امتحان الهی

«امتحان» یکی از سنتهای الهی در جهت رشد و تعالی انسان است. امتحان الهی حقیقت ایمان انسان را آشکار کرده و معیار پاداش و جزای او قرار می‌گیرد. پیروزی در امتحان الهی موجب بهره‌مندی انسان از رحمت و مغفرت بی‌پایان الهی و افزایش ایمان و تربیت نفس او می‌شود. صبر و رضا به مقدرات الهی، بهترین روش در برخورد با امتحانات الهی است.

مفهوم امتحان

«امتحان» از ریشه «محن» در لغت به معنای گداختن نقره و غیره و پاک کردن آن از آلودگی است. این واژه گاهی با الفاظ «ابتلاء»، «تمحیص» و «فتنه» به یک معنا بکار رفته است. «امتحان» در اصطلاح، آزمودن و آشکارساختن حقیقت چیزی است و امتحان را از آن جهت «ابتلاء» گویند که گویا ممتحن، امتحان شده را از کثرت امتحان کهنه می­ کند؛ که هم در خیر استعمال می­ شود و هم در شرّ.

«تمحیص» از ریشه «مَحْص» به معنای خالص شدن چیزى است از عیبى که در آن هست. در اینجا مقصود از تمحیص، آزمایش انسان به وسیله تکالیف سخت و دشوار است تا خوبان از بدان جدا شوند.

و کلمه «فتنه» در اصل به معناى انداختن طلا در کوره آتش است تا خالصی­ها از ناخالصی­ها تمییز داده شود. فتنه نیز به معناى هر عملى است که به منظور آزمایش حال چیزى انجام گیرد.

آزمایش انسان یعنى نمودارکردن توانائى و ایستادگى او در سختى و خوشى و اینکه در برابر مال و مقام و تندرستى و فراهمى خواسته‌ها و یا خوارى و نادارى و بیمارى و بیچارگى چگونه ظاهر خواهد شد؟ خداوند مؤمنان را تمرین داده یا سختى و مشقت را بر آنان تحمیل مى‌کند تا با این امتحان الهى، قلبهایشان به تقوا متخلّق گردد. در مقام ادعا هر کس مى‌تواند خود را برترین مؤمن، بالاترین مجاهد و فداکارترین انسان معرفى کند، اما باید وزن و ارزش این ادعاها از طریق آزمون روشن شود. در این میان، آزمایش انبیاء شدیدتر از دیگران است. پس از آن، آزمایش اوصیاء آنان و از آن پس صفوف مؤمنان؛ هر صفى که به اوصیا و انبیا نزدیکتر باشند، آزمایش مشکل­ترى دارند. زیرا شدت بلیات تابع شدت ادراک است و هر کس عظمت و جلالت ربوبیت را بیشتر ادراک کند و مقام مقدس حق متعال را زیادتر بشناسد، امواج امتحانات بیشتری متوجه او می­ شود.

سنت امتحان در قرآن

از موضوعاتى که در آیات قرآن کریم بسیار تذکر داده شده و در آن حدود بیست مرتبه این مسئله مطرح شده و بندگان را به آن متوجه ساخته است، موضوع امتحان است که حتی هدف خلقت، آزمایش انسان دانسته شده است. بر طبق آیات قرآن، امتحان یک سنت همیشگى و جاودانى الهى است که امتحان کننده آن خداست:

«إِنَّ فِي ذَٰلِكَ لَآيَاتٍ وَإِنْ كُنَّا لَمُبْتَلِينَ»؛ و ما مسلّماً همگان را آزمایش مى‌کنیم.

«وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ ۗ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ»؛ وقطعاً شما را با چیزى از ترس، گرسنگى، زیان مالى و جانى و کمبود محصولات، آزمایش مى‌کنیم و صابران (در این حوادث وبلاها را) بشارت بده. (حرف «لام» و فعل مضارع و نون تأکید در «لَنَبْلُوَنَّکمْ»، نشانه‌ى قطعى بودن است).

