آیه: تفاوت بین نسخه‌ها
(افزودن مطلب) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
||
| (۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | {{ | + | {{خوب}} |
| + | '''«آيه»''' در اصطلاح به جمله‌هاى [[قرآن کریم]] با فاصله‌هاى مشخص گفته می‌شود که در کنار هم، یک [[سوره]] را تشکیل می‌دهند و اكنون با شماره علامتگذارى مىشود. | ||
| + | |||
| + | ==معنای لغوی آیه== | ||
| + | واژه «آيه» در لغت به معناى نشانه و علامت آشکار است. <ref>مفردات ألفاظ القرآن، ص: 101.</ref> این واژه در [[قرآن کریم]] کاربردهای مختلفی دارد که همگی با معنای لغوی آن متناسب است. از جمله: | ||
| − | + | *'''آیه به معنای [[معجزه]]'''؛ مانند: {{متن قرآن|«هَـذِهِ نَاقَةُ اللّهِ لَكُمْ آيَةً»}}؛ ([[سوره اعراف]]/آیه 72) این ماده شتر آفریده خداست و برای شما معجزه ای است. | |
| − | + | *'''آيه به معناى عبرت'''؛ مانند: {{متن قرآن|«قَدْ كانَ لَكُمْ آيَةٌ فِي فِئَتَيْنِ الْتَقَتا فِئَةٌ تُقاتِلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ أُخْرى كافِرَةٌ يَرَوْنَهُمْ مِثْلَيْهِمْ رَأْيَ الْعَيْنِ وَاللَّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشاءُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِي الْأَبْصارِ»}}؛([[سوره آل عمران]]/آیه13) دو گروهي كه در ميدان ([[جنگ بدر]]) با هم روبرو شدند، نشانه درس عبرتی براي شما بود. يك گروه در راه خدا نبرد می كردند و جمع ديگری كه كافر بودند، در حالي كه آنها گروه را با چشم خود دو برابر آنچه بودند مي ديدند، در اين عبرتي است براي صاحبان بصيرت. | |
| − | + | *'''آيه به معنای آثار و علائم طبیعی'''؛ مانند: {{متن قرآن|«وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ»}}؛([[سوره روم]]/آیه22) از نشانه هاى خداى سبحان پديد آوردن آسمانها و زمين و نيز تفاوت زبانهاى شماست. | |
| − | *'''آیه | ||
| − | *'''آيه به معناى عبرت''' | ||
| − | *'''آثار و علائم طبیعی''' | ||
==معناى اصطلاحى آيه== | ==معناى اصطلاحى آيه== | ||
| − | واژه | + | واژه «آيه» در اصطلاح به جمله هاى [[قرآن]] با فاصله هاى مشخص كه اكنون با شماره علامت گذارى مى شود، گفته شده است. از تعبيرات زیر ممكن است استفاده شود كه آيه به معناى اصطلاحى آن در قرآن به كار رفته است، مانند: |
| − | *{{متن قرآن| | + | *{{متن قرآن|«تِلْكَ آياتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ...»}} ([[سوره بقره]]/آیه252)؛ آنها آيات خداست كه بر تو تلاوت مى كنيم. |
| − | *{{متن قرآن| | + | *{{متن قرآن|«كِتابٌ أُحْكِمَتْ آياتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ ...»}} ([[سوره هود]]/آیه1)؛ كتابى كه آيات آن إحكام پيدا كرده آنگاه تفصيل شده اند. |
| − | *{{متن قرآن| | + | *{{متن قرآن|«إِذا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آياتُهُ زادَتْهُمْ إِيماناً...»}} ([[سوره انفال]]/آیه3)؛ وقتى آيات خدا بر آنها تلاوت مى شود ايمان آنها زياد مى شود. |
