التبیان فی تفسیر القرآن (کتاب): تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| (۱۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱۱ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | {{ | + | {{مشخصات کتاب |
| − | = | + | |عنوان= |
| − | |||
| − | = | + | |تصویر= [[پرونده:التبیان فی تفسیر القرآن.jpg|240px|وسط]] |
| − | + | |نویسنده= شیخ طوسی | |
| − | = | + | |موضوع=تفاسیر شیعه |
| − | + | |زبان=عربی | |
| − | + | |تعداد جلد=۱۰ | |
| − | + | |عنوان افزوده1= | |
| − | + | |افزوده1= | |
| − | + | |عنوان افزوده2= | |
| − | + | |افزوده2= | |
| − | = | + | |لینک=[http://lib.ahlolbait.com/parvan/resource/39157/ التبيان فی تفسير القرآن] |
| − | این | + | }} |
| + | '''«التبیان فی تفسیر القرآن»''' اثر [[شیخ طوسی]] (م، ۴۶۰ ق)، اولین [[تفسیر قرآن|تفسیر]] معتبر و کامل [[شیعه|شیعی]] به زبان عربی از [[قرآن کریم]] است. این کتاب، جامع انواع علوم و فنون متعلق به تفسیر قرآن همچون [[حدیث]]، [[فقه]]، [[کلام]]، [[ادبیات عرب|ادبیات]]، [[تاریخ]] و شامل مباحث [[قراءات قرآن|قرائت]] و [[قصص قرآن|قصص]] و اعتقادات دینی می‌باشد. مفسر، علاوه بر نقل روایات مأثور، با تکیه بر عقل و توجه به علوم مختلف، به ارزیابی آرای تفسیری گذشتگان و معاصران خود پرداخته است. | ||
| − | == | + | ==مؤلف == |
| − | + | [[شیخ طوسی|شیخ ابوجعفر محمد طوسی]] (۳۸۵-۴۶۰ ق) معروف به «شیخ الطائفه»، فقیه اصولی، محدث رجالی، مفسر و متکلم بزرگ [[شیعه]] در قرن پنجم هجری است. او در طوس به دنیا آمد و در سال ۴۰۸ قمری به [[بغداد]] مهاجرت کرد. از اساتید برجسته وی، [[شیخ مفید]]، [[ابن جنید اسکافی]] و [[سید مرتضی|سید مرتضی علم‌الهدی]] بوده اند. | |
| + | |||
| + | شیخ طوسی صاحب تألیفات مهمی در علوم مختلف اسلامی از جمله فقه، اصول، تفسیر، حدیث، کلام و رجال است، مانند دو کتاب ارزشمند "[[تهذیب الأحکام (کتاب)|تهذیب]]" و "[[الاستبصار (کتاب)|استبصار]]" که از [[کتب اربعه]] جوامع حدیثی اولیه شیعه می باشد. عظمت او در [[فقه]] به حدی بود که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آراء خود قرار داد، و فقه شیعه از حالات پویایی خود خارج شد. | ||
| + | |||
| + | برخی دیگر از آثار او عبارتند از: [[الغیبه]]، [[النهایه]]، [[الرجال الطوسی|الرجال]]، [[عدة الاصول]]، [[مصباح المتهجد (کتاب)|مصباح المجتهد]]، [[المبسوط]]، [[تمهید الاصول فی علم الکلام (کتاب)|تمهید الاصول]]، [[فهرست شیخ طوسی (کتاب)|الفهرست]]، [[رجال کشی (کتاب)|اختیار معرفة الرجال]]. | ||
| + | |||
| + | ==معرفى کتاب == | ||
| + | |||