تمام جهان، صحنه آزمایش و تمام مردم حتى پیامبران نیز مورد امتحان قرار مى‌گیرند و سنتى است که در تمام امت هاى پیشین نیز جارى بوده است. «أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ 💠 وَلَقَدْ فَتَنَّا الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ ۖ فَلَيَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِينَ صَدَقُوا وَلَيَعْلَمَنَّ الْكَاذِبِينَ»؛ آیا مردم گمان کردند همین که بگویند: ایمان آوردیم به حال خود رها مى‌شوند و آزمایش نخواهند شد؟! ما کسانى را که پیش از آنان بودند آزمودیم (و اینها را نیز امتحان مى‌کنیم) باید علم خدا درباره کسانى که راست مى‌گویند و کسانى که دروغ مى‌گویند تحقق یابد!

حکمت امتحان

از آنجا که جهل در خداوند سبحان متصور نیست -چون کلیدهای غیب نزد او است- لذا امتحان او از بندگان براى کشف مجهول نیست، بلکه تربیت عامه الهیه است نسبت به انسان ها که او را به سوى حسن عاقبت و سعادت همیشگى دعوت مى‌کند. از این نظر امتحان است که حال هر انسانى را براى خودش معین مى‌کند، تا بداند از اهل کدام خانه است؛ اهل دار ثواب است و یا دار عقاب؟ برای فلسفه و حکمت امتحان می­ توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• افزایش ایمان و پیدایش یقین: «وَمَا جَعَلْنَا أَصْحَابَ النَّارِ إِلَّا مَلَائِكَةً ۙ وَمَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ إِلَّا فِتْنَةً لِلَّذِينَ كَفَرُوا لِيَسْتَيْقِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ وَيَزْدَادَ الَّذِينَ آمَنُوا إِيمَانًا ۙ وَلَا يَرْتَابَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ وَالْمُؤْمِنُونَ ۙ وَلِيَقُولَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْكَافِرُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَٰذَا مَثَلًا ۚ كَذَٰلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ ۚ وَمَا يَعْلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَ ۚ وَمَا هِيَ إِلَّا ذِكْرَىٰ لِلْبَشَرِ»؛ تعداد (خازنان جهنم) را جز براى آزمایش کافران معین نکردیم تا اهل کتاب (یهود و نصارى) یقین پیدا کنند و بر ایمان مؤمنان بیفزاید. با توجه به این آیه، آزمایش الهی به صورت ذکر تعداد نگهبانان جهنم موجب افزایش ایمان مؤمنان و پیدایش یقین بر گفته رسول خدا صلی الله علیه وآله از طرف اهل کتاب گردید.
• تربیت نفوس: این یک قانون کلى و سنت دائمى پروردگار است که براى شکوفاکردن استعدادهاى نهفته (و از قوه به فعل رساندن آنها) و پرورش دادن بندگان، آنان را مى‌آزماید؛ همان گونه که فولاد را براى استحکام بیشتر در کوره مى‌گدازند تا به اصطلاح آبدیده شود، آدمى را نیز در کوره حوادث سخت پرورش مى‌دهد تا مقاوم گردد.
• تصفیه قلوب: «ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعَاسًا يَغْشَىٰ طَائِفَةً مِنْكُمْ ۖ وَطَائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ يَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِيَّةِ ۖ يَقُولُونَ هَلْ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ مِنْ شَيْءٍ ۗ قُلْ إِنَّ الْأَمْرَ كُلَّهُ لِلَّهِ ۗ يُخْفُونَ فِي أَنْفُسِهِمْ مَا لَا يُبْدُونَ لَكَ ۖ يَقُولُونَ لَوْ كَانَ لَنَا مِنَ الْأَمْرِ شَيْءٌ مَا قُتِلْنَا هَاهُنَا ۗ قُلْ لَوْ كُنْتُمْ فِي بُيُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِينَ كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقَتْلُ إِلَىٰ مَضَاجِعِهِمْ ۖ وَلِيَبْتَلِيَ اللَّهُ مَا فِي صُدُورِكُمْ وَلِيُمَحِّصَ مَا فِي قُلُوبِكُمْ ۗ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ»؛ (امتحانات) براى این است که خداوند، آنچه در سینه‌هایتان پنهان دارید، بیازماید و آنچه را در دلهاى شما (از ایمان) است، خالص گرداند.
