[۴۵] مسجد سهله را قبیله بنی ظفر ساخته‌اند. آن‌ها طایفه‌ای از انصار بودند و امام علی علیه السلام مسجد بنی‌ظفر را همانند مسجد کوفه دانسته است.[۴۶]

(۲ـ۳) مسجد حنانه:

این مسجد در بین راه نجف و کوفه، سمت شمال آن واقع است. به هنگام حمل سرهای مبارک شهیدان کربلا به کوفه، سر مقدس ابا عبدالله را بر زمین این مسجد گذاشتند. گفته‌اند در این هنگام صدایی شبیه به ناله بچه شتری (حنانه) که مادرش را گم کرده باشد بلند شد. برخی نیز گویند قبل از آن که امام علی علیه السلام را دفن کنند چند لحظه جنازه شریف را در این محل بر زمین گذاشتند و از زمین ناله و شیونی برخاست. از این رو بعدها در آن مکان مسجدی ساختند که آن را حنانه نامیدند.[۴۷] والله اعلم بالصواب. برخی نیز گفته‌اند این نام برگرفته از «حنا»، دیر قدیمی مسیحیان بوده است.[۴۸] مسجد حنانه ضریح کوچکی دارد و در نزدیکی مسجد فوق، مقبره «الثویه» واقع است که بسیاری از یاران و صحابه امام علی علیه السلام در آن جا دفن شده‌اند.[۴۹] امام صادق علیه السلام هم در این مکان گزارده‌اند.

(۳ـ۳) مسجد صعصة بن صوحان:

در صد متری مسجد سهله، مسجدی است که در آن یکی از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله و یار باوفای امام علی علیه السلام و امام حسین علیه السلام، صعصعة بن صوحان، خاک شده است. او در جنگ‌های جمل و صفین در کنار امام علی علیه السلام حضور داشت و در دوران معاویه وادار شد روی منبر رود و علی علیه السلام را دشنام دهد اما او علی علیه السلام را به نیکی یاد کرد و بر معاویه لعنت فرستاد و معاویه نیز او را به بحرین تبعید کرد تا در آن جا وفات یافت.[۵۰] بنای مسجد صعصعه در ۱۳۸۷ ق بازسازی شده و ۱۶۰ متر مربع مساحت دارد.

(۴ـ۳) مسجد زید بن صوحان:

زید بن صوحان، برادر صعصعه از صحابه رسول خدا صلی الله علیه و آله و امام علی علیه السلام بود. او در جنگ نهاوند حضور یافت و ابتدا یکی از دستانش را قطع کردند. او با همان حال به جنگ ادامه داد تا در رکاب مقتدایش به شهادت رسید. مسجدی در جنوب مسجد سهله به نام این صحابه بزرگوار وجود دارد که خود آن را بنا کرده است. بنای اصلی آن تخریب شده و در ۱۳۹۵ ق بنای جدیدی به جای آن ساخته‌اند. این مسجد ۱۶۵ مترمربع مساحت دارد.

(۵ـ۳) مسجد حمراء:[۵۱]

گویند این مسجد محل دفن حضرت یونس علیه السلام است و برخی هم گفته‌اند: «این جا محلی است که ماهی، یونس را از شکم خود بیرون انداخت».[۵۲] در این خصوص از امام علی علیه السلام روایتی نقل است که فرموده‌اند: «مسجد حمراء در جای بستانی است که قبر برادرم یونس بن متی در آنجا است».[۵۳] امیرالمؤمنین علیه السلام در این مکان نماز گزارده‌اند.

(۶ـ۳) مسجد جُعفی:

این مسجد، بر حسب روایتی، شاهد عبادت و نماز امام علی علیه السلام بوده است.[۵۴] منظور از جعفی قبیله جعفی است که جابر بن یزید جعفی، از راویان و اصحاب امام باقر علیه السلام، از میان آن قبیله برخاسته است.

(۷ـ۳) مسجد بنی کاهل:

به مسجد امیرالمؤمنین نیز معروف است و امام علی علیه السلام و امام صادق علیه السلام در این مسجد نماز گزارده‌اند.[۵۵] امروزه از آن جز پایه و بخشی از مأذنه چیزی باقی نمانده است. بنی کاهل بن اسد بن خزیمه تیره‌ای از بنی اسد هستند.

