الامامة و التبصرة من الحیرة (کتاب)

نویسنده	علی بن حسین بن بابویه قمی
موضوع	احادیث امامت
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
الإمامة و التبصرة من الحيرة

کتاب «الإمامة و التبصرة من الحیرة» تألیف علی بن حسین بابویه قمی (م، ۳۲۹ ق)، از قدیم‌ترین آثار در موضوع امامت و مسأله غیبت امام زمان علیه‌السلام است. البته در صحت انتساب این کتاب به علی بن حسین بابویه اختلاف نظر است.

مؤلف

علی‌ بن‌ حسین‌ بن‌ بابویه‌ قمی‌ (م، ۳۲۹ ق)، فقیه و محدث بزرگ شیعه در قم‌ است. شیخ صدوق و حسین بن علی بابویه، دو فرزند عالم او هستند که به دعای امام زمان (علیه‌السلام) به دنیا آمدند.

وی شاگرد عالمان بزرگی چون سعد بن عبدالله اشعری، عبدالله بن جعفر حمیری، علی بن ابراهیم قمی و محمد بن حسن صفار بوده و خود استاد جعفر بن محمد بن قولویه، احمد بن داوود قمی و محمد بن حسن بن بندار قمی می باشد.

ابن بابویه یکی از فقهای نامدار و صاحب فتوی و اجتهاد در عصر خویش بود و شیعیان در امور دینی به او مراجعاتی داشته‌اند و فتوایش نزد همگان نافذ و محترم بوده است.

برخی دیگر از تألیفات او عبارتند از: الشرائع، الاملاء و النطق، التوحید، التفسیر، مناسک الحج، المعراج، المنطق، النساء والولدان.

استناد کتاب

برخی علماء، استناد این کتاب به علی بن بابویه قمی (پدر شیخ صدوق) را نفی کرده اند و معتقدند این کتاب، از تألیفات او نیست. در مقابل، عده ای دیگر کتاب الامامة و التبصرة را از کتب علی بن بابویه قمی دانسته و آن را در کنار سایر کتب او ذکر کرده اند. اکنون به ذکر اقوال و بررسی دلایل دو طرف می پردازیم:

الف) اقوال مخالفین

• میرزا عبدالله افندی: "در این‌ که کتاب الامامة و التبصرة از مؤلفات صدوق پدر باشد جای تأمل است - اگر چه ابن شهرآشوب در معالم العلماء به استناد این کتاب به صدوق پدر تصریح کرده است - زیرا بنابر آن چه که از کتاب ظاهر می شود، مؤلف این کتاب، از هارون بن موسی از محمد بن علی روایت می ‌کند، و ظاهراً هارون بن موسی، همان تلعکبری است. در این صورت، چگونه ممکن است صدوق پدر از او روایت نقل کند، حال آن که تلعکبری از کسانی است که شیخ مفید و امثال او از وی نقل روایت کرده اند (یعنی هم طبقه نیستند). همچنین مؤلف کتاب، از حسن بن حمزه علوی نقل روایت کرده است که طبقه ایشان متأخر از علی بن بابویه است و از مشایخ شیخ مفید می‌باشد (که صدوق پسر از او روایات زیادی نقل کرده)؛ پس چگونه ممکن است که پدر از پسرش روایت نقل کند؟".
• محدث نوری: "علامه مجلسی در اول بحارالانوار از جمله کتبی که نزد وی موجود بوده است، کتاب الامامة والتبصرة از علی بن الحسین بن بابویه والد صدوق را می شمارد. ولی ما این کتاب را به دست نیاوردیم و اخباری را که از آن نقل کردیم، به واسطه بحار بوده است و آن را به ابوالحسن علی نسبت دادیم. این کار را به پیروی از علامه مجلسی انجام دادیم، اما در دل، به این مطلب اشکالی داریم". محدث نوری برخلاف این که نقل می کند نجاشی و طوسی و ابن شهرآشوب این کتاب را از مؤلفات ابن بابویه دانسته اند، ولی در این که کتابی که علامه مجلسی در اختیار داشته، همان کتابی باشد که نجاشی و دیگران گفته اند، تأمل دارد. دلیل او در این تأمل، همان دلیلی است که در ریاض آمده و در ادامه می گوید: "اگر چه ممکن است درباره برخی رواتی که گفتیم طبقه آنها با طبقه صدوق پدر منافات دارد، بتوان با تکلف توجیهاتی ذکر کرد؛ ولی از مطالعه مجموع آن ها، ظن قوی حاصل می شود که این کتاب، از صدوق پدر نباشد".
• آقا بزرگ تهرانی در یک جا می فرماید: الامامة والتبصرة من الحیرة برای صدوق اول است... و اما کتاب الامامة را نیافتیم و این کتاب الامامة غیر از آن است که در بحار، از آن نقل می کند. و در جای دیگر چنین می گوید: کتاب الامامة والتبصرة برای برخی قدمای اصحاب است که معاصر شیخ صدوق بوده اند. نسخه ای از آن، نزد علامه مجلسی بوده و یکی از مصادر بحار می باشد که در بحار از آن نقل شده است؛ ولی این کتاب نزد شیخ ما محدث نوری نبوده است. و به این جهت، در ابتدای خاتمه مستدرک اشاره می کند به این که به واسطه بحار از کتاب الامامة نقل می کند؛ اما آن چه با رجوع به سند روایات این کتاب بدست می آید، یقین حاصل می شود که این کتاب، از پدر شیخ صدوق نیست؛ زیرا مؤلف آن، در این کتاب روایت می کند از هارون بن موسی التلعکبری متوفای ۳۸۵ ق، و محمد بن عبدالله الشیبانی متوفای ۳۸۷ ق، و حسن بن حمزة علوی، و سهل بن احمد دیباجی متوفای ۳۷۰ ق و احمد بن علی و او همان است که از محمد بن حسن بن ولید متوفای ۲۴۳ ق روایت نقل کرده است. ممکن نیست کسی که از این مشایخ متأخر روایت می کند، همان صدوق پدر باشد که سال وفات او ۳۲۹ ق است. البته ناگفته نماند که روایت کردن کسی که از نظر زمانی متقدم باشد از کسی که متأخر از وی است، در سند احادیث وارد شده است؛ ولی این مورد نمی تواند از آن موارد باشد؛ زیرا، شیخ صدوق - با این که در همه تصانیفش از پدرش بسیار نقل روایت کرده و بلکه بیشتر روایاتش در تصانیف مربوط به او از پدرش می باشد - حتی یک روایت هم از این مشایخ که نامشان گذشت و مؤلف الامامة والتبصرة غالباً در این کتاب از آن ها نقل روایت کرده، ذکری به میان نیاورده است".