• تقوا: «إِنَّ الَّذِينَ يَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولَٰئِكَ الَّذِينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَىٰ ۚ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ»؛ خداوند دلهایشان را براى تقوا خالص (امتحان) نموده است.
• توبه و بازگشت به سوی خدا: «وَقَطَّعْنَاهُمْ فِي الْأَرْضِ أُمَمًا ۖ مِنْهُمُ الصَّالِحُونَ وَمِنْهُمْ دُونَ ذَٰلِكَ ۖ وَبَلَوْنَاهُمْ بِالْحَسَنَاتِ وَالسَّيِّئَاتِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ»؛ و آنها را با نیکى‌ها و بدى‌ها آزمودیم، شاید بازگردند.
• جداسازی صفوف خوبان از بدان: «مَا كَانَ اللَّهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلَىٰ مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ حَتَّىٰ يَمِيزَ الْخَبِيثَ مِنَ الطَّيِّبِ ۗ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَٰكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ ۖ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ ۚ وَإِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا فَلَكُمْ أَجْرٌ عَظِيمٌ»؛ چنین نبود که خداوند، مؤمنان را به همان‌گونه که شما هستید واگذارد، مگر آن که ناپاک را از پاک جدا سازد. امام صادق علیه السلام فرمودند: خداوند مردم را امتحان می­ کند تا معلوم شود نیکوکارتر کیست.
• شکوفایى استعدادها: اگر آزمایش الهى نبود، استعدادها شکوفا نمى‌شد و درخت وجود انسان ثمره و نتیجه نمی ­داد.
• ظهور عمل: امیرمؤمنان على علیه السلام تعریف زیبایی در زمینه فلسفه امتحانات الهى دارد: "گرچه خداوند به روحیات بندگانش از خودشان آگاهتر است، ولى آنها را امتحان مى‌کند تا کارهاى خوب و بد که معیار پاداش و کیفر است از آنها ظاهر گردد."
• عبرت: «أَوَلَا يَرَوْنَ أَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ فِي كُلِّ عَامٍ مَرَّةً أَوْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ لَا يَتُوبُونَ وَلَا هُمْ يَذَّكَّرُونَ»؛ آیا آنها نمى‌بینند که در هر سال یک یا دو بار آزمایش مى‌شوند؟! باز توبه نمى‌کنند و متذکر هم نمى‌گردند!
• تکمیل نفوس و رسیدن به مراتب عالی: از جمله آثار آزمایش افراد بشر در این جهان آن است که گروهى از اهل ایمان در اثر اداء وظایف و صبر در برابر ناگواری ها به مراتب عالى از ایمان و فضیلت می رسند.
• مشخص شدن ادعاها
• افزایش روحیه صبر: «وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ إِلَّا إِنَّهُمْ لَيَأْكُلُونَ الطَّعَامَ وَيَمْشُونَ فِي الْأَسْوَاقِ ۗ وَجَعَلْنَا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَتَصْبِرُونَ ۗ وَكَانَ رَبُّكَ بَصِيرًا»؛ و بعضى از شما را وسیله امتحان بعضى دیگر قرار دادیم آیا صبر و شکیبایى مى‌کنید (و از عهده امتحان برمى‌آیید)؟
• افزایش روحیه رضایت.
• افزایش روحیه سپاس­گزاری.