در کوفه مسجدهای ملعونه‌ای هم بود که امروز اثری از آن‌ها نیست از جمله مسجد ثقیف، متعلق به مغیرة بن شعبه از یاران معاویه و راویان حدیث‌های جعلی؛ مسجد اشعث، متعلق به اشعث بن قیس کندی، از یاران سیاسی و فرصت‌طلب امام علی علیه السلام که پنهانی با معاویه ارتباط داشت. وی کارنامه مطلوبی از خود در حمایت از امام علی علیه السلام برجا نگذاشت؛ مسجد شبث بن ربعی که از یاران عبیدالله بن زیاد و جزو خوارج بود و در حادثه کربلا نیز حضور داشت.[۵۶]

۴. خانه امام علی علیه السلام:

امام علی علیه السلام هنگام ورود به کوفه و انتخاب آن شهر به عنوان پایتخت، برخلاف حاکمان و خلیفه‌های پیشین به دارالخلافه و دارالاماره نرفت بلکه در منزل اُم هانی سکونت گزید. این خانه امروزه همچنان پابرجاست و از زندگی ساده و بی‌آلایش یک خلیفه که امپراطوری عظیمی را به دست با کفایت خویش اداره می‌کرد، خبر می‌دهد. از خانه تا مسجد بیست متر فاصله است و داخل آن از معماری بسیار ساده‌ای برخوردار است. چندین اتاق در داخل آن برای هر یک از فرزندان امام علی علیه السلام؛ امام حسن و امام حسین، زینب، ام‌کلثوم و نیز همسر امام، ام‌البنین ساخته شده است. محل غسل آن حضرت، محل جلوس حسنین علیهما السلام و چاه آب داخل منزل را امروزه زائران و شیعیان آن امام همام زیارت می‌کنند.

۵. دارالاماره:

به هنگام ایجاد شهر کوفه، علاوه بر مسجد، قصری برای حاکم شهر ساختند. سعد بن ابی وقاص، نخستین حاکم کوفه در ۱۷ ق، قصری در کنار مسجد احداث کرد که قطر برج‌های آن ۵/۳ متر بود. از آن پس حاکمان کوفه در این قصر ساکن شدند، به جز امام علی علیه السلام که در قصر و دارالاماره حضور نیافت و در مسجد و منزل خویش به اداره سرزمین‌های خلافت اسلامی پرداخت. امروزه پایه‌های مخروبه دارالاماره در نزدیکی خانه امام علی علیه السلام دیده می‌شود. بنای دارالاماره به صورت مربع با ضلع‌های ۱۱۰ × ۱۱۰ متر و شاهد ماجراهای فراوان و پندپذیر بوده است.

۶. مرقد زید بن علی علیه السلام:

زید بن علی بن الحسین علیه السلام فرزند چهارمین امام شیعه است که در دوران هشام به سال ۱۲۱ ق قیام کرد و در محله کناسه کوفه بر دار کشیده شد و یوسف بن عمرو ثقفی، حاکم کوفه جنازه او را سوزاند و خاکسترش را به باد داد. برای زید در همان محلی که جنازه‌اش را آتش زدند در ۱۵ کیلومتری شمال شهر کوفه آرامگاهی ساخته شد و بر فراز آن گنبدی احداث گردید.

شایان ذکر است در کوفه از نسل امام سجاد علیه السلام و امام حسن علیه السلام و امام کاظم علیه السلام فرزندان زیادی خاک شده و هر یک آرامگاهی دارند که بیان آن موجب طولانی شدن سخن است.[۵۷][۵۸]