| − | *{{متن قرآن| | + | *{{متن قرآن|«وَ اذْكُرْنَ ما يُتْلى فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آياتِ اللَّهِ...»}} ([[سوره احزاب]]/آیه34)؛ همسران رسول اللّه (صلّى اللّه عليه وآله) در خانه هاى خود به ياد بياورند آنچه از آيات خدا تلاوت مى شود. |
| − | + | احتمال ديگر در اين تعبيرات وجود دارد و آن اين كه منظور، الفاظ قرآن باشد. يعنى منظور اين تعبيرات جمله هاى قرآن باشد، بدون در نظر گرفتن فاصله هاى اصطلاحى. زيرا جمله هاى قرآن حتى كلمات قرآن آيه های الهى هستند. لذا اثبات اين نكته كه در زبان قرآن، آيه به همين مفهوم اصطلاحى به كار مى رفته است، با توجه به اينكه علامت گذارى نبود و اينكه فاصله ها هم با شيوه هاى ديگر اين چنين انسجام نداشته است، قدرى مشكل به نظر مى رسد. و احتمال دوم بهتر است، كه آيه يعنى كلمات قرآن كه به عنوان آيه های الهى از آنها ياد شده است؛ نه جمله ها با فاصله هاى مشخص كه اصطلاح شده است. <ref>پژوهشى درعلوم قرآن، ص: 65 </ref> | |
| − | == واژه آيه در روايات == | + | ==واژه آيه در روايات== |
کاربرد واژه «آیه» در معنای اصطلاحی آن در روایات فراوانی وجود دارد از جمله: | کاربرد واژه «آیه» در معنای اصطلاحی آن در روایات فراوانی وجود دارد از جمله: | ||
| − | * رسول خدا می فرمایند: {{متن حدیث|«مَنْ قَرَأَ أَرْبَعَ آيَاتٍ مِنْ أَوَّلِ الْبَقَرَةِ وَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ وَ آيَتَيْنِ بَعْدَهَا وَ ثَلَاثَ آيَاتٍ مِنْ آخِرِهَا لَمْ يَرَ فِي نَفْسِهِ وَ مَالِهِ شَيْئاً يَكْرَهُهُ وَ لَا يَقْرَبُهُ شَيْطَانٌ وَ لَا يَنْسَى الْقُرْآنَ».}}<ref> | + | *[[رسول خدا]] (صلّى اللّه عليه وآله) می فرمایند: {{متن حدیث|«مَنْ قَرَأَ أَرْبَعَ آيَاتٍ مِنْ أَوَّلِ الْبَقَرَةِ وَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ وَ آيَتَيْنِ بَعْدَهَا وَ ثَلَاثَ آيَاتٍ مِنْ آخِرِهَا لَمْ يَرَ فِي نَفْسِهِ وَ مَالِهِ شَيْئاً يَكْرَهُهُ وَ لَا يَقْرَبُهُ شَيْطَانٌ وَ لَا يَنْسَى الْقُرْآنَ».}}<ref>الكافي، ج2، ص: 621</ref>؛ هر كس چهار آيه از اول سوره بقره و آية الكرسى و دو آيه بعد از آن و سه آيه آخر سوره بقره را بخواند در جان و مالش بدى نبيند و هيچ شيطانى باو نزديك نشود، و قرآن را فراموش نكند. |
| − | * امیرالمؤمنین می فرمایند: {{متن حدیث|«إِنَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ آيَةٌ مِنْ فَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَ هِيَ سَبْعُ آيَات...» }}<ref>الأمالي( للصدوق)، النص، ص: 175</ref> | + | *[[امیرالمؤمنین]] (علیه السلام) می فرمایند: {{متن حدیث|«إِنَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ آيَةٌ مِنْ فَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَ هِيَ سَبْعُ آيَات...» }}<ref>الأمالي (للصدوق)، النص، ص: 175</ref> |
| + | |||
| + | ==توقيفى بودن حدود آیات== | ||
| + | آيا حدود آيه ها در [[قرآن]] امرى توقيفى است؟ یعنی به امر رسول اللّه (صلّى اللّه عليه وآله) و مطابق با [[وحی]] است یا اینکه با اجتهاد مسلمانان تعیین می شود؟ بسيارى از محققان، ديدگاه اول را پذيرفته اند كه در اين شأن قرآن جاى اظهار نظر نيست، و همان گونه كه از رسول خدا رسيده است بايد همان روش پيروى شود. | ||
| + | |||
| + | [[سيوطى]] از بسيارى مانند [[ابن عربى]] و [[زمخشرى]] نقل مى كند كه آيه ها توقيفى هستند؛ آنگاه به برخى از مشكلاتى كه در پذيرش اين ديدگاه وجود دارد -از جمله شناخت فاصله ها به صورت دقيق كه به رسول خدا مستند باشد- اشاره مى كند و اعتراف ابن عربى را نقل مى نمايد. البته اين موضوع را از عملكرد و سيره مسلمانان تا حدودى مى توان به دست آورد و متصل به سيره رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله نموده كه در مثل: المص، كهيعص، عسق، طسم، يس، حم، طه، آيه به حساب آمده است، اما در نظاير آنها مانند: الم، طس، ص، ق، ن، آيه به حساب نيامده است. گاهى يك كلمه مانند «مدهامّتان» آيه به حساب آمده و گاهى يك صفحه قرآن مانند «[[آيه دَيْن]]» نيز يك آيه به حساب آمده است. بنابراين اين نكات را سيره مسلمانان نشان مى دهد که در اين موضوع جاى اظهار نظر نيست و بايد به روش گذشته عمل نمود. <ref>پژوهشى درعلوم قرآن، ص: 67</ref> | ||
| + | |||
| + | == تعداد آیات قرآن == | ||
| + | تعداد آيات [[قرآن كريم]] مورد اختلاف علماى قرآن شناس است. پيش از اين كه به تعداد آيات و شمارش آنها بپردازيم، لازم است كه سرّ اختلاف افراد در شمارش تعداد آيات قرآن را بیان نماییم. | ||
| − | + | در زمان [[رسول خدا]] (صلّى اللّه عليه وآله)، خود ايشان آيات را بر مردم قرائت مى كردند. و لذا براى آگاه كردن مردم كه آيه در كجا تمام مى شود، در رأس آيه بعد وقف مى فرمودند، و اين وقف نشانه اتمام آيه قبل بود، و سپس همان آيه را به آيه بعدى وصل مى فرمود، و اين نيز بيشتر به خاطر پيوستگى مفاهيم آن دو آيه بود؛ در نتيجه براى برخى اين توهّم و اشكال پيش آمد كه اين وصل بعد از وقف علامت انقطاع و تمام شدن آيه نيست؛ به همين خاطر در شمارش آيات دچار اختلاف شدند و برخى كمتر و برخى بيشتر شماره كرده اند. امّا با اين همه، على رغم كمى يا زيادى تعداد آيات، همه نسخه ها به طور دقيق منطبق بر يكديگر است و در هيچ كدام هيچ كمى و كاستى ديده نمى شود. | |
| − | |||
| − | + | در بين اعداد كه هر كدام به يك شهر اسلامى منسوب است، اين موارد ديده مى شود: عدد كوفى، عدد مدنى، عدد مكى، عدد بصرى و عدد شامی. | |
| + | |||
| + | [[شيخ طبرسى]] در [[مجمع البيان]] مى نويسد: صحيحترين اعداد آيات قرآن كه از لحاظ اسناد از ديگر روايات عالى تر است، عدد كوفى است؛ زيرا اين عدد از [[امام على]] (علیه السلام) مأخوذ است. | ||
| + | |||
| + | و روايتى كه از رسول خدا (ص) نقل شده است آن را تأييد مى نمايد. مطابق حديثى كه از اميرالمؤمنين على (ع) نقل شده است، رسول خدا (ص) فرمود: مجموع آيات قرآن 6236 آيه است و بنابراين عدد كوفى نسبت به ساير روايات و اعداد ديگر به صواب نزديكتر است. | ||
| + | |||
| + | ابوعمرو عثمان دانى گويد: در اين كه شمار آيات قرآن كمتر از 6200 آيه نيست، تمام محققّان و محدّثان اتّفاق نظر دارند و اختلاف آنها در مازاد بر 6200 مى باشد كه برخى بر اين عدد، عددى اضافه نكرده اند و عده اى ديگر، تعدادى بر آن افزوده اند كه به ترتيب عبارتند از: عدد 6204- 6214- 6216- 6219- 6225- 6236. <ref>سروش آسمانى سيرى در مفاهيم قرآنى، ص : 93</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
<references /> | <references /> | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | + | *قرآن کریم. | |
| − | *قرآن کریم | + | *راغب أصفهانى، مفردات ألفاظ القرآن، دار القلم - الدار الشامية - بيروت - دمشق، چاپ: اول، 1412ق. |
| − | *راغب أصفهانى، | + | *حبيب الله احمدى، پژوهشى درعلوم قرآن، فاطيما - قم، چاپ: چهارم، 1381. |
| − | *حبيب الله احمدى، پژوهشى درعلوم قرآن، | + | *شیخ كلينى، الكافي، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق. |
| − | *كلينى، | + | *شیخ للصدوق، الأمالي، كتابچى - تهران، چاپ: ششم، 1376ش. |
| − | * | + | *كاظم محمدى، سروش آسمانى سيرى در مفاهيم قرآنى، وزارت ارشاد - تهران، چاپ: اوّل، 1381. |
| − | |||
{{قرآن}} | {{قرآن}} | ||
| + | [[رده:واژگان قرآنی]] | ||
[[رده:آیات و سور]] | [[رده:آیات و سور]] | ||
| − | |||
[[رده:تقسیمات قرآن]] | [[رده:تقسیمات قرآن]] | ||
[[رده:مقاله های مهم]] | [[رده:مقاله های مهم]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۸ سپتامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۷:۵۳
«آيه» در اصطلاح به جمله‌هاى قرآن کریم با فاصله‌هاى مشخص گفته می‌شود که در کنار هم، یک سوره را تشکیل می‌دهند و اكنون با شماره علامتگذارى مىشود.
محتویات
معنای لغوی آیه
واژه «آيه» در لغت به معناى نشانه و علامت آشکار است. [۱] این واژه در قرآن کریم کاربردهای مختلفی دارد که همگی با معنای لغوی آن متناسب است. از جمله:
- آیه به معنای معجزه؛ مانند: «هَـذِهِ نَاقَةُ اللّهِ لَكُمْ آيَةً»؛ (سوره اعراف/آیه 72) این ماده شتر آفریده خداست و برای شما معجزه ای است.
- آيه به معناى عبرت؛ مانند: «قَدْ كانَ لَكُمْ آيَةٌ فِي فِئَتَيْنِ الْتَقَتا فِئَةٌ تُقاتِلُ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ أُخْرى كافِرَةٌ يَرَوْنَهُمْ مِثْلَيْهِمْ رَأْيَ الْعَيْنِ وَاللَّهُ يُؤَيِّدُ بِنَصْرِهِ مَنْ يَشاءُ إِنَّ فِي ذلِكَ لَعِبْرَةً لِأُولِي الْأَبْصارِ»؛(سوره آل عمران/آیه13) دو گروهي كه در ميدان (جنگ بدر) با هم روبرو شدند، نشانه درس عبرتی براي شما بود. يك گروه در راه خدا نبرد می كردند و جمع ديگری كه كافر بودند، در حالي كه آنها گروه را با چشم خود دو برابر آنچه بودند مي ديدند، در اين عبرتي است براي صاحبان بصيرت.
- آيه به معنای آثار و علائم طبیعی؛ مانند: «وَ مِنْ آياتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِكُمْ»؛(سوره روم/آیه22) از نشانه هاى خداى سبحان پديد آوردن آسمانها و زمين و نيز تفاوت زبانهاى شماست.
معناى اصطلاحى آيه
واژه «آيه» در اصطلاح به جمله هاى قرآن با فاصله هاى مشخص كه اكنون با شماره علامت گذارى مى شود، گفته شده است. از تعبيرات زیر ممكن است استفاده شود كه آيه به معناى اصطلاحى آن در قرآن به كار رفته است، مانند:
- «تِلْكَ آياتُ اللَّهِ نَتْلُوها عَلَيْكَ...» (سوره بقره/آیه252)؛ آنها آيات خداست كه بر تو تلاوت مى كنيم.