ب) اقوال موافقین

• نجاشی: "علی بن الحسین بن موسی بن بابویه القمی، کتاب هایی دارد که از آن جمله، کتاب الامامة والتبصرة من الحیرة می باشد".
• شیخ طوسی: "علی بن الحسین بن موسی بن بابویه القمی، کتاب های زیادی دارد که از جمله آنها، الامامة والتبصرة من الحیرة است".
• ابن شهر آشوب: "علی بن الحسین بن موسی بن بابویه القمی، از جمله، کتاب هایش الامامة والتبصرة است".
• علامه مجلسی: "الامامة والتبصرة من الحیرة، برای شیخ بزرگوار، علی بن الحسین موسی بن بابویه، پدر صدوق طیب الله تربتهما می باشد".

تحقیق و بررسی:

چنانکه از نظر گذشت، بیشتر اشکالات مخالفان دو اشکال است؛ یکی این که برخی مشایخ این کتاب، از نظر طبقه، متأخر از صدوق پدر هستند و ممکن نیست متقدم از متأخر نقل روایت کند و دیگر این که در روایات صدوق پسر - که آنها را از پدرش نقل کرده - اصلاً اثری از مشایخ کتاب الامامة والتبصرة نیست.

اما می توان گفت ممکن است شاگرد پیش از استاد فوت کند و استاد، از معمرین باشد؛ چنان که مرحوم تهرانی بدان اشاره فرموده است. دیگر این که شاید چون صدوق پسر، معاصر و هم طبقه این مشایخ بوده و روایات را مستقیماً و بدون واسطه از آنان شنیده، دیگر نیازی نبوده که همین روایات را با واسطه پدر بزرگوارش از همین مشایخ - که فعلاً خودش معاصر آنان است - نقل کند.

حال اگر گفته شود که: اگر ما ابن بابویه را هنگام شهادت امام حسن عسکری علیه السلام، حداقل سی ساله بدانیم، هنگام رحلت (۳۲۹ ق) صد ساله بوده و اگر اساتیدش را هم سن او هم بدانیم، هارون بن موسی، هنگام رحلت (۳۸۵ ق) ۱۵۵ ساله و محمد بن عبدالله الشیبانی هنگام رحلت (۳۸۷ ق)، ۱۵۷ ساله بوده است. که پذیرش این عمر طولانی برای شخصیت های یاد شده، بسیار مشکل است.

