تاریخ مدینة دمشق (کتاب)
کتاب «تاریخ مدینة دمشق» تألیف ابن عساکر دمشقی (م، ۵۷۱ ق)، کتابى تاریخى، رجالى و حدیثى و از جامع‌ترین آثار در جغرافیای تاریخى شهر قدیمی دمشق و زندگینامه دانشمندان به ویژه محدثان آن شهر است. «تاریخ مدینه دمشق» على‌رغم نام آن، تاریخى عام بوده و همه مناطق و اشخاص مهم تاریخ اسلام را به طور مفصل و مستند گزارش کرده است.
 | |
| نویسنده | ابن عساکر |
| موضوع | تاریخ و شرح حال |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۸۰ |
|
| |
مؤلف
«على بن حسن بن هبةالله» معروف به «ابن عساکر دمشقى» (۴۹۹-۵۷۱ ق)، محدث و مورخ نامدار اهل سنت در قرن ۶ قمری است. وی به سبب حفظ و روایت احادیث بسیار، کثرت سفرهای علمى و استفاده از مشایخ بزرگ در شهرهای اسلامى و نیز تألیف اثر مهم «تاریخ مدینة دمشق»، از شهرت زیادی برخوردار است.
ابن فارض مصرى، قاسم بن على بن عساکر، عبدالواحد بن عبدالرحمن قریشى، مظفّر بن عقیل شیبانى، از شاگردان او هستند.
اهمیت ابن عساکر براى علماى شیعه این است که بسیارى از روایات مربوط به عقاید شیعه، به ویژه روایت‌های راویان و ائمه شیعه را در آثارش نقل کرده است که علماى شیعه در مقام احتجاج با اهل سنت به آنها استناد و استشهاد کرده اند.
برخی دیگر از آثار او عبارتند از: فضل على بن ابى‌‌طالب، اخبار لحفظ القرآن، الموافقات على شیوخ الائمه الثقات، کشف المغطّا فى فضل الموطّا، الاشراف على معرفة الاطراف و الاربعین البلدانیة.
معرفی کتاب
عنوان کامل کتاب، «تاریخ مدینة دمشق حماها الله و ذکر فضلها و تسمیة من حلّها من الاماثل او اجتاز بنواحیها من واردیها و اهلها» است. این کتاب پس از تاریخ نیشابور حاکم نیشابوری (م، ۴۱۲ق)، ذکر اخبار اصبهان ابونعیم اصفهانى (م، ۴۳۰ق) و تاریخ بغداد خطیب بغدادی (م، ۴۶۳ق) در تاریخ شهرهای اسلامى نوشته شده است.
تألیف کتاب در خلال اقامت مؤلف در دمشق و پیش از سفر به خراسان آغاز شد و تا ۵۴۹ق که نورالدین بر دمشق دست یافت، حدود ۵۷ مجلد ۱۰ جزئى از آن آماده شده بود، از آن پس با تشویق نورالدین باقى مانده کار با سرعت دنبال شد و در ۵۵۹-۵۶۰ق یعنى در ۶۰ سالگى مؤلف، قسمت اعظم کتاب به پایان رسید و عمادالدین کاتب در سفر اول خود به دمشق (۵۶۲ ق) ۷۰۰ جزء از این کتاب را دید و بخشهایى از آن را نزد مؤلف خواند.
به گفته پسرش قاسم (م، ۶۰۰ق) که پاکنویس و ویرایش آن به کوشش او صورت گرفت، تألیف این کتاب در ۵۶۵ق به پایان رسیده است.
محتوای کتاب
شیوه نگارش و تدوین «تاریخ مدینه دمشق» به ترتیب تاریخ بغداد است که ابن عساکر مطالب آن را نزد مشایخ بغداد و دمشق که بعضاً از اصحاب خطیب بغدادی بوده‌اند، خوانده و شنیده بود.
کتاب را پیش‌گفتاری است مفصل از پیشینه تاریخى دمشق، پیدایش و بنا و وجه تسمیه آن، اخبار وارده در فضایل دمشق و شام در احادیث نبوی و فتح آن بدست سپاه اسلام، نقشه شهر دمشق، مساجد، کلیساها، دیرها، دروازه‌ها و تاریخ بنای هر کدام، ذکر رودها و کاریزها و زندگینامه پیامبران، خلفا، والیان، فقیهان، محدثان، قاضیان، قاریان، ادیبان، شاعران و راویانى که از دمشق و دیگر شهرهای دیار شام چون بیروت، رمله، حلب و بعلبک دیدار کرده‌اند.
