سید عبدالعزیز طباطبایی: تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
جز (مهدی موسوی صفحهٔ علامه سید عبدالعزیز طباطبائی را به سید عبدالعزیز طباطبایی منتقل کرد)
(آرشیو عکس و تصویر)
 
(۱۰ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
==درباری علامه سید عبدالعزیز طباطبائی==
+
'''آیت الله سید عبدالعزیز طباطبایى یزدی''' (۱۳۰۸ - ۱۳۷۴ ش) ملقب به محقق طباطبایی، نامى آشنا براى اهل قلم و تحقیق است. محقق طباطبایى را بدون شک باید از نامدارترین کتاب شناسان و نسخه شناسان عصر اخیر بشمار آورد. نام او بر تارک پژوهش هاى [[علوم اسلامى]] چون ستاره اى مى درخشد و یک عمر تلاش و خوشه چینى از خرمن معارف [[اهل بیت]] علیهم السلام را تداعى مى کند. ایشان مرجع محققان و پشتوانه اى براى جویندگان دانش در عصر ما بود. درب خانه اش به روى همه باز بود و با رویى گشاده به مشکلات و سؤالات افراد پاسخى شایسته مى داد.
  
علامه محقق، آقا سيد عبدالعزيز طباطبايى نامى آشنا براى اهل قلم و تحقيق است. نام آن بزرگوار بر تارك پژوهش هاى [[علوم اسلامى]] چون ستاره اى مى درخشد و يك عمر تلاش و كوشش و خوشه چينى از خرمن معارف بلند [[اهل بيت]] علیهم السلام را تداعى مى كند. ايشان مرجع محققان و پشتوانه اى براى جويندگان زلال دانش در عصر ما بود. درب خانه اش به روى همه باز بود و با رويى گشاده به مشكلات و سؤالات افراد پاسخى شايسته مى داد.
+
{{شناسنامه عالم
 +
||نام کامل = آیت‌الله سید عبدالعزیز طباطبایى
 +
||تصویر= [[پرونده:S-a tabatabaee.png]]
 +
||زادروز = ۱۳۰۸ شمسی
 +
|زادگاه = [[یزد|یزد]]
 +
|وفات =  ۱۳۷۴ شمسی
 +
|مدفن = [[قم]] - [[حرم حضرت معصومه عليها السلام|حرم حضرت معصومه سلام الله علیها]]
 +
|اساتید =  [[آیت الله سید ابوالقاسم خویی|سید ابوالقاسم خویى]]، [[سید عبدالهادى شیرازى]]، [[آقا بزرگ تهرانى]]، ...
 +
|شاگردان =
 +
|آثار = الحسین علیه السلام والسنة، مستدرک [[الذریعه الی تصانیف الشیعه|الذریعه]]، اهل البیت فى مکتبة العربیة، ...
 +
}}
 +
==ولادت و خاندان==
  
آيت الله سيد محمدعلى ابطحى اصفهانى در اين باره فرموده اند: «تا آقاى سيد عبدالعزيز طباطبايى زنده بود، اهل تحقيق مى دانستند در زير آسمان شهرى زندگى مى كنند كه مى توانند در هر بعدى از ابعاد مختلف مسائل اسلامى مشغول تحقيق باشند، در هر موردى كه با مشكل مواجه شوند، استاد راهنمايى در آن شهر در گوشه خانه اش نشسته كه در هر لحظه از لحظات شب و روز مهياست تا مشكل آن ها را بدون هيچ منتى با يك تلفن حل كند».<ref>المحقق الطباطبائى فى ذكراه السنوية الاولى، ج 3، ص 1178.</ref>
+
سید عبدالعزیز طباطبائی در بیت طباطبایى یزدى در ۲۳ [[جمادى الاول]] ۱۳۴۸ ق (چهارم آبان ۱۳۰۸ ش) پا به عرصه وجود گذاشت. بیت طباطبایى از خانواده هاى ریشه دار و شریف [[ایران|ایران]] هستند و مردان بزرگى را در دامن خود پرورش داده اند. اصل این خاندان از «کسنویه» [[یزد|یزد]] است و اولین کسى که از آن ها به [[عراق]] هجرت کرد، [[فقیه|فقیه]] و عالم نامى، مرحوم آیت الله العظمى [[سید محمدکاظم طباطبائی یزدی|سید محمدکاظم یزدى]] صاحب «[[عروة الوثقى (کتاب)|عروة الوثقى]]» است. یکى از افراد بیت طباطبایى - که پسرعموى صاحب «عروة» مى باشد - آقا سید اسماعیل طباطبایى است. او که دروس عالى حوزه را در [[نجف]] اشرف فراگرفته بود و از فضلاى حوزه بشمار مى رفت، به دامادى صاحب «عروة» درآمد. فرزند سید اسماعیل، مرحوم آقا سید جواد طباطبایى، پدر محقق طباطبایى است. مادر سید عبدالعزیز نیز فرزند سید احمد طباطبایى، پسر صاحب عروة است. لذا محقق طباطبایى هم از سوى پدر و هم از سوى مادر، نواده صاحب عروه محسوب مى شود.<ref>الغدیر فى النراث الاسلامى، ص ۲۳۳.</ref>  
  
سخن از عالمى سخت كوش، محققى بلندهمت، دانشمندى فرزانه يعنى علامه آقا سيد عبدالعزيز طباطبايى است. اگر چه زرشناسان او را نيك مى شناسند و قدر مى دانند، ولى براى آن كه مجموعه حاضر از نام و ياد آن عزيز خالى نباشد، در اين مجال به زندگى و آثار آن مرد بزرگ نگاهى گذرا خواهيم داشت.
+
پدر محقق طباطبایى، یعنى آقا سید جواد، از چهره هاى معروف علماى نجف اشرف بود. آقا سید عبدالعزیز درباره پدر گرامى اش مى گوید: «ایشان از اهل علم، مشهور به [[تقوا]] و [[زهد]] بود... قسمت زیادى از وقت خود را مشغول [[نماز]] و [[نافله های شبانه روز|نوافل]] بود و نصف آخر [[قرآن]] را حفظ داشت و هر روز قرائت مى کرد».<ref>المحقق الطباطبائى فى ذکراه السنویة الاولى، ج ۱، ص ۳۵۰-۳۴۸.</ref>
  
در يكمين سال افول شمع وجود ايشان، به همت مؤسسه آل البيت علیهم السلام و به قلم جمعى از ارادتمندان يادنامه اى براى او در سه جلد به چاپ رسيد كه شرح يك عمر پژوهشِ محقق طباطبايى بود. آن يادنامه منبع عمده نگارنده در اين مقاله است.
+
==تحصیلات و استادان==
  
==خاندان ایشان==
+
سید عبدالعزیز بعد از دوران طفولیت به مکتب رفت و خط و [[قرآن]] و حساب و دیگر مقدمات را فراگرفت. پس از آن به سلک طلاب علوم دینى درآمد و تحت اشراف پدر گرامى اش مراحل آغازین دانش را طى کرد.
  
بيت طباطبايى يزدى از خانواده هاى ريشه دار و شريف ايران هستند و مردان بزرگى را در دامن خود پرورش داده اند. اصل اين خاندان از «كسنويه» يزد است و اولين كسى كه از آن ها به [[عراق]] هجرت كرد، فقيه و عالم نامى، مرحوم آيت الله العظمى سيد محمدكاظم يزدى، است.  
+
پانزده سال داشت که همراه پدر به [[ایران|ایران]] آمد و در همین سفر پدرش درگذشت. اگر چه از دست دادن سایه مهر پدرى براى او سخت بود، ولى سید عبدالعزیز خیلى زود به [[قم]] رفت و مدتى مشغول تحصیل بود و از درس مرحوم آیت الله [[سید رضا صدر|حاج آقا رضا صدر]] استفاده کرد. سال بعد به [[نجف]] اشرف و جوار آستان مولاى متقیان [[امیرالمومنین]] علیه السلام برگشت و در پرتو آن قبه نورانى مشغول کسب علم گردید.
  