جواب: التزام به چنین سنی هیچ محذور عقلی و شرعی ندارد، اگر چه مثبت تاریخی هم ندارد؛ اما با توجه به داشتن نظائر آن (از عمرهای طولانی در محدثان و شیوخ اجازه) در اسناد شیعه و سنی - به ویژه ثلاثیات بخاری که مدعی است با سه واسطه از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، حدیث نقل می کند - و با توجه به این مطلب که در کتب ما به ویژه در کافی شریف نیز مواردی یافت می شود که شاگرد (راوی) سال ها پیش از استاد (شیخ الاجازه) رحلت کرده و شاید استاد ۴۰ سال یا بیشتر، پس از شاگرد وفات کرده، می‌توان ادعا کرد این مورد نیز از همین قبیل بوده است و به اصطلاح، "روایة المتقدم عن المتأخر" هیچ اشکالی ندارد.

به هرحال با مراجعه به کتاب الامامة والتبصرة هیچ یک از افراد نامبرده - که مورد اشکال بودند - در سند این کتاب وجود ندارد و فقط همان هشت نفری که پیش تر در محور دوم آن ها را ذکر کردیم، به عنوان مشایخ کتاب آمده است و کاری نداریم به این که کتابی که در اختیار مجلسی بوده چگونه بوده است؛ پس اشکال دوم، مورد تأمل است و شاید کتاب دیگری را مورد نظر و بحث قرار داده‌اند، نه این کتاب موجود را؛ زیرا کتاب الامامة والتبصرة دو نسخه دارد که یکی از این دو، مرکب از دو جزء است؛ جزء از اول کتاب الامامة والتبصرة و جزء دوم کتاب جامع الاحادیث. ظاهراً نسخه ای که در اختیار علامه مجلسی بوده، همین نسخه بوده و چون اول، کتاب جامع الاحادیث، مفقود شده، با کتاب الامامة والتبصرة مخلوط شده است. علامه مجلسی تمام احادیثی که از این کتاب (جامع الاحادیث) نقل کرده، به ابن بابویه نسبت داده است؛ اما با تأمل در مضمون روایات جامع الاحادیث، معلوم می شود که این کتاب، از الامامة والتبصرة نیست، زیرا دارای مضامین اخلاقی و فقهی است؛ ولی کتاب الامامة والتبصرة، به موضوع امامت اختصاص دارد.

معرفی کتاب

به گفته پژوهشگر اثر حاضر، تا قبل از زمان علامه مجلسی، اطلاعی از وجود چنین اثر ارزشمندی در دست نبود و علامه مجلسی اولین کسی بود که از آن به عنوان مصادر بحارالانوار یاد کرد و نسخه‌ای قدیمی از آن در اختیار داشت.

«الامامة و التبصرة من الحیرة» از گنجینه‌های ارزشمندی است که از هجوم حوادث محفوظ مانده و به ویژه در موضوع «غیبت» قدیمی‌ترین اثری است که در دسترس ما قرار دارد. نکته دیگری که به اهمیت اثر حاضر می‌افزاید، اشتمال آن بر روایاتی ناب و ارزشمند است که در هیچ یک از آثار حدیثی موجود اثری از آنها به چشم نمی‌خورد.

این کتاب از جهت دیگر نیز حائز اهمیت است و آن اینکه علی رغم نقص موجود در آن، کتاب مشتمل بر ۸۷ حدیث است که این احادیث می‌توانند به عنوان اصل و منبع روایاتی که در کتب متأخر درج شده در نظر گرفته شوند و ما از این طریق بتوانیم بسیاری از تحریف‌ها و تصحیف‌ها را در روایات موجود در آثار متأخر تصحیح نماییم.

روی سخن در کتاب «الامامة والتبصرة» با کسانی است که به «امامت» به عنوان اصلی از اصول مذهب باور دارند و لیکن در شخص هر امامی پس از امام دیگر با هم اختلاف نظر پیدا نموده‌اند. خط سیری که در این ابواب دنبال می‌شود اتصال سلسله امامت از زمان حضرت آدم علیه‌السّلام و خالی نبودن زمین از امام و حجت خدا (چه حاضر و چه غائب) و نیز انحصار امامت در خاندان محمد مصطفی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ بر حسب نصوص وارده می‌باشد.

مؤلف در کتاب حاضر به نقد دیدگاه‌های کسانی می‌پردازد که از امامت ائمه اثناعشر روی گردانده و به امامت کسانی دیگر از این خاندان معتقد شده و یا اینکه در یکی از ایشان متوقف گشته‌اند. در برخی دیگر از ابواب کتاب با اعتقاد برخی فرقه‌های شیعه که به انکار امامت برخی امامان دوازده گانه و یا شک در امامت ایشان گردیده و یا کسی را با امام در امر امامت شریک ساخته‌اند به معارضه و مبارزه پرداخته است.