انواع امتحان

چنانکه گفته شد، آزمایش انسان‌ها یک سنت قطعى الهى است، لکن ابزار آن متفاوت است: نعمت‌، خیر و شرّ، آمدن انبیا، جان، مرگ و حیات، جلوه‌هاى زندگى دنیا، وفاى به تعهدات، تعبیر خواب، خود مردم‌، جنگ و جهاد، حوادث تلخ، حوادث شیرین، تفاوت‌هاى اجتماعى، تمایلات انسان، متشابهات قرآن، شکست‌ها، پرداخت زکات، شنیدن تحقیر و هجو و آزار دیدن از دشمن، آمدن شریعت جدید، مسأله شکم و غذا، روزه گرفتن، آزادى، دانش، فرزندان و اموال، بلاها، وساوس شیطان، غیبت، پول دادن، خوف، نقص ثمرات، زینت و... .

نحوه برخورد با امتحان

آدمی در برخورد با امتحانات الهی، رفتارهای گوناگونی از خود نشان می­ دهد. گروهى از عهده امتحانات برآمده و گروهى مردود مى‌شوند. مثلا «فَأَمَّا الْإِنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ 💠 وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ»؛ انسان هنگامى که پروردگارش او را براى آزمایش، اکرام مى‌کند و نعمت مى‌بخشد (مغرور مى‌شود و) مى‌گوید: پروردگارم مرا گرامى داشته است و اما هنگامى که براى امتحان، روزی اش را بر او تنگ مى‌گیرد (مأیوس مى‌شود و) مى‌گوید: پروردگارم مرا خوار کرده است!.

همچنین مسأله "ترس" که پیش مى‌آید، گروهى خود را مى‌بازند و به خاطر این که کوچکترین ضررى به آنها نرسد شانه از زیر بار مسئولیت خالى مى‌کنند. اما گروهى دیگر در برابر عوامل ترس با ایمان و توکل بیشترى خود را براى هر گونه فداکارى مهیا مى‌کنند. در برابر سائر مشکلات و عوامل امتحان دیگر همچون گرسنگى و زیانهاى مالى و جانى نیز همه مردم یکسان نیستند.

راه پیروزى در امتحان‌

در اینجا سؤالی پیش مى‌آید و آن این که حال که همه انسانها در یک امتحان گسترده الهى شرکت دارند، راه موفقیت در این آزمایش ها چیست؟

• نخستین و مهمترین گام براى پیروزى، صبر و پایدارى است.
• توجه به گذرا بودن حوادث این جهان و سختی ها و مشکلاتش و این که این جهان گذرگاهى بیش نیست، عامل دیگرى براى پیروزى محسوب مى‌شود.
• استمداد از نیروى ایمان و الطاف الهى عامل مهم دیگرى است.
• توجه به تاریخ پیشینیان و بررسى موضع آنان در برابر آزمایش هاى الهى براى آماده ساختن روح انسان نسبت به امتحانات پروردگار بسیار مؤثر است. اصولا اگر انسان در مسائلى که براى او پیش مى‌آید احساس تنهایى کند، از نیروى مقاومتش کاسته خواهد شد، اما توجه به این حقیقت که این مشکلات طاقت‌فرسا و آزمایش هاى سخت الهى براى همگان در طول تاریخ وجود داشته، سبب افزایش نیروى پایدارى انسان مى‌گردد.
• توجه به این حقیقت که همه این حوادث در پیشگاه خداوند رخ مى‌دهد و او از همه چیز آگاه است، عامل دیگرى براى پایدارى است.

منابع

• "امتحان الهی"، دانشنامه پژوهه، زینب طاهری، تاریخ بازیابی: ۲۸ آذر ۱۳۹۱.
• "امتحان"، محمدصادق یوسفى مقدم، دایرةالمعارف قرآن کریم، ج۴، مرکز فرهنگ و معارف قرآن.

قرآن
متن و ترجمه قرآن
اوصاف قرآن	(اسامی و صفات قرآن، اعجاز قرآن، عدم تحریف در قرآن)
اجزاء قرآن	آیه، سوره، جزء، حزب، حروف مقطعه
ترجمه و تفسیر قرآن	تاریخ تفسیر، روشهای تفسیری قرآن، سیاق آیات، اسرائیلیات، تاویل، فهرست تفاسیر شیعه، فهرست تفاسیر اهل سنت، ترجمه های قرآن
علوم قرآنی	تاریخ قرآن: نزول قرآن، جمع قرآن، شان نزول، کاتبان وحی، قراء سبعه
	دلالت الفاظ قرآن: عام و خاص، مجمل و مبین، مطلق و مقید، محکم و متشابه، مفهوم و منطوق، نص و ظاهر، ناسخ و منسوخ
تلاوت قرآن	تجوید، آداب قرائت قرآن، تدبر در قرآن
رده ها: سوره های قرآن * آیات قرآن * واژگان قرآنی * شخصیت های قرآنی * قصه های قرآنی * علوم قرآنی * معارف قرآن