| + | تفسیر «التبیان»، تفسیر کل [[قرآن]] به ترتیب سوره‌هاى مصحف است و در ده جلد تدوین شده است. [[شیخ طوسی]] در کتاب «[[فهرست شیخ طوسی (کتاب)|الفهرست]]» خود می گوید که کتابی بی نظیر از [[تفسیر قرآن]] دارد. او اشاره دارد به این که انگیزه اش برای نوشتن این تفسیر، این بود که هیچ یک از علمای [[شیعه]] را ندیده بودم که کتابی در تفسیر تمام [[قرآن]] و مشتمل بر همه انواع علوم و معانی آن نوشته باشند. تنها بعضی از آنها به ذکر روایات موجود در کتب [[حدیث]] از [[صحابه]] یا [[ائمه اطهار|ائمه]] علیهم السلام پرداخته اند، بی آنکه شرحی برای آن بیان کنند یا در تفسیر مبهمات آن کوشش نمایند. | ||
| + | |||
| + | کتاب «التبیان» از بزرگترین و گرانقدرترین آثار فرهنگ اسلامى است و نخستین تفسیر جامع و فراگیر شیعى است که به بحث‌هاى مختلف علوم قرآنى و تفسیرى مى پردازد و از دایره نقل و تفسیر اثرى خارج مى شود؛ زیرا شیخ طوسى [[تفسیر مأثور|تفسیر روایى]] را به تنهایى براى استنباط و فهم قرآن کافى نمى داند. او با تکیه بر عقل، اندیشه ها و یافته هاى تفسیر مأثور عالمان، اقوال و روایات گزارش شده را نقد و تحلیل مى کند. شیخ طوسى مى‌کوشد که تفسیرش به اختصار همه فنون و [[علوم قرآنى]] را دربرگیرد، [[متشابهات]] قرآن را توضیح دهد، مباحث کلامى در رد [[جبریه|مجبّره]] و مشبّهه و مجسّمه و جز ایشان را بیان و ادله علماى شیعه بر حقانیت اصول و فروع مذهبشان را با استناد به آیات قرآن بازگو کند. بنابراین این تفسیر را می توان [[تفسیر کلامی]] برشمرد. | ||
| + | |||
| + | «التبیان فى تفسیر القرآن» از نظر نوع پرداختن به مباحث تفسیرى، یک دست نیست؛ مباحث تفسیر تا جزء دوازدهم به طور مبسوط انجام گرفته، اما رفته رفته این مباحث گزیده تر شده است؛ تا آنجا که در جلدهاى پایانى آن، بحث‌هاى موضوعى و کنکاش‌هاى کلامى و لغوى و ادبى و بحث‌هاى دراز دامن یافت نمى شود. | ||
| + | |||
| + | از تفسیر «التبیان» دو تلخیص و منتخب بر جاى مانده است. نخستین آنها را [[ابن ادریس حلی|ابن ادریس حلّى]] (۵۴۳-۵۹۸ ق) تهیه کرده و «[[المنتخب من تفسیر القرآن (کتاب)|المنتخب من تفسیر القرآن والنّکت المستخرجة من کتاب التّبیان]]» نامیده که آن را «منتخب التبیان» نیز نامیده اند. منتخب دیگر تفسیر التبیان را، ابوعبداللّه محمد بن هارون معروف به ابن کال (متوفى ۵۹۷) با عنوان «مختصر التبیان» تهیه کرده است. | ||
| + | |||
| + | ==محتوای کتاب== | ||
| + | |||
| + | شیخ طوسى در ابتداى تفسیر خود، فصلى می‌گشاید و در آن به ذکر پاره اى نکات کلى در [[تفسیر]] و [[علوم قرآنى]] مى‌پردازد. نخست [[تحریف قرآن]]، به معناى زیادى یا نقصان در آیات را مردود مى‌شمارد و همه روایات [[شیعه]] و [[اهل سنت]] را درباره افتادگى آیات فراوان از قرآن، [[خبر واحد]] مى‌داند که هیچگاه یقین آور نیست و به فرض درستى، خدشه اى بر صحت متن موجود قرآن وارد نمى‌کند. طوسى، روایات دالّ بر عدم جواز [[تفسیر به رأی]] را مانع از [[تدبر در قرآن|تدبّر در قرآن]] و فهم ظواهر آیات نمى‌داند. پس از این