معجم أعلام الشيعة (کتاب)
«معجم أعلام الشیعة» تألیف سید عبدالعزیز طباطبایی (م، ۱۳۷۴ ش)، تکمیل و استدراکی بر کتاب «طبقات أعلام الشیعة»، اثر شیخ آقا بزرگ تهرانى است. در این کتاب، اطلاعات باارزشى در زمینه تاریخ شیعه‌شناسى آمده است.
 | |
| نویسنده | سید عبدالعزیز طباطبایی |
| موضوع | تراجم و رجال شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
|
| |
محتویات
مؤلف
آیت الله سید عبدالعزیز طباطبایی ملقّب به محقق طباطبایی، (۱۳۰۸-۱۳۷۴ ش) محقق و نویسنده برجسته شیعه معاصر و از شاگردان سید ابوالقاسم خویی، سید عبدالهادی شیرازی و آقا بزرگ تهرانى بود.
محقق طباطبایى را بدون شک باید از نامدارترین کتاب‌شناسان و نسخه‌شناسان عصر اخیر بشمار آورد که مرجع محققان و پشتوانه اى براى جویندگان دانش در عصر ما بود. مراکزى همچون: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، بنیاد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، دایرة المعارف بزرگ اسلامی و... با ایشان ارتباط داشتند و آثار زیادى با نظارت و همکارى مستقیم وى تحقیق و چاپ شد.
تألیفات ایشان بیشتر در تحقیق و تصحیح و استدراک آثار علمای گذشته شیعه بوده، از جمله: معجم اعلام الشیعه، مستدرک «الذریعه»، تعلیقات على طبقات اعلام الشیعه، على ضفاف الغدیر در تکمله «الغدیر»، تحقیق و تصحیح «فهرست شیخ منتجب الدین»، الحسین علیه‌السلام والسنة، المهدى علیه‌السلام فى السنة النبویة.
معرفی کتاب
علم تراجم و رجال از دیرباز مورد توجه علماى اسلام قرار گرفته و در این راستا، کتاب‌هاى فراوانى را به رشته تحریر درآورده‌اند. اما گسترده‌ترین کتابى که در تراجم علماى شیعه نگاشته شده و دانشمندان امامیه را در هر قرن معرفى کرده است، کتاب «طبقات أعلام الشیعة» - یا «وفیات الأعلام بعد غیبة إمام الأنام» - مى‌باشد که به قلم ارزنده امام فن تراجم و رجال، شیخ آقابزرگ تهرانى، نگاشته شده است. این کتاب، تذکره‌اى از دانشمندان شیعه از قرن چهارم تا چهاردهم هجرى مى‌باشد که مؤلف با کاوش در کتابخانه‌هاى عمومى و خصوصى ممالک اسلامى، نام تمام بزرگان شیعه (اعم از مؤلفان، مترجمان، شارحان، شاعران و...) را گرد آورده و براى هر قرن، نامى جداگانه نهاده است. این کتاب از بدو تألیف تاکنون، مطمح نظر پژوهشگران قرار گرفت و بر آن، کارهاى متعددى انجام شده است. اثر حاضر (معجم أعلام الشیعة) کتابى است که در استدراک بر آن کتاب توسط سید عبدالعزیز طباطبایی نگاشته شده است. نویسنده در این اثر، به خاطر مطالعات و تحقیقات فراوانش در علوم رجال، تراجم، کتاب‌شناسى و نسخه‌شناسى، موفق به ضبط نام بسیارى از کسان شد که در «أعلام الشیعة» ذکرى از آنان نشده بود.
خواننده با یک نظر اجمالى به کتاب، به رنجى که مؤلف در خلق این اثر برده، پى مى‌برد. جستجو در ده‌ها کتاب شیعى و سنى - که اکثر آن‌ها بیش از یک مجلد است - همانند: «الوافی بالوفیات»، «وفیات الأعیان»، «التکملة لوفیات النقلة»، «موارد الأتحاف»، «تاریخ بغداد»، «نکت الهمیان»، «بغیة الوعاة»، «معجم الأدباء»، «لسان المیزان»، «فهرست ابن ندیم»، «مشکاة المسائل»، «الجواهر المضیئة»، «تلخیص مجمع الآداب»، «بغیة الطب»، «سیر أعلام النبلاء»، «تاج العروس»، «منتخب السیاق»، «التحبیر»، «الروض الناضر»، «الذریعة» و «معجم الشعراء» موجد این اثر است.