ايشان از مراجع عاليقدر [[شيعه]] در قرن چهاردهم و از نظر جامعيت در فروع فقهى كم نظير است. كتاب معروف او «عروة الوثقى»، تقريباً به وسيله همه مراجع بعد از خودش حاشيه خورده است. آن بزرگوار در عيد [[مبعث]] 1328 ق در [[نجف]] اشرف به رحمت ايزدى پيوست. يكى از افراد بيت طباطبايى - كه پسرعموى صاحب «عروة» مى باشد. - آقا سيد اسماعيل طباطبايى است. او كه دروس عالى حوزه را در نجف اشرف فراگرفته بود و از فضلاى حوزه بشمار مى رفت، به دامادى صاحب «عروة» درآمد. فرزند سيد اسماعيل، مرحوم آقا سيد جواد طباطبايى، پدر محقق طباطبايى است. مادر سيد عبدالعزيز نيز فرزند سيد احمد طباطبايى، پسر صاحب عروة است. لذا محقق طباطبايى هم از سوى پدر و هم از سوى مادر، نواده صاحب عروه محسوب مى شود.<ref>الغدير فى النراث الاسلامى، ص 233.</ref>
+
محقق طباطبایى سالیان متمادى از محضر بزرگان حوزه سترگ نجف بهره ها برد. بعضى از شخصیت هایى که وى از خرمن دانش آن ها استفاده کرده است، عبارتند از:
  
پدر محقق طباطبايى، يعنى آقا سيد جواد، از چهره هاى معروف علماى نجف اشرف بود. آقا سيد عبدالعزيز درباره پدر گرامى اش مى گويد: «ايشان از اهل علم، مشهور به [[تقوا]] و زهد بود... قسمت زيادى از وقت خود را مشغول [[نماز]] و [[نوافل]] بود و نصف آخر [[قرآن]] را حفظ داشت و هر روز قرائت مى كرد».<ref>المحقق الطباطبائى فى ذكراه السنوية الاولى، ج 1، ص 350-348.</ref> سيد جواد طباطبايى در سال 1363 ق براى معالجه به ايران آمد و در تهران درگذشت و در جوار حرم مطهر [[حضرت عبدالعظيم حسنى]] علیه السلام مدفون شد.
+
#آیت الله العظمى [[آیت الله سید ابوالقاسم خویی|سید ابوالقاسم خویى]] (م، ۱۴۱۳ ق)
 +
#آیت الله العظمى [[سید عبدالهادی شیرازی|سید عبدالهادى شیرازى]] (م، ۱۳۸۲ ق)
 +
#آیت الله العظمى سید عبدالاعلى سبزوارى (م، ۱۴۱۴ ق)
 +
#آیت الله سید على علامه فانى (م، ۱۴۰۹ ق)
 +
#آیت الله سید هاشم حسینى طهرانى (م، ۱۴۱۱ ق)
 +
#آیت الله میرزا محمدعلى اردوبادى (م، ۱۳۸۰ ق)
 +
#آیت الله شیخ مجتبى لنکرانى (م، ۱۴۰۶ ق)
 +
#آیت الله شیخ صدرا بادکوبه اى (م، ۱۳۹۲ ق)
  
==تولد علامه سید عبدالعزیز طباطبائی==
+
آقا عبدالعزیز طباطبایى مراتب عالى [[فقه]]، [[اصول فقه‌‌‌‌|اصول]]، [[کلام]] و [[فلسفه]] را از این بزرگان فراگرفت؛ ولى آن چه از دوران جوانى مورد علاقه فراوانش بود، علم کتابشناسى و بررسى و احیاى میراث کهن [[شیعه|شیعه]] بود. در سال هاى تحصیل او در [[نجف]]، دو شخصیت فرزانه و استوانه استوار این رشته حاضر بودند: علامه حاج [[آقا بزرگ تهرانی]]، صاحب اثر عظیم «[[الذریعه]]» و علامه حاج شیخ [[علامه امینی|عبدالحسین امینى]] مؤلف کتاب گرانسنگ «[[الغدير (کتاب)|الغدیر]]». این دو بزرگوار که از چهره هاى تابناک [[حوزه علمیه]] بشمار مى رفتند و خود کتابخانه اى سیار از میراث شیعه بودند، در رشد و پرورش آقا سید عبدالعزیز بسیار تأثیرگذار بودند.
  
در بيت طباطبايى يزدى در 23 [[جمادى الاول]] 1348 ق (چهارم آبان 1308 ش) كودكى پا به عرصه وجود گذاشت. او را سيد عبدالعزيز نام نهادند. بعد از دوران طفوليت به مكتب رفت و خط و [[قرآن]] و حساب و ديگر مقدمات را فراگرفت. پس از آن به سلك طلاب علوم دينى درآمد و تحت اِشراف پدر گرامى اش مراحل آغازين دانش را طى كرد.  
+
سید عبدالعزیز از سه نفر از بزرگان اساتید خود نیز داراى [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه]] نقل روایت بود که عبارتند از حضرات آیات: سید ابوالقاسم خویى؛ سید عبدالهادى شیرازى و علامه آقا بزرگ تهرانى.
  
پانزده سال داشت كه همراه پدر به ايران آمد و در همين سفر پدرش درگذشت. اگر چه از دست دادن سايه مهر پدرى براى او سخت بود، ولى سيد عبدالعزيز خيلى زود به [[قم]] رفت و مدتى مشغول تحصيل بود و از درس مرحوم آيت الله حاج آقا رضا صدر استفاده كرد. سال بعد به [[نجف]] اشرف و جوار آستان مولاى متقيان [[امیرالمومنین]] علیه السلام برگشت و در پرتو آن قبه نورانى مشغول كسب علم گرديد.
+
==فعالیت‌هاى علمى و تحقیقی==
  
==اساتيد ایشان==
+
محقق طباطبایى از همان اوان تأسیس کتابخانه عمومى حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در [[نجف]] اشرف به وسیله مرزبان غیور حریم تشیع، [[علامه امینى]]، در آن جا مشغول تحقیق و تدوین فهرست کتابخانه شد. این امر باعث انس و ارتباط مداوم با علامه امینى گردید. در همین سال‌ها محقق طباطبایى براى شناسایى نُسَخ خطى، کتابشناسى و سایر ظرایف و دقایق این رشته، با علامه عالیقدر [[شیخ آقا بزرگ تهرانی|حاج آقا بزرگ تهرانى]] مراوده مستمر داشت.
  
محقق طباطبايى ساليان متمادى از محضر بزرگان حوزه سترگ نجف بهره ها برد. بعضى از شخصیت هايى كه وى از خرمن دانش آن ها استفاده كرده است، عبارتند از:
+
علامه محقق طباطبایى در سال ۱۳۹۶ ق (۱۳۵۶ ش) به علت فشارهاى رژیم [[عراق]] به ایرانى ها، به میهن آباء و اجدادى خویش مهاجرت کرد و در جوار نگین شهر [[قم]]، [[حضرت معصومه]] سلام الله علیها، اقامت گزید. حضور ایشان در حوزه مقدس قم براى فضلا و محققین بسیار مغتنم و نیک بود و خیلى زود شمع جمع اهل قلم گردید. اخلاق پاک و روحیه بى آلایش، سخاوت علمى، [[تواضع]] و محبت آن عزیز باعث ارادت و علاقه مضاعف شاگردانش به او مى شد. حافظه بسیار خوب، [[اخلاص]] و عشق به نشر آثار اسلامى، تجربه عملى و معاشرت طولانى با اساتید و اهل فن، از محقق طباطبایى دانشمندى جامع پدید آورده بود، به طورى که هر کسى از محضرش بهره اى مى برد.
  
# آيت الله العظمى سيد ابوالقاسم خويى. (م 1413 ق)
+
علاوه بر محققین و شاگردان، مؤسسات تحقیقاتى و علمى نیز از تجربه و تخصص او بى نیاز نبودند. مراکزى همچون: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، بنیاد پژوهش هاى اسلامى [[آستان قدس رضوى]]، [[دائرة المعارف بزرگ اسلامی (کتاب)|دایرة المعارف بزرگ اسلامى]] و... با ایشان ارتباط داشتند و آثار زیادى با نظارت و همکارى مستقیم وى تحقیق و چاپ شد. بر اساس فهرستى که فرزند گرامى شان، آقاى سید محمد طباطبایى، تهیه کرده اند، تعداد ۹۴ عنوان کتاب با استفاده از راهنمایى ها و یادداشت هاى محقق طباطبایى تحقیق شد که در مقدمه این آثار بدین نکته اشاره شده است.<ref>همان، ج ۳، ص ۱۱۳۵-۱۰۹۰.</ref>
# آيت الله العظمى سيد عبدالهادى شيرازى. (م 1382 ق)
 
# آيت الله العظمى سيد عبدالاعلى سبزوارى. (م 1414 ق)
 
# آيت الله سيد على علامه فانى. (م 1409 ق)
 
# آيت الله سيد هاشم حسينى طهرانى. (م 1411 ق)
 
# آيت الله ميرزا محمدعلى اردوبادى. (م 1380 ق)
 
# آيت الله شيخ مجتبى لنكرانى. (م 1406 ق)
 
# آيت الله شيخ صدرا بادكوبه اى. (م 1392 ق)
 
  
آقا عبدالعزيز طباطبايى مراتب عالى [[فقه]]، [[اصول]]، [[كلام]] و [[فلسفه]] را از اين بزرگان فراگرفت؛ ولى آن چه از دوران جوانى مورد علاقه فراوانش بود، علم كتابشناسى و بررسى و احياى ميراث كهن شيعه بود.
+
علامه محقق طباطبایى همچنین در مجامع و همایش هاى علمى مختلفى شرکت مى جست و در بسیارى از آن ها مقالاتى نیز ارائه مى نمود. از آن جمله به کنگره علامه شریف رضى در ۱۴۰۶ ق در تهران، کنگره هزاره [[شیخ مفید]] در ۱۴۱۳ ق، در قم، کنگره [[امام حسین]] علیه السلام در ۱۴۰۴ ق در لندن و کنگره [[امام على]] علیه السلام در ۱۴۰۶ ق در لندن، مى توان اشاره نمود.  
  
در سال هاى تحصيل او در [[نجف]]، دو شخصيت فرزانه و استوانه استوار اين رشته حاضر بودند: علامه حاج [[آقا بزرگ تهرانی]]، صاحب اثر عظيم «[[الذريعه]]» و علامه حاج شيخ عبدالحسين امينى مؤلف كتاب گرانسنگ «الغدير». اين دو بزرگوار كه از چهره هاى تابناك حوزه هاى علميه بشمار مى رفتند و خود كتابخانه اى سيار از ميراث [[شيعه]] بودند، در رشد و پرورش آقا سيد عبدالعزيز بسيار تأثيرگذار بودند.
+
'''فهرست‌نگارى و کتاب‌شناسى:'''
  
از همان اوان تأسيس كتابخانه عمومى حضرت [[اميرالمؤمنين]] علیه السلام در [[نجف]] اشرف به وسيله مرزبان غيور حريم تشيع، [[علامه امينى]]، محقق طباطبايى در آن جا مشغول تحقيق و تدوين فهرست كتابخانه شد. اين امر باعث انس و ارتباط مداوم با علامه امينى گرديد. در همين سال‌ها محقق طباطبايى براى شناسايى نُسَخ خطى، كتابشناسى و ساير ظرايف و دقايق اين رشته، با علامه عاليقدر حاج آقا بزرگ تهرانى مراوده مستمر داشت.
+
محقق طباطبایى از اوان نوجوانى علاقه وافرى به فهرست نگارى و کتاب شناسى نشان مى داد و چنان که خود فرموده اند، در سن هشت یا نه سالگى کتُب کتابخانه مدرسه سید را در [[نجف]] اشرف در دفتر کوچکى فهرست کردند. این دفتر اولین فهرستى است که ایشان تهیه نمود.<ref>همان، ص ۱۲۲۳.</ref>
 +
در دوران جوانى درک محضر کتاب شناس [[شیعه]]، علامه [[آقا بزرگ تهرانی]] و ۲۵ سال ارتباط با وى، تبحر و تخصص ویژه اى به آقاى طباطبایى بخشیده بود و شاید بتوان او را یادگار و وارث علمى صاحب «الذریعه» در قم دانست. ایشان فهرست هاى زیادى را از نُسَخ خطى داخل و خارج کشور تهیه کرد که در بخش آثار به آن ها اشاره خواهیم کرد.
  
سيد عبدالعزيز از سه نفر از بزرگان اساتيد خود نيز داراى اجازه نقل روايت بود كه عبارتند از حضرات آيات: سيد ابوالقاسم خويى؛ سيد عبدالهادى شيرازى و علامه آقا بزرگ تهرانى.
+
محقق طباطبایى در مورد فهرست نگارى در [[ایران|ایران]] فرموده اند: «در ایران، در کل بسیار خوب است؛ و من مکرراً گفته ام که هیچ کشور دیگرى به اندازه ایران، فهرست تهیه و چاپ نکرده است». ایشان در مورد زبان فهرست ها گفته اند: «به نظر من بهتر است که فهرست به زبان کتاب ها باشد؛ مثلاً کتب عربى به زبان عربى و کتاب هاى فارسى به زبان فارسى فهرست شوند».
  
==مهاجرت به ايران و ادامه فعاليت هاى علمى علامه==
+
مرحوم طباطبایى درباره فهرست نگارى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى نیز ضمن تجلیل، فرموده اند: «کار اشتباهى که انجام شده فهرست موضوعى است؛ زیرا کتابخانه اى را که دائماً در حال رشد است نمى توان به صورت موضوعى فهرست کرد، بلکه باید کتاب ها را شماره اى فهرست کرد».<ref>همان، ص ۱۲۲۳-۱۲۱۹.</ref>  
 
 
محقق طباطبايى در سال 1396 ق (1356 ش) به علت فشارهاى رژيم عراق به ايرانى ها، به ميهن آباء و اجدادى خويش مهاجرت كرد و در جوار نگين شهر [[قم]]، [[حضرت معصومه]] سلام الله علیها، اقامت گزيد. حضور ايشان در حوزه مقدس قم براى فضلا و محققين بسيار مغتنم و نيك بود و خيلى زود شمع جمع اهل قلم گرديد.
 
 
 
اخلاق پاك و روحيه بى آلايش، سخاوت علمى، [[تواضع]] و محبت آن عزيز باعث ارادت و علاقه مضاعف شاگردانش به او مى شد. حافظه بسيار خوب، [[اخلاص]] و عشق به نشر آثار اسلامى، تجربه عملى و معاشرت طولانى با اساتيد و اهل فن، از محقق طباطبايى دانشمندى جامع پديد آورده بود، به طورى كه هر كسى از محضرش بهره اى مى برد. علاوه بر محققين و شاگردان، مؤسسات تحقيقاتى و علمى نيز از تجربه و تخصص او بى نياز نبودند.
 
 
 
مراكزى همچون: مؤسسه آل البيت علیهم السلام لاحياء التراث، مركز الغدير للدراسات الاسلاميه، بنياد پژوهش هاى اسلامى [[آستان قدس رضوى]]، دايرة المعارف بزرگ اسلامى و... با ايشان ارتباط داشتند و آثار زيادى با نظارت و همكارى مستقيم وى تحقيق و چاپ شد. بر اساس فهرستى كه فرزند گرامى شان، آقاى سيد محمد طباطبايى، تهيه كرده اند، تعداد 94 عنوان كتاب با استفاده از راهنمايى ها و يادداشت هاى محقق طباطبايى تحقيق شد كه در مقدمه اين آثار بدين نكته اشاره شده است.<ref>همان، ج 3، ص 1135-1090.</ref>
 
 
 
علامه محقق طباطبايى همچنين در مجامع و همايش هاى علمى مختلفى شركت مى جست و در بسيارى از آن ها مقالاتى نيز ارائه مى نمود. از آن جمله به كنگره علامه شريف رضى در 1406 ق در تهران، كنگره هزاره [[شيخ مفيد]] در 1413 ق، در قم، كنگره [[امام حسين]] علیه السلام در 1404 ق در لندن و كنگره [[امام على]] علیه السلام در 1406 ق در لندن، مى توان اشاره نمود.
 
 
 
==محقق طباطبايى و فهرست نگارى==
 
 
 
آقا عبدالعزيز طباطبايى را بدون شك بايد از نامدارترين كتاب شناسان و نسخه شناسان عصر اخير بشمار آورد. از اوان نوجوانى علاقه وافرى به فهرست نگارى و كتاب شناسى نشان مى داد و چنان كه خود فرموده اند، در سن هشت يا نه سالگى كُتُب كتابخانه مدرسه سيد را در [[نجف]] اشرف در دفتر كوچكى فهرست كردند. اين دفتر اولين فهرستى است كه ايشان تهيه نمود.<ref>همان، ص 1223.</ref>
 
در دوران جوانى درك محضر كتاب شناس [[شيعه]]، علامه [[آقا بزرگ تهرانی]] و 25 سال ارتباط با وى، تبحر و تخصص ويژه اى به آقاى طباطبايى بخشيده بود و شايد بتوان او را يادگار و وارث علمى صاحب «ذريعه» در قم دانست. ايشان فهرست هاى زيادى را از نُسَخ خطى داخل و خارج كشور تهيه كرد كه در بخش آثار به آن ها اشاره خواهيم كرد.
 
 
 
محقق طباطبايى در مورد فهرست نگارى در ايران فرموده اند: «در ايران، در كل بسيار خوب است؛ و من مكرراً گفته ام كه هيچ كشور ديگرى به اندازه ايران، فهرست تهيه و چاپ نكرده است». ايشان در مورد زبان فهرست ها گفته اند: «به نظر من بهتر است كه فهرست به زبان كتاب ها باشد؛ مثلاً كتب عربى به زبان عربى و كتاب هاى فارسى به زبان فارسى فهرست شوند».
 
 
 
مرحوم طباطبايى درباره فهرست نگارى كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى نيز ضمن تجليل، فرموده اند: «كار اشتباهى كه انجام شده فهرست موضوعى است؛ زيرا كتابخانه اى را كه دائماً در حال رشد است نمى توان به صورت موضوعى فهرست كرد، بلكه بايد كتاب ها را شماره اى فهرست كرد».<ref>همان، ص 1223-1219.</ref>  
 
 
   
 
   
==خصوصیات آن بزرگوار==
+
==آثار و تألیفات==
  
همه كسانى كه با محقق طباطبايى آشنايى داشتند به صفاى [[روح]] او و خلوص و ارادت ايشان به مقام شامخ [[اهل بيت]] عصمت و طهارت علیهم السلام و همچنين تبحر و تخصص او در كتاب شناسى شيعه، اذعان دارند.
+
فهرست مختصر تألیفات و نوشته هاى ایشان بر اساس مقاله «خزان در گلشن تحقیق»<ref>«خزان در گلشن تحقیق» على صدرائى خوئى، فصلنامه وقف میراث جاویدان، ش ۱۲-۱۱.</ref>، اثر فاضل ارجمند جناب صدرایى خویى - که خود از ارادتمندان و شاگردان محقق طباطبایى است - به شرح ذیل مى باشد. آثار ایشان را مى توان به هفت بخش تقسیم کرد:
 +
[[پرونده:Alhusein.jpg|thumb|left|الحسین علیه السلام والسنة - یکی از آثار سید عبدالعزیز طباطبایى]]
  
استاد فرزانه حضرت آيت الله آقا موسى شبيرى زنجانى دامت بركاته درباره آقا سيد عبدالعزيز مى فرمودند: «سه نكته در مورد ايشان قابل ذكر است: اول اين كه تسلط او بر كتاب شناسى اسلامى جاى شك و شبهه نبود، به صورتى كه اگر نگوييم بى نظير، مسلم كم نظير بود؛ دوم اين كه اهل مسامحه و تعارف در تعبير نبود و مطالبى كه نوشته است با توجه به پشتوانه تحقيق ايشان قابل اعتماد و اعتنا است و سوم اين كه اگر مى فهميد كسى اهل استفاده و تحقيق است، با عشق تمام و باسخاوت و سماحت به او كمك مى كرد».<ref> مصاحبه نگارنده با معظم له.</ref>
+
'''<I>الف) آثارى که در تکمیل تألیفات استادشان علامه تهرانى تألیف نمودند:</I>'''
  
[[علامه محمدتقى جعفرى]] در مورد تواضع و فروتنى او فرموده اند: «از محاسن با اهميت شخصيت آن مرحوم، كه متاسفانه تا حدودى كمياب است، اين بود كه معمولاً در صدد ابراز معلوماتِ وافرى كه اندوخته بود برنمى‌آمد. اگر كسى روزها با آن بزرگوار همنشينى مى كرد نمى توانست از كميت معارفى كه در درون داشت، اطلاع پيدا كند».<ref>المحقق الطباطبائى فى ذكراه السنوية الاولى، ج 3، ص 1030.</ref>
+
مثل «مستدرک [[الذریعه الی تصانیف الشیعه|الذریعه]]»، «اضواء على الذریعه»، «مهذب الذریعه»، «معجم اعلام الشیعه»، «تعلیقات على طبقات اعلام الشیعه» و «تنظیم و تصحیح [[نقباء البشر (کتاب)|نقباء البشر]]».
  
استاد محمدتقى دانش پژوه نيز چنين فرموده اند: «هيچ آخوندى مثل او چنان پراطلاع نديده بودم».<ref> همان، ص 1036.</ref> و استاد عبدالحسين حائرى نيز درباره ميزان تسلط وى نوشته اند: «در باب تسلط ايشان بايد گفت كه از مسلم ترين امور كه جاى شك در آن نيست، تسلط كامل ايشان بر ميراث فرهنگى مخطوط اسلام و تشيع است».<ref>همان، ص 1039.</ref>
+
'''<I>ب) آثارى که در تکمیل تألیفات استادشان علامه امینى تألیف نمودند:</I>'''
  
از خصوصيات بارز آن بزرگوار سماحت و سخاوت وى در كمك به پژوهشگران و شاگردان بود كه همه كسانى كه از او استفاده كرده اند، به اين خصيصه اشاره مى كنند. آقاى صحتى سردرودى در اين باره نوشته اند: «هرگز فراموش نمى كنم آن شبى را كه استاد براى معالجه مى خواست چند صباحى به تهران رود و من بى خبر از همه جا، سر در كتاب و دفتر فروبرده بودم و مى نوشتم كه ديدم استاد خم شد و كليدهاى خانه را پيشم نهاد و گفت: ما عازم تهرانيم و در خانه كسى نيست. كتابخانه در اختيار شماست، هر وقتى از شبانه روز كه خواستى مى توانى بيايى و مطالعه كنى؛ و اگر هم خواستى مى توانى به خانه خود تلفن بزنى و همين جا بمانى و شبانه روز به تحقيق بپردازى».<ref>«پدر پير پژوهش زنده است» محمد صحتى سردرودى، هفته نامه گلستان [[قرآن]]، ش 6، ص 35.</ref>
+
مانند «على ضفاف [[الغدير (کتاب)|الغدیر]]» در تکمله الغدیر و «انباء السماء برزیة کربلا» در تکمیل سیرتنا و سنتنا.
  
==وفات علامه سید عبدالعزیز طباطبائی==
+
'''<I>ج) تحقیق و تصحیح آثار بزرگان:</I>'''
  
با وجود آن كه [[علامه طباطبايى]] در اواخر عمر از ناراحتى قلبى رنج مى برد، ولى كار و تلاش را رها نكرد و همچنان به فعاليت هاى علمى خود ادامه مى داد. تا اين كه روز دوشنبه 6 ماه [[رمضان]] 1416 ق به علت نارسايى شديد قلبى در بخش  ccu بيمارستان آيت الله العظمى گلپايگانى بسترى شد و ساعت 2 بامداد روز بعد، يعنى 7 رمضان المبارك 1416 (18 اسفند ماه 1374)، مرغ روح آن عزيز كالبد تن را رها نمود و به ملکوت اعلى پر كشيد.
+
مانند «[[فهرست شیخ منتجب الدین (کتاب)|فهرست منتجب الدین]]»، «الاربعون المنتقى من مناقب المرتضى»، «[[عقد الدرر فی اخبار المنتظر (کتاب)|عقدالدرر فى اخبار المهدى المنتظر]]»، «[[مقتل امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام (کتاب)|مقتل امیرالمؤمنین علیه السلام]] از ابن ابى دنیا»، «مناقب امیرالمؤمنین علیه السلام از [[احمد بن حنبل]]»، «ترجمه امیرالمؤمنین علیه السلام از [[تاریخ دمشق]]»، «ترجمه [[امام حسن]] و [[امام حسین]] علیه السلام از [[الطبقات الکبری (کتاب)|طبقات ابن سعد]]» و...
  