مطلب، سه بحث مهم دیگر مى‌آید. وى نخست روایات عامه دالّ بر نزول قرآن بر «هفت حرف» (احرف سبعه) را خبر واحد و غیرقطعى مى‌داند. طوسى سپس به تقسیم [[آیات محکم و متشابه|آیات محکم و متشابه]] پرداخته و دلایل و فوایدى بر وجود آیات متشابه در [[قرآن]] ذکر کرده است. موضوع [[نسخ]] آیات قرآن آخرین مبحثى است که شیخ طوسى در مقدمه به تفصیل به آن پرداخته است. وى با رد ادله مخالفان وجود [[ناسخ و منسوخ]] در قرآن، نسخ را در اوامر و نواهى و اخبار قرآن، ممکن و واقع شده مى‌داند. | ||
| + | |||
| + | مفسر در آغاز هر [[سوره]]، به نامهاى آن و وجه تسمیه آنها، [[سوره های مکی و مدنی|مکى یا مدنى]] بودن سوره و وجود آیه [[ناسخ و منسوخ]] در آن اشاره کرده، سپس به بررسى اختلاف [[قراءات قرآن|قرائات]]، معناى لغوى واژگان، اشتقاق، [[صرف]]، [[نحو]] و گاه نکات [[بلاغت|بلاغى]] آیات پرداخته و سرانجام معناى کلى آیات را شرح و تفسیر کرده است. شیوه بیان و ترتیب مطالب در تفسیر وى عینا در تفسیر [[مجمع البیان فى تفسیر القرآن|مجمع البیان]] امین الاسلام [[شیخ طبرسی|طبرسى]] (متوفى ۵۳۸) بکار گرفته شده است، با این تفاوت که طبرسى مباحث لغت و اعراب و قرائات و [[شأن نزول]] و معناى آیه را به روشنى از یکدیگر جدا کرده است. | ||
| + | |||
| + | شیخ طوسى در التبیان به آثار لغوى و تفسیرى پیش از خود توجه بسیار داشته و همواره آراى ادبى و کلامى و گاه مباحث فقهى و اصولى ایشان را نقل و در بیشتر موارد بررسى کرده است. از این رو این موضوعات، از بیشترین مباحث تفسیر وى هستند. وسعت اطلاعات زبانى و ادبى شیخ طوسى، تفسیر وى را از لحاظ ادبى از تفاسیر متقدم شیعه و حتى اهل سنّت متمایز کرده است. | ||
| + | |||
| + | به سبب تبحر شیخ در [[فقه]] امامیه و مذاهب اهل سنّت، مباحث فقهى و اصولى نیز در تفسیر وى مطرح شده است و اگر روایتى در زمینه حکم فقهى باشد، مى آورد. وى در ذیل [[آیات الاحکام]]، با ذکر رأى فقهاى [[امامیه|امامیه]] در اصل و فروع مسئله مورد بحث به اختلاف این آرا با رأى دیگر مذاهب فقهى [[اهل سنت]] اشاره کرده و کوشیده است با تمسک به ظاهر آیه یا حتى با برگرفتن برخى مبانى ایشان، استدلالشان را به گونه‌اى جدلى مخدوش کند و رأى فقهى امامیه را اثبات کند. | ||
| + | |||
| + | در بحث [[قراءات قرآن|قرائات]]، از آنجا که وى روایات [[امامیه]] را مبنى بر جواز قرائت قرآن به اشکال مختلف موجود پذیرفته است، به قرائت قرّاء مشهور اشاره و گاه در تأیید رأیى خاص از آنها استشهاد کرده، یا برخى قرائت ها را بر برخى دیگر ترجیح داده است، اما هیچگاه قول ایشان را یکسره نپذیرفته و حتى گاه آنان را در نحوه قرائتشان تخطئه کرده است. | ||
| + | |||
| + | استشهاد از کلام شاعران [[جاهلیت|جاهلى]] یا اسلامى، چون اعشى و [[نابغه جعدی|نابغه]] و امرؤالقیس و... براى بیان معناى واژه‌اى قرآنى در تفسیر التبیان فراوان است. | ||