پانویس

  1. ↑ همو، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ۱۶۱.
  2. ↑ طبری، همان، ۳/۱۴۵.
  3. ↑ یاقوت حموی، همان، ۴/۴۸۹ـ۴۹۰.
  4. ↑ بکری، معجم مااستعجم، ۱۱۴۱؛ طبری، همان، ۳/۱۴۶.
  5. ↑ یاقوت حموی، همان جا.
  6. ↑ عتبات عالیات عراق، دکتر اصغر قائدان، ص ۷۸.
  7. ↑ اصطخری، المسالک والممالک، ۸۳؛ ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، ۱/۲۷۰.
  8. ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۴/۴۹۰.
  9. ↑ حسین ایزدی، جغرافیای تاریخی کوفه، مجله تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم)، زمستان ۱۳۷۹، شماره ۴
  10. ↑ احمدبن یحیی بلاذری، فتوح البلدان، ص ۳۷-۴۱.
  11. ↑ جامعه شناسى کوفیان، نعمت ‏الله صفرى فروشانى، فصلنامه مشکوة، زمستان ۱۳۷۵، شماره ۵۳
  12. ↑ جعفر سبحانی، فروغ ولایت، ص ۴۶۵
  13. ↑ علی اصغر عین القضاة، امام علی (ع) عقلانیت و حکومت، انتشارات پرتو خورشید، ص ۱۷۸
  14. ↑ حسین ایزدی، جغرافیای تاریخی کوفه، مجله تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم)، زمستان ۱۳۷۹، شماره ۴
  15. ↑ حسین ایزدی، جغرافیای تاریخی کوفه، مجله تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم)، زمستان ۱۳۷۹، شماره ۴
  16. ↑ ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه.
  17. ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۳/۱۴۸؛ فتوح البلدان، ۳۸۸.
  18. ↑ یاقوت حموی، همان، ۴/۴۸۹.
  19. ↑ جعفر الخلیلی، موسوعة عتبات المقدسه، قسم الکوفه، ۱۶.
  20. ↑ ابن جبیر، سفرنامه، ۲۵۸.
  21. ↑ ابن بطوطه، سفرنامه، ۱/۲۶۸.
  22. ↑ همان، ۲۰۰ـ۲۰۱.
  23. ↑ شیخ مفید، المزار، ۲۲؛ روایت معراج در سایر کتب حدیثی شیعه، اشاره‌ای به حضور پیامبر صلی الله علیه و آله در مسجد کوفه دارد (بنگرید مجلسی، بحارالانوار، ۱۰۰/۳۸۷).
  24. ↑ شیخ مفید، همان، ۲۳.
  25. ↑ ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ۱/۲۷۰؛ ابن جبیر، سفرنامه ابن جبیر، ۲۵۹.
  26. ↑ همان جا.
  27. ↑ ابن بطوطه، همان جا؛ ابن جبیر، همان، ۲۶۰.
  28. ↑ ادیب الملک، سفرنامه ادیب الملک به عتبات، ۱۷۰.
  29. ↑ پیشین، همان جا.
  30. ↑ ناصرالدین شاه، سفرنامه ناصرالدین شاه به عتبات، ۱۲۷ـ۱۳۲.
  31. ↑ ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ۱/۲۷۰؛ طبری، تاریخ الطبری، ۴/۲۱۶.
  32. ↑ ابن جبیر، سفرنامه ابن جبیر، ۲۶۰؛ دایرة المعارف تشیع، ۱/۱۱۰ـ۱۱۱.
  33. ↑ کمونه حسینی، عبدالرزاق، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر و بزرگان صحابه و تابعین، ۲۴۲؛ حجت بلاغی، تاریخ نجف و حیره، ۱۴۴.
  34. ↑ دایرة المعارف تشیع، ۱/۱۱۰ـ۱۱۱.
  35. ↑ دایرة المعارف تشیع، ۱/۱۱۲.
  36. ↑ کمونه حسینی، همان، ۲۵۱؛ دایرة المعارف تشیع، ۱/۱۱۰.
  37. ↑ ابن بطوطه، همان، ۱/۲۷۱.
  38. ↑ شیخ مفید، همان، ۲۲.
  39. ↑ مجلسی، همان، ۱۰۰/۳۹۴.
  40. ↑ یاقوت حموی، همان، ۳/۲۹۰.
  41. ↑ در گوشه جنوب غربی سمت قبله، مقام حضرت ادریس علیه السلام است.
  42. ↑ در ضلع جنوبی مقام امام زمان و امام زین العابدین علیهم‌السلام و مقام خضر قرار دارد.
  43. ↑ یاقوت حموی، همان، ۳/۲۹۰.
  44. ↑ حسینی الجلالی، مزارات اهل البیت و تاریخهما، ۶۲ـ۶۳.
  45. ↑ حسین الجلالی، همان جا.
  46. ↑ محمدحسین رجبی، کوفه و نقش آن در قرون نخستین اسلامی، ۴۲۷.
  47. ↑ احمد زمانی، سرزمین خاطره‌ها، ۶۲.
  48. ↑ همان، ۴۳۶.
  49. ↑ جعفر خلیلی، آشنایی با عتبات مقدسه، ۶۶ـ۶۷.
  50. ↑ عضدالملک، همان، ۱۵۹؛ جلالی الحسینی، همان، ۶۴ـ۶۵؛ در مورد این شخصیت برای آگاهی بیشتر بنگرید: ابن حجر عسقلانی، الاصابه فی تمییز الصحابه، ۳/۲۰۰.
  51. ↑ حمراء به معنای سرخ گون است. در صدر اسلام به موالی و ایرانیان، حمراء می‌گفتند. آنان عمدتاً در سپاه مختار به عنوان نیروی داوطلب او حضور یافته بودند.
  52. ↑ عضدالملک، همان جا.
  53. ↑ محمدحسین رجبی، همان، ۴۳۱ به نقل از فضل الکوفه و مساجدها، ۳۱.
  54. ↑ همان، ۴۳۳.
  55. ↑ همان جا.
  56. ↑ همان جا.
  57. ↑ در این مورد بنگرید کمونه حسینی، همان، ۲۴۴ـ۲۵۰ وی حدود چهل تن از آن‌ها را با نام مکان دفن شان برشمرده است.
  58. ↑ عتبات عالیات عراق، دکتر اصغر قائدان، ص ۸۰-۹۲.


آرشیو عکس و تصویر

برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=کوفه&oldid=128474»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا