مسند

«مُسْنَد» در اصطلاح به حدیثی که دارای سند متصل به گوینده آن باشد، اطلاق می‌شود. گاهی نیز به كتابى كه در آن احاديث به ترتيب صحابه گرد آمده باشد، یا به مجموعه‌ای از احادیثی که یک راوی آن‌ها را از پيامبر یا ائمه علیهم‌السلام نقل کرده باشد، «مُسنَد» گفته می‌شود، مانند «مسند الامام علی علیه‌السلام».

مسند در لغت

واژه «مُسْنَد» اسم مفعول از اَسْنَدَ و جمع آن مَسانِد و مسانيد، به معنای "چيزى كه به آن تكيه شود" است. چنانكه ابن‌ منظور گويد: «هرچيزى كه چيزى را به آن تكيه دهى، آن چيز مُسْنَد است». و به طور کلی چیزی که قابل اعتماد باشد، مسند نامیده می‌شود.

مسند در اصطلاح

اصطلاح «مُسْنَد» عموماً دو کاربرد زیر را داد:

مربوط به سند حدیث

حدیثی را «حدیث مسند» می گویند؛ بدین گونه كه راوى بدون واسطه، حدیث را از راوى پیشین گرفته و نقل كرده تا به معصوم علیه‌السلام رسیده است.

از حدیث مسند به حدیث متصل، موصول و مُعَنعَن نیز تعبیر كرده‌اند؛ در برابر حدیث منقطع.

مسند به عنوان کتاب

در تاریخ حدیث شیعه و اهل سنت، دو روش تألیف و تدوین کتب حدیثی وجود داشته است: روش اول، مسندنویسی بوده که به لحاظ تاریخی هم مقدم است. در این روش به جای این که روایات بر اساس موضوع تدوین شود، بر اساس راوی و قائل حدیث دسته بندی می شود. روش دوم، تبویب موضوعی بوده که در آن، موضوعات، عنوان قرار می گرفتند و احادیث از لسان اهل بیت(ع) در ذیل آن موضوع تدوین می شدند.

بدین ترتیب، گاهی «مسند» وصف کتاب است و در این صورت به كتابى كه در آن احاديث به ترتيب صحابه (يعنى: نخستين مرجع در اسناد حديث پس از پيامبر) گرد آمده باشد، یا به مجموعه‌ای از احادیث نبوی که یک راوی آن‌ها را از آن حضرت نقل کرده باشد، اطلاق می‌گردد.

برخی از کتاب‌های مسند با این تعریف عبارتند از:

• مسند احمد بن حنبل: مجموعه از کتاب‌های مسند است که هر کدام روایات یکی از صحابه از رسول خدا صلی الله علیه وآله را نقل کرده است.
• مسند امام موسی بن جعفر علیه السلام: مجموعه پنجاه و نه حدیثی است که امام علیه السلام در زندان از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل کرده است.
• مسند زید:‌ (زید بن علی بن الحسین و پیشوای مذهب زیدیه) که احاديث آن از طريق پدرش امام سجاد از امام حسين از امام على از پيامبر اکرم علیهم السلام است.
• مسند حُميَدى.
• مسند الشافعی.

فوائد و کاربردهای مسندنویسی

هفت کاربرد و فایده مهم مسندنگاری این موارد است:

• اولین نکته این که شرایط و خصوصیات دوران زندگی هر امام که بر اساس آن، احیاناً گفتارها و کردارها و تاییدهای خاصی داشته اند، با مطالعه مجموعه روایات و آن چه منقولات مربوط به یک امام است به دست می آید. قطعاً شرایط زندگی در دوران امام علی(ع) با شرایطی که امام صادق(ع) در آن زندگی می کردند و با شرایط امام حسن عسکری(ع) کاملاً متفاوت است. شناخت مراد احادیث وابسته است به این که کلمات این ائمه را در فضا و شرایط خودش درک کنیم.

• دوم، جریان‌شناسی اندیشه های معاصر ائمه(ع) در هر عصر است. شناخت مسائل و اندیشه هایی که در طول سه قرن حضور ائمه(ع) در جامعه مسلمین پیش آمده که در هر زمان نیاز به برخورد مناسب با آنها بوده است، از این مسندها قابل دسترسی است.

• سوم، شناخت نقل به معناها؛ شناخت واقعیت مسئله از روایات و گفته های مختلفی که از امام نقل شده، می تواند حاصل این مسندها باشد.

• چهارم، شناخت تقطیع احادیث و در واقع، پاره پاره شدن احادیث که بر اساس تبویب موضوعی یک ضرورت بود، یک حاصل دیگر است.

• پنجم، تاریخ گذاری احادیث و شناخت نقد یا تبیین حدیثی نسبت به حدیث دیگر یا انواع استفاده های دیگر، که بر مسند مترتب است.

• ششم، امکان تدوین تاریخ اهل بیت(ع) بر اساس احادیث و نه بر اساس گفته های مورخین که احیاناً با تساهل نیز همراه بوده است.

• هفتم، امکان تدوین رجال جدیدی که می خواهد راویان واقعی احادیث را معرفی کند.

مسندهای ائمه علیهم‌السلام

در اصطلاح قرن‌های متأخر، «مُسند» به کتابی گفته می شود که مشتمل بر احادیث یکی از ائمه علیهم السلام است و ضرورتی ندارد که حتماً و تنها آن‌ها را از رسول خدا صلی الله علیه وآله نقل کرده باشد. این گونه کتاب‌ها به قصد گردآوری تمام احادیث یک امام نگارش یافته است.

مسند امام علی علیه السلام

با این عنوان هشت کتاب شناسایی شده است:

1. مسندات علیّ بن ابی طالب علیه السلام، از مؤلفی ناشناخته.
2. مسند امیرالمؤمنین علیه السلام، از یعقوب بن شیبة السّدوسی الحافظ (م ۲۶۲ ق).
3. مسند علی علیه السلام، از احمد بن شعیب نسائی (م ۳۰۳ ق).
4. مسند امیرالمؤمنین علیه السلام، از عبدالعزیز یحیی الجلودیّ البصری (م سده سوم هجری).
5. مسند الامام علی علیه السلام، از آیت الله سید حسن قبانچی.
6. مسند علی علیه السلام، تألیف شیخ عزیزالله عطاردی.
7. مسند الامام علی علیه السلام، از آیت الله صابری همدانی.
8. مسند علی بن ابیطالب علیه السلام، از یوسف اوزبک.

مسند حضرت فاطمه سلام الله علیها

1. مسند فاطمه سلام الله علیها، مهدی جعفری.
2. مسند فاطمة الزهراء عليهاالسلام، عزیزالله عطاردی.

مسند امام حسن علیه السلام

1. مسند الامام ابی‌محمد الحسن بن علی علیه السلام، عزیزالله عطاردی.

مسند امام حسین علیه السلام

1. مسند الإمام الشهید أبی‌عبدالله الحسین بن على علیهما‌السلام، عزیزالله عطاردی، ۳ جلد.

مسند امام سجاد علیه السلام

1. مسند الامام السجاد علیه السلام، عزیزاللّه عطاردى.

مسند امام باقر علیه السلام

1. مسند الامام الباقر ابی جعفر محمد بن علی عليهماالسلام، عزيزالله عطاردی، ۶ جلد.

مسند امام صادق علیه السلام

1. مسند الإمام الصادق أبی‌عبدالله جعفر بن محمد علیهما‌السلام، عزيزالله عطاردی، ۲۲ جلد.

مسند امام کاظم علیه السلام

1. مسند الامام الکاظم موسی بن جعفر علیهماالسلام، عزيزالله عطاردی.
2. مسند امام موسی بن جعفر علیه السلام، ابوعمران موسی بن ابراهيم مروزی (م ۲۹۹ ق)، مقدمه و تحقيق: سيد محمدحسين حسينی جلالی.

مسند الامام الرضا علیه السلام

1. مسند الامام الرضا ابی‌الحسن علی بن موسى عليهماالسلام، عزيزالله عطاردی.

مسند امام جواد علیه السلام

1. مسند الامام الجواد علیه السلام، عزیزالله عطاردی.

مسند امام هادی علیه السلام

1. مسند الامام الهادی علیه السلام، عزیزالله عطاردی.

مسند امام عسکری علیه السلام

1. مسند الامام العسکری علیه السلام، عزیزالله عطاردی.

منابع

• گذری بر مسند امام علی علیه‌السلام، احمد عابدی، مجله آینه پژوهش، بهمن و اسفند ۱۳۷۹، شماره ۶۶.
• نقد و بررسی مسند علی بن ابی‌طالب، علی مختاری، فصلنامه علوم حدیث، شماره ۳.
• مسندنويسی در تاريخ حديث، سید کاظم طباطبائی، ان‍ت‍ش‍ارات‌ دف‍ت‍ر ت‍ب‍ل‍ي‍غ‍ات‌ اس‍لام‍ي‌ ح‍وزه‌ علميه، قم ۱۳۷۷.
• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، جمعى از پژوهشگران زیر نظر سید محمود شاهرودى، ج۳، ص۲۷۱‌.
• نیم‌نگاهی به مسانید اهل بیت(ع)، محمدکاظم رحمان‌ستایش، مجله محدث، آذر ۱۳۸۵، شماره ۳.