- «كِتابٌ أُحْكِمَتْ آياتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ ...» (سوره هود/آیه1)؛ كتابى كه آيات آن إحكام پيدا كرده آنگاه تفصيل شده اند.
- «إِذا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آياتُهُ زادَتْهُمْ إِيماناً...» (سوره انفال/آیه3)؛ وقتى آيات خدا بر آنها تلاوت مى شود ايمان آنها زياد مى شود.
- «وَ اذْكُرْنَ ما يُتْلى فِي بُيُوتِكُنَّ مِنْ آياتِ اللَّهِ...» (سوره احزاب/آیه34)؛ همسران رسول اللّه (صلّى اللّه عليه وآله) در خانه هاى خود به ياد بياورند آنچه از آيات خدا تلاوت مى شود.
احتمال ديگر در اين تعبيرات وجود دارد و آن اين كه منظور، الفاظ قرآن باشد. يعنى منظور اين تعبيرات جمله هاى قرآن باشد، بدون در نظر گرفتن فاصله هاى اصطلاحى. زيرا جمله هاى قرآن حتى كلمات قرآن آيه های الهى هستند. لذا اثبات اين نكته كه در زبان قرآن، آيه به همين مفهوم اصطلاحى به كار مى رفته است، با توجه به اينكه علامت گذارى نبود و اينكه فاصله ها هم با شيوه هاى ديگر اين چنين انسجام نداشته است، قدرى مشكل به نظر مى رسد. و احتمال دوم بهتر است، كه آيه يعنى كلمات قرآن كه به عنوان آيه های الهى از آنها ياد شده است؛ نه جمله ها با فاصله هاى مشخص كه اصطلاح شده است. [۲]
واژه آيه در روايات
کاربرد واژه «آیه» در معنای اصطلاحی آن در روایات فراوانی وجود دارد از جمله:
- رسول خدا (صلّى اللّه عليه وآله) می فرمایند: «مَنْ قَرَأَ أَرْبَعَ آيَاتٍ مِنْ أَوَّلِ الْبَقَرَةِ وَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ وَ آيَتَيْنِ بَعْدَهَا وَ ثَلَاثَ آيَاتٍ مِنْ آخِرِهَا لَمْ يَرَ فِي نَفْسِهِ وَ مَالِهِ شَيْئاً يَكْرَهُهُ وَ لَا يَقْرَبُهُ شَيْطَانٌ وَ لَا يَنْسَى الْقُرْآنَ».[۳]؛ هر كس چهار آيه از اول سوره بقره و آية الكرسى و دو آيه بعد از آن و سه آيه آخر سوره بقره را بخواند در جان و مالش بدى نبيند و هيچ شيطانى باو نزديك نشود، و قرآن را فراموش نكند.
- امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند: «إِنَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ آيَةٌ مِنْ فَاتِحَةِ الْكِتَابِ وَ هِيَ سَبْعُ آيَات...» [۴]
توقيفى بودن حدود آیات
آيا حدود آيه ها در قرآن امرى توقيفى است؟ یعنی به امر رسول اللّه (صلّى اللّه عليه وآله) و مطابق با وحی است یا اینکه با اجتهاد مسلمانان تعیین می شود؟ بسيارى از محققان، ديدگاه اول را پذيرفته اند كه در اين شأن قرآن جاى اظهار نظر نيست، و همان گونه كه از رسول خدا رسيده است بايد همان روش پيروى شود.