| + | |||
| + | شیخ طوسى با اشاره به فراوانى و گستردگى مباحث [[کلام|کلامى]] در مقدمه التبیان وعده مى‌دهد که راجع به متشابهات قرآن سخن بگوید و مطاعن ملحدان و مبطلانى چون مجبّره و مشبّهه و مجسّمه را پاسخ دهد. بر این اساس، انبوهى از ردّیه‌ها بر عقاید و آراى تناسخیه، حشویه، [[خوارج]]، غلات، مجبّره، مجسّمه، مرجئه، مشبّهه و [[معتزله]] در التبیان آمده است. شیخ طوسى در آن دسته از مباحث کلامى که شیعه رأى خاص دارد، با بهره‌گیرى از آیات و روایات و شواهد عقلى به اثبات آن رأى پرداخته است. | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | |||
| − | [[رده:تفاسیر]] | + | *کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری. |
| + | *[[نرم افزار جامع تفاسیر نور|نرم افزار جامع التفاسیر]]، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. | ||
| + | *"التبیان فی تفسیر القرآن"، [http://www.tahoordanesh.com/page.php?pid=10578 دایرةالمعارف طهور]، بازیابی: ۱۹ فروردین ۱۳۹۳. | ||
| + | {{تفسیر قرآن}} | ||
| + | |||
| + | [[رده:تفاسیر]][[رده:تفسیرهای شیعه]] | ||
| + | [[رده:تفاسیر کلامی]] | ||
| + | [[رده:تفاسیر اجتهادی]] | ||
| + | [[رده:آثار شیخ طوسی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱ فوریهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۲۸
 | |
| نویسنده | شیخ طوسی |
| موضوع | تفاسیر شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱۰ |
|
| |
«التبیان فی تفسیر القرآن» اثر شیخ طوسی (م، ۴۶۰ ق)، اولین تفسیر معتبر و کامل شیعی به زبان عربی از قرآن کریم است. این کتاب، جامع انواع علوم و فنون متعلق به تفسیر قرآن همچون حدیث، فقه، کلام، ادبیات، تاریخ و شامل مباحث قرائت و قصص و اعتقادات دینی می‌باشد. مفسر، علاوه بر نقل روایات مأثور، با تکیه بر عقل و توجه به علوم مختلف، به ارزیابی آرای تفسیری گذشتگان و معاصران خود پرداخته است.
محتویات
مؤلف
شیخ ابوجعفر محمد طوسی (۳۸۵-۴۶۰ ق) معروف به «شیخ الطائفه»، فقیه اصولی، محدث رجالی، مفسر و متکلم بزرگ شیعه در قرن پنجم هجری است. او در طوس به دنیا آمد و در سال ۴۰۸ قمری به بغداد مهاجرت کرد. از اساتید برجسته وی، شیخ مفید، ابن جنید اسکافی و سید مرتضی علم‌الهدی بوده اند.
شیخ طوسی صاحب تألیفات مهمی در علوم مختلف اسلامی از جمله فقه، اصول، تفسیر، حدیث، کلام و رجال است، مانند دو کتاب ارزشمند "تهذیب" و "استبصار" که از کتب اربعه جوامع حدیثی اولیه شیعه می باشد. عظمت او در فقه به حدی بود که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آراء خود قرار داد، و فقه شیعه از حالات پویایی خود خارج شد.
برخی دیگر از آثار او عبارتند از: الغیبه، النهایه، الرجال، عدة الاصول، مصباح المجتهد، المبسوط، تمهید الاصول، الفهرست، اختیار معرفة الرجال.