مؤلف از نوشته‌های پیشینیان چون احمد بن معلى (م، ۲۸۶ق) و ابن حمید بن ابى العجائز بهره برده است. زندگینامه رجال را به شیوه ابونعیم در «ذکر اخبار اصبهان» با نام «احمد» و از پیامبر اسلام آغاز کرده و زنان محدثه و شاعره دمشق و زنان ناموری را که از دیار شام دیدار کرده‌اند، به دنبال آورده است.
۷۴ جلد از این کتاب مطالب مربوط به پیش از اسلام تا سده ششم قمرى را دربر دارد و ۶ جلد دیگر انواع فهرست هاى علمى و فنى از جمله فهرست آیات، روایات و اَعلام توسط ناشر به آن افزوده شده است. از این رو حجم مطالب کتاب، به ۸۰ مجلد (هر مجلد در ۱۰ جزء ۲۰ برگى) رسیده است. این حجم عظیم، از آوردن اسانید بسیار و تکرار یک موضوع از طرق مختلف و نیز ذکر هزاران حدیث نبوى و بیش از دو هزار حدیث از امیرالمومنین على(علیه السلام) را به طور مستند ناشى شده است.
مؤلف روایات و اخباری را از برخی مصادر گزارش می‌کند که در دسترس ما قرار نگرفته است. در این کتاب نام افراد بسیاری از رجال فرهنگ اسلامی و نیز میراث عربی قبل از اسلام گرد آمده است. از این رو تاریخ دمشق می‌تواند حلقه واسطه بین زمان ما و زمان پیشینیان مؤلف قرار گیرد.
از آنجا که مؤلف خود نسبت به احادیث ضعیف و ساختگی آگاهی کامل داشته است، در این کتاب همه جا روایت با سند کامل ذکر می‌شود.
اهمیت کتاب
کتاب تاریخ دمشق علاوه بر تاریخى بودن آن، به عنوان کتاب جامع و معتبر حدیثى نیز تلقى شده و از مهم ترین منابع علماى رجال و حدیث اهل سنت مثل سیوطى، ذهبى، ابن حجر و دیگران بوده است. ابن عساکر بسیارى از وقایع و حقایق مربوط به شیعه و عقاید آن را در کتابش بدون تعصب نقل کرده و از این رو کتاب او از مهمترین مراجع و منابع احتجاج علماى شیعه براى اثبات حقانیت عقاید خود در برابر اهل سنت به شمار می ورد.
تاریخ دمشق در همان زمان مؤلف شهرت و اعتبار فراوان یافت و ابن عساکر خود در دارالحدیث نوریه و جامع دمشق به تدریس آن پرداخت. پس از درگذشت ابن عساکر، کتاب تاریخ دمشق همچنان محل مراجعه مورخان و جغرافى نویسان و منبع تدریس حافظان حدیث و دانشمندان شافعى بود. هنوز نیم قرن از تاریخ تألیف آن نگذشته بود که یاقوت حموی در تدوین بزرگ‌ترین معجم جغرافیایى خود به ویژه در مطالب مربوط به خطه شام از آن بهره بسیار برد. عبدالقادر رهاوی (م، ۶۱۲ ق) مدتها در مدرسه ابن حنبلى دمشق ماند و کتاب را از آغاز تا انجام به خط خویش نوشت. ابن شداد در کتاب «الاعلاق الخطیرة فى ذکر امراء الشام والجزیرة» در بخش مربوط به تاریخ دمشق از این کتاب بهره جست.
پسرش قاسم ابن عساکر، ابوعمرو ابن حاجب و قاسم بن محمد برزالى، هر کدام ذیلى بر تاریخ دمشق نوشتند و نیز کرم بن عبدالواحد صفار، ابوشامة مقدسى، احمد بن عبدالدائم مقدسى، ابن منظور، شمس‌الدین ذهبى، ابن قاضى شهبه، عبدالرحمان سیوطى، ابوالفتح خطیب و چند تن دیگر آن را خلاصه کردند.
منابع
- "ابن عساکر"، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۴، ص۱۵۱۶، نورالله کسائی.
- "تاریخ مدینة دمشق"، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
- نرم افزار کتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