سيوطى از بسيارى مانند ابن عربى و زمخشرى نقل مى كند كه آيه ها توقيفى هستند؛ آنگاه به برخى از مشكلاتى كه در پذيرش اين ديدگاه وجود دارد -از جمله شناخت فاصله ها به صورت دقيق كه به رسول خدا مستند باشد- اشاره مى كند و اعتراف ابن عربى را نقل مى نمايد. البته اين موضوع را از عملكرد و سيره مسلمانان تا حدودى مى توان به دست آورد و متصل به سيره رسول اللّه صلّى اللّه عليه وآله نموده كه در مثل: المص، كهيعص، عسق، طسم، يس، حم، طه، آيه به حساب آمده است، اما در نظاير آنها مانند: الم، طس، ص، ق، ن، آيه به حساب نيامده است. گاهى يك كلمه مانند «مدهامّتان» آيه به حساب آمده و گاهى يك صفحه قرآن مانند «آيه دَيْن» نيز يك آيه به حساب آمده است. بنابراين اين نكات را سيره مسلمانان نشان مى دهد که در اين موضوع جاى اظهار نظر نيست و بايد به روش گذشته عمل نمود. [۵]
تعداد آیات قرآن
تعداد آيات قرآن كريم مورد اختلاف علماى قرآن شناس است. پيش از اين كه به تعداد آيات و شمارش آنها بپردازيم، لازم است كه سرّ اختلاف افراد در شمارش تعداد آيات قرآن را بیان نماییم.
در زمان رسول خدا (صلّى اللّه عليه وآله)، خود ايشان آيات را بر مردم قرائت مى كردند. و لذا براى آگاه كردن مردم كه آيه در كجا تمام مى شود، در رأس آيه بعد وقف مى فرمودند، و اين وقف نشانه اتمام آيه قبل بود، و سپس همان آيه را به آيه بعدى وصل مى فرمود، و اين نيز بيشتر به خاطر پيوستگى مفاهيم آن دو آيه بود؛ در نتيجه براى برخى اين توهّم و اشكال پيش آمد كه اين وصل بعد از وقف علامت انقطاع و تمام شدن آيه نيست؛ به همين خاطر در شمارش آيات دچار اختلاف شدند و برخى كمتر و برخى بيشتر شماره كرده اند. امّا با اين همه، على رغم كمى يا زيادى تعداد آيات، همه نسخه ها به طور دقيق منطبق بر يكديگر است و در هيچ كدام هيچ كمى و كاستى ديده نمى شود.
در بين اعداد كه هر كدام به يك شهر اسلامى منسوب است، اين موارد ديده مى شود: عدد كوفى، عدد مدنى، عدد مكى، عدد بصرى و عدد شامی.
شيخ طبرسى در مجمع البيان مى نويسد: صحيحترين اعداد آيات قرآن كه از لحاظ اسناد از ديگر روايات عالى تر است، عدد كوفى است؛ زيرا اين عدد از امام على (علیه السلام) مأخوذ است.
و روايتى كه از رسول خدا (ص) نقل شده است آن را تأييد مى نمايد. مطابق حديثى كه از اميرالمؤمنين على (ع) نقل شده است، رسول خدا (ص) فرمود: مجموع آيات قرآن 6236 آيه است و بنابراين عدد كوفى نسبت به ساير روايات و اعداد ديگر به صواب نزديكتر است.
ابوعمرو عثمان دانى گويد: در اين كه شمار آيات قرآن كمتر از 6200 آيه نيست، تمام محققّان و محدّثان اتّفاق نظر دارند و اختلاف آنها در مازاد بر 6200 مى باشد كه برخى بر اين عدد، عددى اضافه نكرده اند و عده اى ديگر، تعدادى بر آن افزوده اند كه به ترتيب عبارتند از: عدد 6204- 6214- 6216- 6219- 6225- 6236. [۶]
پانویس
منابع
- قرآن کریم.
- راغب أصفهانى، مفردات ألفاظ القرآن، دار القلم - الدار الشامية - بيروت - دمشق، چاپ: اول، 1412ق.
- حبيب الله احمدى، پژوهشى درعلوم قرآن، فاطيما - قم، چاپ: چهارم، 1381.
- شیخ كلينى، الكافي، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ: چهارم، 1407 ق.
- شیخ للصدوق، الأمالي، كتابچى - تهران، چاپ: ششم، 1376ش.
- كاظم محمدى، سروش آسمانى سيرى در مفاهيم قرآنى، وزارت ارشاد - تهران، چاپ: اوّل، 1381.