عصر همين روز پيكر پاك او در ميان موج تألم، تأثر و ناباورى هزاران نفر از دوست داران و ارادتمندان و شاگردانش از مسجد [[امام حسن عسکری]] علیه السلام به سوى حرم [[حضرت معصومه]] سلام الله علیها تشييع شد. پس از اقامه [[نماز]] به وسيله حضرت آيت الله آقا موسى شبيرى زنجانى دامت بركاته، در جوار بارگاه ملكوتى كريمه اهل بيت، حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها، در حجره 14 صحن بزرگ به خاك سپرده شد. در واقع با دفن اين محقق فرزانه، كتابخانه اى وسيع در گوشه اى از حرم مدفون گشت.
+
'''<I>د) فهرست نُسَخ خطى:</I>'''
  
==آثار و تأليفات  سید عبدالعزیز طباطبائی==
+
مانند «فهرست کتابخانه امیرالمؤمنین علیه السلام در [[نجف]] اشرف»، «فهرست نسخ خطى [[آستان قدس رضوى]]»، «فهرست نسخ کتابخانه [[علامه طباطبایى]] در [[شیراز|شیراز]]»، «فهرست نسخ کتابخانه سید محمدعلى قاضى طباطبایى در [[تبریز|تبریز]]»، «فهرست نسخ کتابخانه فراز عبدالقادر گیلانى در [[بغداد]]»، «فهرست نسخ کتابخانه ثقة الاسلام در تبریز» و...
  
اگر چه چندين سال است كه از فيض حضور آن محقق سخت كوش محروم شده ايم، ولى آثار جاويد او هماره عطر وجودش را در دل و جان مؤمنان زنده خواهد ساخت. فهرست مختصر تأليفات و نوشته هاى ايشان بر اساس مقاله «خزان در گلشن تحقيق»<ref>«خزان در گلشن تحقيق» على صدرائى خوئى، فصلنامه وقف ميراث جاويدان، ش 12-11.</ref>، اثر فاضل ارجمند جناب صدرايى خويى - كه خود از ارادتمندان و شاگردان محقق طباطبايى است. - به شرح ذيل مى باشد. آثار ايشان را مى توان به هفت بخش تقسيم كرد:
+
'''<I>هـ) کتابنامه ها:</I>'''
  
'''<I>الف) آثارى كه در تكميل تأليفات استادشان علامه تهرانى تأليف نمودند:</I>'''
+
از جمله «اهل البیت فى مکتبة العربیة»، «الغدیر فى التراث الاسلامى»، «حیاة الشیخ المفید»، «مکتبة العلامة الحلى»، «فى رحاب [[نهج البلاغه]]»، «مخطوطات اللغة العربیه»، «فهرست تصانیف کراجکى» و...
  
مثل «مستدرك الذريعه»، «اضواء على الذريعه»، «مهذب الذريعه»، «معجم اعلام الشيعه»، «تعليقات على طبقات اعلام الشيعه» و «تنظيم و تصحيح نقباء البشر».
+
'''<I>و) یادداشت ها و مطالب منتخب از کتابخانه ها که در سفرهاى ایشان تنظیم شده است:</I>'''
  
'''<I>ب) آثارى كه در تكميل تأليفات استادشان علامه امينى تأليف نمودند:</I>'''
+
مانند «نتایج الاسفار»، «قید الاوابد و جمع الشوارد»، «فهرست نسخه هاى منتخبه از کتابخانه هاى [[ترکیه|ترکیه]]»، «فهرست نسخ خطى منتخب از [[حجاز]]»، «فهرست نسخ منتخب از کتابخانه هاى تبریز» و...
  
مانند «على ضفاف الغدير» در تكمله الغدير و «انباء السماء برزية كربلا» در تكميل سيرتنا و سنتنا.
+
'''<I>ز) سایر آثار:</I>'''
  
'''<I>ج) تحقيق و تصحيح آثار بزرگان :</I>'''
+
مثل «الحسین علیه السلام والسنة»، «المهدى علیه السلام فى السنة النبویة»، «حیاة الشیخ [[شیخ یوسف بحرانی|یوسف بحرانى]]»، «شخصیت علمى و مشایخ [[شیخ طوسی|شیخ طوسى]]» و... . علاوه بر آثار مذکور، مقالات متعددى نیز از آن فقید در مجله وزین «تراثنا» به چاپ رسیده است.
  
مانند «فهرست منتجب الدين»، «الاربعون المنتقى من مناقب المرتضى»، «عقدالدرر فى اخبار المهدى المنتظر»، «مقتل اميرالمؤمنين علیه السلام از ابن ابى دنيا»، «مناقب اميرالمؤمنين علیه السلام از احمد بن حنبل»، «ترجمه اميرالمؤمنين علیه السلام از تاريخ دمشق»، «ترجمه [[امام حسن]] و [[امام حسين]] علیه السلام از طبقات ابن سعد» و...
+
==ویژگی‌های اخلاقی==
  
'''<I>د) فهرست نُسَخ خطى :</I>'''
+
همه کسانى که با محقق طباطبایى آشنایى داشتند به صفاى [[روح]] او و خلوص و ارادت ایشان به مقام شامخ [[اهل بیت]] عصمت و طهارت علیهم السلام و همچنین تبحر و تخصص او در کتاب شناسى [[شیعه|شیعه]]، اذعان دارند.
  
مانند «فهرست كتابخانه [[اميرالمؤمنين]] علیه السلام در [[نجف]] اشرف»، «فهرست نسخ خطى [[آستان قدس رضوى]]»، «فهرست نسخ كتابخانه [[علامه طباطبايى]] در شيراز»، «فهرست نسخ كتابخانه سيد محمدعلى قاضى طباطبايى در تبريز»، «فهرست نسخ كتابخانه فراز عبدالقادر گيلانى در [[بغداد]]»، «فهرست نسخ كتابخانه ثقة الاسلام در تبريز» و...
+
استاد فرزانه حضرت آیت الله [[سید موسی شبیری زنجانی|آقا موسى شبیرى زنجانى]] دامت برکاته درباره آقا سید عبدالعزیز مى فرمودند: «سه نکته در مورد ایشان قابل ذکر است: اول این که تسلط او بر کتاب شناسى اسلامى جاى شک و شبهه نبود، به صورتى که اگر نگوییم بى نظیر، مسلم کم نظیر بود؛ دوم این که اهل مسامحه و تعارف در تعبیر نبود و مطالبى که نوشته است با توجه به پشتوانه تحقیق ایشان قابل اعتماد و اعتنا است و سوم این که اگر مى فهمید کسى اهل استفاده و تحقیق است، با عشق تمام و باسخاوت و سماحت به او کمک مى کرد».<ref> مصاحبه نگارنده با معظم له.</ref>
  
'''<I>هـ) كتابنامه ها:</I>'''
+
[[علامه محمدتقى جعفرى]] در مورد [[تواضع]] و فروتنى او فرموده اند: «از محاسن با اهمیت شخصیت آن مرحوم، که متاسفانه تا حدودى کمیاب است، این بود که معمولاً در صدد ابراز معلوماتِ وافرى که اندوخته بود برنمى‌آمد. اگر کسى روزها با آن بزرگوار همنشینى مى کرد نمى توانست از کمیت معارفى که در درون داشت، اطلاع پیدا کند».<ref>المحقق الطباطبائى فى ذکراه السنویة الاولى، ج ۳، ص ۱۰۳۰.</ref>
  
از جمله «اهل البيت فى مكتبة العربية»، «الغدير فى التراث الاسلامى»، «حياة الشيخ المفيد»، «مكتبة العلامة الحلى»، «فى رحاب [[نهج البلاغه]]»، «مخطوطات اللغة العربيه»، «فهرست تصانيف كراجكى» و...
+
استاد محمدتقى دانش پژوه نیز چنین فرموده اند: «هیچ آخوندى مثل او چنان پراطلاع ندیده بودم».<ref> همان، ص ۱۰۳۶.</ref> و استاد عبدالحسین حائرى نیز درباره میزان تسلط وى نوشته اند: «در باب تسلط ایشان باید گفت که از مسلم ترین امور که جاى شک در آن نیست، تسلط کامل ایشان بر میراث فرهنگى مخطوط [[اسلام]] و تشیع است».<ref>همان، ص ۱۰۳۹.</ref>
  