اما در خصوص موضوع «غیبت»، مؤلف کتاب دست به ابداع و نوآوری زده است چرا که میان روش اهل حدیث که تنها بر نصوص اعتماد می‌ورزند و بین اسلوب اهل کلام که به بحث آزاد رهای از قید و بند نصوص ملتزمند گرد آورده است. از این رو وی در مقدمه کتاب تمام فروض و تشکیکات را به روش متکلمان مورد بررسی قرار داده سپس نتایج به دست آمده را برای رسیدن به محتوای نصوص به کار می‌گیرد. از سویی به بررسی حدیث از جوانب مختلف پرداخته تا سرانجام به نتایج مورد نظر براساس تعبد و انقیاد به سنت شریف معصومان علیهم‌السّلام دست یابد.

محتوای کتاب

کتاب «الامامة والتبصرة من الحیرة»، دارای یک مقدمه و بیست و سه باب می باشد. در آخر کتاب هم استدراکاتی وجود دارد که مربوط به این کتاب و مؤلف آن نیست، بلکه توسط محقق کتاب - که روایات شیخ صدوق از پدرش علی بن بابویه را در رابطه با امامت امام زمان علیه السلام، نقل کرده - افزوده شده است.

مقدمه این کتاب، تقریباً مفصل بوده و بحثی دارد درباره این که امامت، از اصول و احکام از فروع است؛ و پس از آن نیز بحث هایی درباره غیبت، سرّ غیبت، بداء، نسخ و تفسیر دارد.

متن این کتاب نیز شامل بیست و سه باب است که برخی ابواب آن درباره امام مهدی علیه السلام می باشد. برخی از این ابواب به طور اجمال بدین شرح است:

باب ۱، جانشینی از جانب پیامبر سلامم:

در این باب یک روایت نسبتاً طولانی وجود دارد که امام صادق علیه السلام، می فرماید: "پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، امام علی علیه السلام را جانشین خود قرار داده و بعد از حضرت علی علیه السلام نیز فرزندان او را جانشینان وی معین کرده است".

باب ۲، زمین از حجت خالی نمی ‌شود:

در این باب، روایاتی با این مضامین آمده است که انبیاء و اوصیاء، حجت های الهی هستند و آخرین کسی که می میرد، امام است. از زمان حضرت آدم علیه السلام تا برپائی قیامت، زمین خالی از حجت نیست، خواه ظاهر باشد یا غایب؛ چرا که اگر حجت الهی نباشد، حق و باطل شناخته نمی شود؛ خدا عبادت نمی ‌شود، مردم اصلاح نخواهند شد و زمین، اهلش را فرو خواهد برد. از امام باقر علیه السلام، نقل شده که فرمود: "زمین، بدون امام باقی نمی ماند، چه آن امام، ظاهر باشد یا غایب".

باب ۳، امامت، عهدی از جانب خداست:

در این باب، چهار روایت آمده که امامت را امانت الهی می داند که به امر الهی، به دیگری واگذار می شود. در روایتی، امام صادق علیه السلام می فرماید: "گویا شما فکر می کنید این امر (امامت) به دست ما است و هر جا بخواهیم، آن را قرار می دهیم. به خدا قسم! امامت، عهدی است از رسول خدا صلی الله علیه و آله که یکی پس از دیگری را نام برده، تا این که امر منتهی می شود به صاحب الامر علیه السلام".

باب ۴، اختصاص امامت به آل محمد:

این باب، دارای هشت روایت است که در آن، به این نکات اشاره شده است: امامت در حضرت امام علی علیه السلام، و فرزندان او قرار دارد؛ سرشت آنان از سرشت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله است، دوستی با آنان، سبب هدایت و خشنودی خدا و رسول، و دشمنی با آنان، سبب محروم شدن از شفاعت پیامبر صلی الله علیه و آله است.

باب ۵، امامت در فرزندان امام حسین است:

روایات این باب، بیانگر آن است که امامت، پس از امام حسین علیه السلام، در فرزندان او است و پس از او، امامت از برادر به برادر دیگر یا از برادرزاده به عمو نمی رسد. همچنین روایاتی در این باب ذکر شده است که امامت بعضی از کسانی که مردم معتقد به امامت ایشان بودند را رد می کند. در این باب، نُه روایت ذکر شده است.

منابع

• "معرفی کتاب الامامة والتبصرة من الحیرة"، نجم‌الدین طبسی، تدوین: محمدمهدی لطفی، انتظار، بهار ۱۳۸۵، شماره ۱۸.
• نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.