معرفى کتاب
تفسیر «التبیان»، تفسیر کل قرآن به ترتیب سوره‌هاى مصحف است و در ده جلد تدوین شده است. شیخ طوسی در کتاب «الفهرست» خود می گوید که کتابی بی نظیر از تفسیر قرآن دارد. او اشاره دارد به این که انگیزه اش برای نوشتن این تفسیر، این بود که هیچ یک از علمای شیعه را ندیده بودم که کتابی در تفسیر تمام قرآن و مشتمل بر همه انواع علوم و معانی آن نوشته باشند. تنها بعضی از آنها به ذکر روایات موجود در کتب حدیث از صحابه یا ائمه علیهم السلام پرداخته اند، بی آنکه شرحی برای آن بیان کنند یا در تفسیر مبهمات آن کوشش نمایند.
کتاب «التبیان» از بزرگترین و گرانقدرترین آثار فرهنگ اسلامى است و نخستین تفسیر جامع و فراگیر شیعى است که به بحث‌هاى مختلف علوم قرآنى و تفسیرى مى پردازد و از دایره نقل و تفسیر اثرى خارج مى شود؛ زیرا شیخ طوسى تفسیر روایى را به تنهایى براى استنباط و فهم قرآن کافى نمى داند. او با تکیه بر عقل، اندیشه ها و یافته هاى تفسیر مأثور عالمان، اقوال و روایات گزارش شده را نقد و تحلیل مى کند. شیخ طوسى مى‌کوشد که تفسیرش به اختصار همه فنون و علوم قرآنى را دربرگیرد، متشابهات قرآن را توضیح دهد، مباحث کلامى در رد مجبّره و مشبّهه و مجسّمه و جز ایشان را بیان و ادله علماى شیعه بر حقانیت اصول و فروع مذهبشان را با استناد به آیات قرآن بازگو کند. بنابراین این تفسیر را می توان تفسیر کلامی برشمرد.
«التبیان فى تفسیر القرآن» از نظر نوع پرداختن به مباحث تفسیرى، یک دست نیست؛ مباحث تفسیر تا جزء دوازدهم به طور مبسوط انجام گرفته، اما رفته رفته این مباحث گزیده تر شده است؛ تا آنجا که در جلدهاى پایانى آن، بحث‌هاى موضوعى و کنکاش‌هاى کلامى و لغوى و ادبى و بحث‌هاى دراز دامن یافت نمى شود.
از تفسیر «التبیان» دو تلخیص و منتخب بر جاى مانده است. نخستین آنها را ابن ادریس حلّى (۵۴۳-۵۹۸ ق) تهیه کرده و «المنتخب من تفسیر القرآن والنّکت المستخرجة من کتاب التّبیان» نامیده که آن را «منتخب التبیان» نیز نامیده اند. منتخب دیگر تفسیر التبیان را، ابوعبداللّه محمد بن هارون معروف به ابن کال (متوفى ۵۹۷) با عنوان «مختصر التبیان» تهیه کرده است.
محتوای کتاب
شیخ طوسى در ابتداى تفسیر خود، فصلى می‌گشاید و در آن به ذکر پاره اى نکات کلى در تفسیر و علوم قرآنى مى‌پردازد. نخست تحریف قرآن، به معناى زیادى یا نقصان در آیات را مردود مى‌شمارد و همه روایات شیعه و اهل سنت را درباره افتادگى آیات فراوان از قرآن، خبر واحد مى‌داند که هیچگاه یقین آور نیست و به فرض درستى، خدشه اى بر صحت متن موجود قرآن وارد نمى‌کند. طوسى، روایات دالّ بر عدم جواز تفسیر به رأی را مانع از تدبّر در قرآن و فهم ظواهر آیات نمى‌داند. پس از این مطلب، سه بحث مهم دیگر مى‌آید. وى نخست روایات عامه دالّ بر نزول قرآن بر «هفت حرف» (احرف سبعه) را خبر واحد و غیرقطعى مى‌داند. طوسى سپس به تقسیم آیات محکم و متشابه پرداخته و دلایل و فوایدى بر وجود آیات متشابه در قرآن ذکر کرده است. موضوع نسخ آیات قرآن آخرین مبحثى است که شیخ طوسى در مقدمه به تفصیل به آن پرداخته است. وى با رد ادله مخالفان وجود ناسخ و منسوخ در قرآن، نسخ را در اوامر و نواهى و اخبار قرآن، ممکن و واقع شده مى‌داند.