محتوای کتاب
روش کار سید عبدالعزیز طباطبایی در کتاب حاضر چنان بوده که در خلال مراجعاتش به کتب تراجم و معاجم، به هر اسمى که برمى‌خورد، آن را با «طبقات أعلام الشیعة» تطبیق مى‌کرد؛ اگر ذکرى از آن در کتاب طبقات شده بود، نام مصدر و اضافات را در کنار آن ثبت مى‌کرد - که تعلیق دیگرش «تعلیقات على طبقات أعلام الشیعة» محصول آن است -؛ وگرنه آن‌ها را در برگ‌هاى جداگانه مى‌نوشت و آن‌ها را بر طبق حروف الفبا - و نه زمان - مرتب مى‌کرد و بدین‌سان بود که کتاب فخیم حاضر پدید آمد.
در نخستین مجلد این کتاب، نام و شرح حال ۶۷۴ تن از مشایخ و علمای شیعه، بر حسب حروف، مرتب گردیده است. اکثر این اسم‌ها، در لابه‌لاى کتاب‌ها مخفى بوده و با رنج شبانه‌روزى مؤلف، استخراج شده است.
برخى از اشخاصى که در این کتاب نامشان آمده، از عالمان بعد از عصر صفوى تا معاصر هستند. این افراد به‌طور عمده یا کسانى هستند که نویسنده نزد آن‌ها درس خوانده یا نوعى آشنایى و رفاقت داشته است - مانند محمدجواد فضل‌الله - یا کسانى هستند که نامشان را در نسخه خطی دیده و یا کسانى هستند که محمدمهدى رازى، شرح حال آن‌ها را در انتهاى کتابش «مشکوة المسائل» آورده، که مورد رؤیت شیخ آقا بزرگ تهرانی قرار نگرفته است. اما به‌طور اساسى، شرح حال‌ها مربوط به عالمان شیعه از قرن سوم تا نهم و بیشتر از همه، از قرن پنجم تا هفتم هجری است. گویا قرار بر این بوده که مجلد نخست معجم به عالمان کهن اختصاص یافته و مجلدى دیگر به عالمان عصر جدید، اما این تجزیه با دقت انجام نشده است.
ملاک‌هایى که نویسنده براى اثبات تشیع افراد به آن‌ها استناد کرده و مورد نظر ایشان بوده، عبارتند از:
- الف) تصریح دیگران: نخستین ملاک، تصریح مؤلفى به شیعه بودن فرد مورد نظر است؛ البته باید توجه داشت که نسبت تشیع در چه زمانى، با چه تعبیرى و از طرف چه مؤلفى به آن فرد داده شده است.
- ب) علوى بودن: به‌تقریب مى‌توان گفت که نویسنده، نام هر علوى برجسته‌اى را که ابن فوطى یا صفدى در آثارشان آورده‌اند، به‌عنوان بزرگى از شیعه در این کتاب آورده است.
- ج) وابستگى به خاندانى شیعى: اعم از اینکه از امیران باشد یا وزیران و یا خاندان‌هاى سرشناس دیگر.
- د) وابستگى شهرى: چهارمین ملاک نویسنده، وابستگى شخص به شهرى است که مردمان آن، یکپارچه بر مذهب تشیع اند.
- ه) دفن در عتبات مقدسه: ملاک دیگر آن است که شخص را در کنار قبور امامان(ع) دفن کنند. این مسئله وقتى جدى‌تر مى‌شود که مثلا شخص در بغداد فوت کرده و او را به کربلا یا نجف منتقل کرده باشند.
- و) تصریح خود شخص: اینکه خود فرد، مطلبى را اظهار کرده باشد که اشاره یا صراحت به تشیع او داشته یا دارد.
- ز) معیارهاى دیگر: از جمله اینکه مشایخ شخص، شیعه باشند؛ البته این مسئله رایجى است که شخصى شیعى، مشایخ سنى داشته باشد. عکس آن هم موارد متعددى دارد که یک سنى، نزد شیعه حدیث شنیده یا تحصیل کرده باشد، اما درصورتى‌که قرینه خاصى باشد، داشتن مشایخ شیعه، مى‌تواند شیعه بودن فرد را نشان دهد.
منابع
- "معرفى‌هاى اجمالى"، احمد عابدى و سایرین، نشريه اطلاع‌رسانى و كتابدارى آينه پژوهش، فروردين ۱۳۷۶، شماره ۴۳.
- "افق‌هاى تازه در تاريخ تشيع بر اساس كتاب معجم أعلام الشيعة"، محقق طباطبايى و رسول جعفریان، نشريه اطلاع‌رسانى و كتابدارى آينه ميراث، پاييز ۱۳۷۷، شماره ۲.
- نرم افزار تراجم و کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