'''<I>و) يادداشت ها و مطالب منتخب از كتابخانه ها كه در سفرهاى ايشان تنظيم شده است :</I>'''
+
از خصوصیات بارز آن بزرگوار سماحت و [[سخاوت]] وى در کمک به پژوهشگران و شاگردان بود که همه کسانى که از او استفاده کرده اند، به این خصیصه اشاره مى کنند. آقاى صحتى سردرودى در این باره نوشته اند: «هرگز فراموش نمى کنم آن شبى را که استاد براى معالجه مى خواست چند صباحى به تهران رود و من بى خبر از همه جا، سر در کتاب و دفتر فروبرده بودم و مى نوشتم که دیدم استاد خم شد و کلیدهاى خانه را پیشم نهاد و گفت: ما عازم تهرانیم و در خانه کسى نیست. کتابخانه در اختیار شماست، هر وقتى از شبانه روز که خواستى مى توانى بیایى و مطالعه کنى؛ و اگر هم خواستى مى توانى به خانه خود تلفن بزنى و همین جا بمانى و شبانه روز به تحقیق بپردازى».<ref>«پدر پیر پژوهش زنده است» محمد صحتى سردرودى، هفته نامه گلستان قرآن، ش ۶، ص ۳۵.</ref>
  
مانند «نتايج الاسفار»، «قيد الاوابد و جمع الشوارد»، «فهرست نسخه هاى منتخبه از كتابخانه هاى تركيه»، «فهرست نسخ خطى منتخب از حجاز»، «فهرست نسخ منتخب از كتابخانه هاى تبريز» و...
+
آیت الله سید محمدعلى ابطحى اصفهانى نیز می گوید: «تا آقاى سید عبدالعزیز طباطبایى زنده بود، اهل تحقیق مى دانستند در زیر آسمان شهرى زندگى مى کنند که مى توانند در هر بعدى از ابعاد مختلف مسائل اسلامى مشغول تحقیق باشند، در هر موردى که با مشکل مواجه شوند، استاد راهنمایى در آن شهر در گوشه خانه اش نشسته که در هر لحظه از لحظات شب و روز مهیاست تا مشکل آن ها را بدون هیچ منتى با یک تلفن حل کند».<ref>المحقق الطباطبائى فى ذکراه السنویة الاولى، ج ۳، ص ۱۱۷۸.</ref>
  
'''<I>ز) ساير آثار:</I>'''
+
==وفات==
 
+
با وجود آن که علامه طباطبایى در اواخر عمر از ناراحتى قلبى رنج مى برد، ولى کار و تلاش را رها نکرد و همچنان به فعالیت هاى علمى خود ادامه مى داد. تا این که در ۷ [[ماه رمضان|رمضان المبارک]] ۱۴۱۶ (۱۸ اسفند ماه ۱۳۷۴)، مرغ روح آن عزیز کالبد تن را رها نمود و به ملکوت اعلى پر کشید. عصر همین روز پیکر پاک او از مسجد [[امام حسن عسکری]] علیه السلام به سوى حرم [[حضرت معصومه]] سلام الله علیها [[تشییع جنازه|تشییع]] شد. پس از اقامه [[نماز]] به وسیله حضرت آیت الله آقا موسى شبیرى زنجانى دامت برکاته، در جوار بارگاه ملکوتى کریمه اهل بیت، حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها، در حجره ۱۴ صحن بزرگ به خاک سپرده شد. در واقع با دفن این محقق فرزانه، کتابخانه اى وسیع در گوشه اى از حرم مدفون گشت.
مثل «الحسين علیه السلام والسنة»، «المهدى علیه السلام فى السنة النبوية»، «حياة الشيخ يوسف بحرانى»، «شخصيت علمى و مشايخ شيخ طوسى» و... علاوه بر آثار مذكور، مقالات متعددى نيز از آن فقيد در مجله وزين «تراثنا» به چاپ رسيده است. براى شناخت دقيق و تفصيلى آثار ايشان مى توان به جلد اول يادنامه مراجعه نمود.
 
  
 
==پانویس==
 
==پانویس==
<references/>
+
<references />
  
 
==منابع==
 
==منابع==
  
مهدى سليمانى آشتيانى، ستارگان حرم، جلد 11
+
*مهدى سلیمانى آشتیانى، [[ستارگان حرم (کتاب)|ستارگان حرم]]، جلد ۱۱.
 +
 
 +
==آرشیو عکس و تصویر==
 +
<gallery mode="packed" heights="170">
 +
پرونده:عبدالعزیز (4).jpg|سید عبدالعزیز طباطبایى در نوجوانی
 +
پرونده:عبدالعزیز (1).jpg|سید عبدالعزیز طباطبایى در جوانی
 +
پرونده:عبدالعزیز (2).jpg|سید عبدالعزیز طباطبایى در منزل شخصی
 +
پرونده:عبدالعزیز1.jpg|سید عبدالعزیز طباطبایى
 +
پرونده:عبدالعزیز (3).jpg|سید عبدالعزیز طباطبایى
 +
پرونده:عبدالعزیز0.jpg|سید عبدالعزیز طباطبایى
 +
 
 +
</gallery>
  
[[رده:علمای قرن چهاردهم]]
+
[[رده:علمای معاصر|طباطبایی،سید عبدالعزیز]]
 +
[[رده:مدفونین در حرم حضرت معصومه (س)]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۱ اوت ۲۰۲۲، ساعت ۱۶:۵۹

آیت الله سید عبدالعزیز طباطبایى یزدی (۱۳۰۸ - ۱۳۷۴ ش) ملقب به محقق طباطبایی، نامى آشنا براى اهل قلم و تحقیق است. محقق طباطبایى را بدون شک باید از نامدارترین کتاب شناسان و نسخه شناسان عصر اخیر بشمار آورد. نام او بر تارک پژوهش هاى علوم اسلامى چون ستاره اى مى درخشد و یک عمر تلاش و خوشه چینى از خرمن معارف اهل بیت علیهم السلام را تداعى مى کند. ایشان مرجع محققان و پشتوانه اى براى جویندگان دانش در عصر ما بود. درب خانه اش به روى همه باز بود و با رویى گشاده به مشکلات و سؤالات افراد پاسخى شایسته مى داد.

S-a tabatabaee.png
نام کامل آیت‌الله سید عبدالعزیز طباطبایى
زادروز ۱۳۰۸ شمسی
زادگاه یزد
وفات ۱۳۷۴ شمسی
مدفن قم - حرم حضرت معصومه سلام الله علیها

Line.png

اساتید

سید ابوالقاسم خویى، سید عبدالهادى شیرازى، آقا بزرگ تهرانى، ...


آثار

الحسین علیه السلام والسنة، مستدرک الذریعه، اهل البیت فى مکتبة العربیة، ...

ولادت و خاندان

سید عبدالعزیز طباطبائی در بیت طباطبایى یزدى در ۲۳ جمادى الاول ۱۳۴۸ ق (چهارم آبان ۱۳۰۸ ش) پا به عرصه وجود گذاشت. بیت طباطبایى از خانواده هاى ریشه دار و شریف ایران هستند و مردان بزرگى را در دامن خود پرورش داده اند. اصل این خاندان از «کسنویه» یزد است و اولین کسى که از آن ها به عراق هجرت کرد، فقیه و عالم نامى، مرحوم آیت الله العظمى سید محمدکاظم یزدى صاحب «عروة الوثقى» است. یکى از افراد بیت طباطبایى - که پسرعموى صاحب «عروة» مى باشد - آقا سید اسماعیل طباطبایى است. او که دروس عالى حوزه را در نجف اشرف فراگرفته بود و از فضلاى حوزه بشمار مى رفت، به دامادى صاحب «عروة» درآمد. فرزند سید اسماعیل، مرحوم آقا سید جواد طباطبایى، پدر محقق طباطبایى است. مادر سید عبدالعزیز نیز فرزند سید احمد طباطبایى، پسر صاحب عروة است. لذا محقق طباطبایى هم از سوى پدر و هم از سوى مادر، نواده صاحب عروه محسوب مى شود.[۱]

پدر محقق طباطبایى، یعنى آقا سید جواد، از چهره هاى معروف علماى نجف اشرف بود. آقا سید عبدالعزیز درباره پدر گرامى اش مى گوید: «ایشان از اهل علم، مشهور به تقوا و زهد بود... قسمت زیادى از وقت خود را مشغول نماز و نوافل بود و نصف آخر قرآن را حفظ داشت و هر روز قرائت مى کرد».[۲]

تحصیلات و استادان

سید عبدالعزیز بعد از دوران طفولیت به مکتب رفت و خط و قرآن و حساب و دیگر مقدمات را فراگرفت. پس از آن به سلک طلاب علوم دینى درآمد و تحت اشراف پدر گرامى اش مراحل آغازین دانش را طى کرد.

پانزده سال داشت که همراه پدر به ایران آمد و در همین سفر پدرش درگذشت. اگر چه از دست دادن سایه مهر پدرى براى او سخت بود، ولى سید عبدالعزیز خیلى زود به قم رفت و مدتى مشغول تحصیل بود و از درس مرحوم آیت الله حاج آقا رضا صدر استفاده کرد. سال بعد به نجف اشرف و جوار آستان مولاى متقیان امیرالمومنین علیه السلام برگشت و در پرتو آن قبه نورانى مشغول کسب علم گردید.

محقق طباطبایى سالیان متمادى از محضر بزرگان حوزه سترگ نجف بهره ها برد. بعضى از شخصیت هایى که وى از خرمن دانش آن ها استفاده کرده است، عبارتند از:

  1. آیت الله العظمى سید ابوالقاسم خویى (م، ۱۴۱۳ ق)
  2. آیت الله العظمى سید عبدالهادى شیرازى (م، ۱۳۸۲ ق)
  3. آیت الله العظمى سید عبدالاعلى سبزوارى (م، ۱۴۱۴ ق)
  4. آیت الله سید على علامه فانى (م، ۱۴۰۹ ق)
  5. آیت الله سید هاشم حسینى طهرانى (م، ۱۴۱۱ ق)
  6. آیت الله میرزا محمدعلى اردوبادى (م، ۱۳۸۰ ق)
  7. آیت الله شیخ مجتبى لنکرانى (م، ۱۴۰۶ ق)
  8. آیت الله شیخ صدرا بادکوبه اى (م، ۱۳۹۲ ق)

آقا عبدالعزیز طباطبایى مراتب عالى فقه، اصول، کلام و فلسفه را از این بزرگان فراگرفت؛ ولى آن چه از دوران جوانى مورد علاقه فراوانش بود، علم کتابشناسى و بررسى و احیاى میراث کهن شیعه بود. در سال هاى تحصیل او در نجف، دو شخصیت فرزانه و استوانه استوار این رشته حاضر بودند: علامه حاج آقا بزرگ تهرانی، صاحب اثر عظیم «الذریعه» و علامه حاج شیخ عبدالحسین امینى مؤلف کتاب گرانسنگ «الغدیر». این دو بزرگوار که از چهره هاى تابناک حوزه علمیه بشمار مى رفتند و خود کتابخانه اى سیار از میراث شیعه بودند، در رشد و پرورش آقا سید عبدالعزیز بسیار تأثیرگذار بودند.

سید عبدالعزیز از سه نفر از بزرگان اساتید خود نیز داراى اجازه نقل روایت بود که عبارتند از حضرات آیات: سید ابوالقاسم خویى؛ سید عبدالهادى شیرازى و علامه آقا بزرگ تهرانى.

فعالیت‌هاى علمى و تحقیقی

محقق طباطبایى از همان اوان تأسیس کتابخانه عمومى حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام در نجف اشرف به وسیله مرزبان غیور حریم تشیع، علامه امینى، در آن جا مشغول تحقیق و تدوین فهرست کتابخانه شد. این امر باعث انس و ارتباط مداوم با علامه امینى گردید. در همین سال‌ها محقق طباطبایى براى شناسایى نُسَخ خطى، کتابشناسى و سایر ظرایف و دقایق این رشته، با علامه عالیقدر حاج آقا بزرگ تهرانى مراوده مستمر داشت.

علامه محقق طباطبایى در سال ۱۳۹۶ ق (۱۳۵۶ ش) به علت فشارهاى رژیم عراق به ایرانى ها، به میهن آباء و اجدادى خویش مهاجرت کرد و در جوار نگین شهر قم، حضرت معصومه سلام الله علیها، اقامت گزید. حضور ایشان در حوزه مقدس قم براى فضلا و محققین بسیار مغتنم و نیک بود و خیلى زود شمع جمع اهل قلم گردید. اخلاق پاک و روحیه بى آلایش، سخاوت علمى، تواضع و محبت آن عزیز باعث ارادت و علاقه مضاعف شاگردانش به او مى شد. حافظه بسیار خوب، اخلاص و عشق به نشر آثار اسلامى، تجربه عملى و معاشرت طولانى با اساتید و اهل فن، از محقق طباطبایى دانشمندى جامع پدید آورده بود، به طورى که هر کسى از محضرش بهره اى مى برد.

علاوه بر محققین و شاگردان، مؤسسات تحقیقاتى و علمى نیز از تجربه و تخصص او بى نیاز نبودند. مراکزى همچون: مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، دایرة المعارف بزرگ اسلامى و... با ایشان ارتباط داشتند و آثار زیادى با نظارت و همکارى مستقیم وى تحقیق و چاپ شد. بر اساس فهرستى که فرزند گرامى شان، آقاى سید محمد طباطبایى، تهیه کرده اند، تعداد ۹۴ عنوان کتاب با استفاده از راهنمایى ها و یادداشت هاى محقق طباطبایى تحقیق شد که در مقدمه این آثار بدین نکته اشاره شده است.[۳]

علامه محقق طباطبایى همچنین در مجامع و همایش هاى علمى مختلفى شرکت مى جست و در بسیارى از آن ها مقالاتى نیز ارائه مى نمود. از آن جمله به کنگره علامه شریف رضى در ۱۴۰۶ ق در تهران، کنگره هزاره شیخ مفید در ۱۴۱۳ ق، در قم، کنگره امام حسین علیه السلام در ۱۴۰۴ ق در لندن و کنگره امام على علیه السلام در ۱۴۰۶ ق در لندن، مى توان اشاره نمود.

فهرست‌نگارى و کتاب‌شناسى:

محقق طباطبایى از اوان نوجوانى علاقه وافرى به فهرست نگارى و کتاب شناسى نشان مى داد و چنان که خود فرموده اند، در سن هشت یا نه سالگى کتُب کتابخانه مدرسه سید را در نجف اشرف در دفتر کوچکى فهرست کردند. این دفتر اولین فهرستى است که ایشان تهیه نمود.[۴] در دوران جوانى درک محضر کتاب شناس شیعه، علامه آقا بزرگ تهرانی و ۲۵ سال ارتباط با وى، تبحر و تخصص ویژه اى به آقاى طباطبایى بخشیده بود و شاید بتوان او را یادگار و وارث علمى صاحب «الذریعه» در قم دانست. ایشان فهرست هاى زیادى را از نُسَخ خطى داخل و خارج کشور تهیه کرد که در بخش آثار به آن ها اشاره خواهیم کرد.

محقق طباطبایى در مورد فهرست نگارى در ایران فرموده اند: «در ایران، در کل بسیار خوب است؛ و من مکرراً گفته ام که هیچ کشور دیگرى به اندازه ایران، فهرست تهیه و چاپ نکرده است». ایشان در مورد زبان فهرست ها گفته اند: «به نظر من بهتر است که فهرست به زبان کتاب ها باشد؛ مثلاً کتب عربى به زبان عربى و کتاب هاى فارسى به زبان فارسى فهرست شوند».

مرحوم طباطبایى درباره فهرست نگارى کتابخانه مرکزى آستان قدس رضوى نیز ضمن تجلیل، فرموده اند: «کار اشتباهى که انجام شده فهرست موضوعى است؛ زیرا کتابخانه اى را که دائماً در حال رشد است نمى توان به صورت موضوعى فهرست کرد، بلکه باید کتاب ها را شماره اى فهرست کرد».[۵]

آثار و تألیفات

فهرست مختصر تألیفات و نوشته هاى ایشان بر اساس مقاله «خزان در گلشن تحقیق»[۶]، اثر فاضل ارجمند جناب صدرایى خویى - که خود از ارادتمندان و شاگردان محقق طباطبایى است - به شرح ذیل مى باشد. آثار ایشان را مى توان به هفت بخش تقسیم کرد:

الحسین علیه السلام والسنة - یکی از آثار سید عبدالعزیز طباطبایى

الف) آثارى که در تکمیل تألیفات استادشان علامه تهرانى تألیف نمودند:

مثل «مستدرک الذریعه»، «اضواء على الذریعه»، «مهذب الذریعه»، «معجم اعلام الشیعه»، «تعلیقات على طبقات اعلام الشیعه» و «تنظیم و تصحیح نقباء البشر».