مفسر در آغاز هر سوره، به نامهاى آن و وجه تسمیه آنها، مکى یا مدنى بودن سوره و وجود آیه ناسخ و منسوخ در آن اشاره کرده، سپس به بررسى اختلاف قرائات، معناى لغوى واژگان، اشتقاق، صرف، نحو و گاه نکات بلاغى آیات پرداخته و سرانجام معناى کلى آیات را شرح و تفسیر کرده است. شیوه بیان و ترتیب مطالب در تفسیر وى عینا در تفسیر مجمع البیان امین الاسلام طبرسى (متوفى ۵۳۸) بکار گرفته شده است، با این تفاوت که طبرسى مباحث لغت و اعراب و قرائات و شأن نزول و معناى آیه را به روشنى از یکدیگر جدا کرده است.
شیخ طوسى در التبیان به آثار لغوى و تفسیرى پیش از خود توجه بسیار داشته و همواره آراى ادبى و کلامى و گاه مباحث فقهى و اصولى ایشان را نقل و در بیشتر موارد بررسى کرده است. از این رو این موضوعات، از بیشترین مباحث تفسیر وى هستند. وسعت اطلاعات زبانى و ادبى شیخ طوسى، تفسیر وى را از لحاظ ادبى از تفاسیر متقدم شیعه و حتى اهل سنّت متمایز کرده است.
به سبب تبحر شیخ در فقه امامیه و مذاهب اهل سنّت، مباحث فقهى و اصولى نیز در تفسیر وى مطرح شده است و اگر روایتى در زمینه حکم فقهى باشد، مى آورد. وى در ذیل آیات الاحکام، با ذکر رأى فقهاى امامیه در اصل و فروع مسئله مورد بحث به اختلاف این آرا با رأى دیگر مذاهب فقهى اهل سنت اشاره کرده و کوشیده است با تمسک به ظاهر آیه یا حتى با برگرفتن برخى مبانى ایشان، استدلالشان را به گونه‌اى جدلى مخدوش کند و رأى فقهى امامیه را اثبات کند.
در بحث قرائات، از آنجا که وى روایات امامیه را مبنى بر جواز قرائت قرآن به اشکال مختلف موجود پذیرفته است، به قرائت قرّاء مشهور اشاره و گاه در تأیید رأیى خاص از آنها استشهاد کرده، یا برخى قرائت ها را بر برخى دیگر ترجیح داده است، اما هیچگاه قول ایشان را یکسره نپذیرفته و حتى گاه آنان را در نحوه قرائتشان تخطئه کرده است.
استشهاد از کلام شاعران جاهلى یا اسلامى، چون اعشى و نابغه و امرؤالقیس و... براى بیان معناى واژه‌اى قرآنى در تفسیر التبیان فراوان است.
شیخ طوسى با اشاره به فراوانى و گستردگى مباحث کلامى در مقدمه التبیان وعده مى‌دهد که راجع به متشابهات قرآن سخن بگوید و مطاعن ملحدان و مبطلانى چون مجبّره و مشبّهه و مجسّمه را پاسخ دهد. بر این اساس، انبوهى از ردّیه‌ها بر عقاید و آراى تناسخیه، حشویه، خوارج، غلات، مجبّره، مجسّمه، مرجئه، مشبّهه و معتزله در التبیان آمده است. شیخ طوسى در آن دسته از مباحث کلامى که شیعه رأى خاص دارد، با بهره‌گیرى از آیات و روایات و شواهد عقلى به اثبات آن رأى پرداخته است.
منابع
- کتابشناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، محمدرضا ضمیری.
- نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
- "التبیان فی تفسیر القرآن"، دایرةالمعارف طهور، بازیابی: ۱۹ فروردین ۱۳۹۳.
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