ب) آثارى که در تکمیل تألیفات استادشان علامه امینى تألیف نمودند:

مانند «على ضفاف الغدیر» در تکمله الغدیر و «انباء السماء برزیة کربلا» در تکمیل سیرتنا و سنتنا.

ج) تحقیق و تصحیح آثار بزرگان:

مانند «فهرست منتجب الدین»، «الاربعون المنتقى من مناقب المرتضى»، «عقدالدرر فى اخبار المهدى المنتظر»، «مقتل امیرالمؤمنین علیه السلام از ابن ابى دنیا»، «مناقب امیرالمؤمنین علیه السلام از احمد بن حنبل»، «ترجمه امیرالمؤمنین علیه السلام از تاریخ دمشق»، «ترجمه امام حسن و امام حسین علیه السلام از طبقات ابن سعد» و...

د) فهرست نُسَخ خطى:

مانند «فهرست کتابخانه امیرالمؤمنین علیه السلام در نجف اشرف»، «فهرست نسخ خطى آستان قدس رضوى»، «فهرست نسخ کتابخانه علامه طباطبایى در شیراز»، «فهرست نسخ کتابخانه سید محمدعلى قاضى طباطبایى در تبریز»، «فهرست نسخ کتابخانه فراز عبدالقادر گیلانى در بغداد»، «فهرست نسخ کتابخانه ثقة الاسلام در تبریز» و...

هـ) کتابنامه ها:

از جمله «اهل البیت فى مکتبة العربیة»، «الغدیر فى التراث الاسلامى»، «حیاة الشیخ المفید»، «مکتبة العلامة الحلى»، «فى رحاب نهج البلاغه»، «مخطوطات اللغة العربیه»، «فهرست تصانیف کراجکى» و...

و) یادداشت ها و مطالب منتخب از کتابخانه ها که در سفرهاى ایشان تنظیم شده است:

مانند «نتایج الاسفار»، «قید الاوابد و جمع الشوارد»، «فهرست نسخه هاى منتخبه از کتابخانه هاى ترکیه»، «فهرست نسخ خطى منتخب از حجاز»، «فهرست نسخ منتخب از کتابخانه هاى تبریز» و...

ز) سایر آثار:

مثل «الحسین علیه السلام والسنة»، «المهدى علیه السلام فى السنة النبویة»، «حیاة الشیخ یوسف بحرانى»، «شخصیت علمى و مشایخ شیخ طوسى» و... . علاوه بر آثار مذکور، مقالات متعددى نیز از آن فقید در مجله وزین «تراثنا» به چاپ رسیده است.

ویژگی‌های اخلاقی

همه کسانى که با محقق طباطبایى آشنایى داشتند به صفاى روح او و خلوص و ارادت ایشان به مقام شامخ اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام و همچنین تبحر و تخصص او در کتاب شناسى شیعه، اذعان دارند.

استاد فرزانه حضرت آیت الله آقا موسى شبیرى زنجانى دامت برکاته درباره آقا سید عبدالعزیز مى فرمودند: «سه نکته در مورد ایشان قابل ذکر است: اول این که تسلط او بر کتاب شناسى اسلامى جاى شک و شبهه نبود، به صورتى که اگر نگوییم بى نظیر، مسلم کم نظیر بود؛ دوم این که اهل مسامحه و تعارف در تعبیر نبود و مطالبى که نوشته است با توجه به پشتوانه تحقیق ایشان قابل اعتماد و اعتنا است و سوم این که اگر مى فهمید کسى اهل استفاده و تحقیق است، با عشق تمام و باسخاوت و سماحت به او کمک مى کرد».[۷]

علامه محمدتقى جعفرى در مورد تواضع و فروتنى او فرموده اند: «از محاسن با اهمیت شخصیت آن مرحوم، که متاسفانه تا حدودى کمیاب است، این بود که معمولاً در صدد ابراز معلوماتِ وافرى که اندوخته بود برنمى‌آمد. اگر کسى روزها با آن بزرگوار همنشینى مى کرد نمى توانست از کمیت معارفى که در درون داشت، اطلاع پیدا کند».[۸]

استاد محمدتقى دانش پژوه نیز چنین فرموده اند: «هیچ آخوندى مثل او چنان پراطلاع ندیده بودم».[۹] و استاد عبدالحسین حائرى نیز درباره میزان تسلط وى نوشته اند: «در باب تسلط ایشان باید گفت که از مسلم ترین امور که جاى شک در آن نیست، تسلط کامل ایشان بر میراث فرهنگى مخطوط اسلام و تشیع است».[۱۰]

از خصوصیات بارز آن بزرگوار سماحت و سخاوت وى در کمک به پژوهشگران و شاگردان بود که همه کسانى که از او استفاده کرده اند، به این خصیصه اشاره مى کنند. آقاى صحتى سردرودى در این باره نوشته اند: «هرگز فراموش نمى کنم آن شبى را که استاد براى معالجه مى خواست چند صباحى به تهران رود و من بى خبر از همه جا، سر در کتاب و دفتر فروبرده بودم و مى نوشتم که دیدم استاد خم شد و کلیدهاى خانه را پیشم نهاد و گفت: ما عازم تهرانیم و در خانه کسى نیست. کتابخانه در اختیار شماست، هر وقتى از شبانه روز که خواستى مى توانى بیایى و مطالعه کنى؛ و اگر هم خواستى مى توانى به خانه خود تلفن بزنى و همین جا بمانى و شبانه روز به تحقیق بپردازى».[۱۱]

آیت الله سید محمدعلى ابطحى اصفهانى نیز می گوید: «تا آقاى سید عبدالعزیز طباطبایى زنده بود، اهل تحقیق مى دانستند در زیر آسمان شهرى زندگى مى کنند که مى توانند در هر بعدى از ابعاد مختلف مسائل اسلامى مشغول تحقیق باشند، در هر موردى که با مشکل مواجه شوند، استاد راهنمایى در آن شهر در گوشه خانه اش نشسته که در هر لحظه از لحظات شب و روز مهیاست تا مشکل آن ها را بدون هیچ منتى با یک تلفن حل کند».[۱۲]

وفات

با وجود آن که علامه طباطبایى در اواخر عمر از ناراحتى قلبى رنج مى برد، ولى کار و تلاش را رها نکرد و همچنان به فعالیت هاى علمى خود ادامه مى داد. تا این که در ۷ رمضان المبارک ۱۴۱۶ (۱۸ اسفند ماه ۱۳۷۴)، مرغ روح آن عزیز کالبد تن را رها نمود و به ملکوت اعلى پر کشید. عصر همین روز پیکر پاک او از مسجد امام حسن عسکری علیه السلام به سوى حرم حضرت معصومه سلام الله علیها تشییع شد. پس از اقامه نماز به وسیله حضرت آیت الله آقا موسى شبیرى زنجانى دامت برکاته، در جوار بارگاه ملکوتى کریمه اهل بیت، حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها، در حجره ۱۴ صحن بزرگ به خاک سپرده شد. در واقع با دفن این محقق فرزانه، کتابخانه اى وسیع در گوشه اى از حرم مدفون گشت.

پانویس

  1. الغدیر فى النراث الاسلامى، ص ۲۳۳.
  2. المحقق الطباطبائى فى ذکراه السنویة الاولى، ج ۱، ص ۳۵۰-۳۴۸.
  3. همان، ج ۳، ص ۱۱۳۵-۱۰۹۰.
  4. همان، ص ۱۲۲۳.
  5. همان، ص ۱۲۲۳-۱۲۱۹.
  6. «خزان در گلشن تحقیق» على صدرائى خوئى، فصلنامه وقف میراث جاویدان، ش ۱۲-۱۱.
  7. مصاحبه نگارنده با معظم له.
  8. المحقق الطباطبائى فى ذکراه السنویة الاولى، ج ۳، ص ۱۰۳۰.
  9. همان، ص ۱۰۳۶.
  10. همان، ص ۱۰۳۹.
  11. «پدر پیر پژوهش زنده است» محمد صحتى سردرودى، هفته نامه گلستان قرآن، ش ۶، ص ۳۵.
  12. المحقق الطباطبائى فى ذکراه السنویة الاولى، ج ۳، ص ۱۱۷۸.

منابع

آرشیو عکس و تصویر