امر به معروف و نهی از منكر

«امر به معروف» به معنای ارشاد و دعوت نسبت به انجام واجبی که ترک شده و «نهی از منکر» به معنای تلاش برای جلوگیری از ارتکاب حرام است. انسان وظیفه دارد قبل از دیگران، خودش را ارشاد نماید و سپس قدمی برای ارشاد دیگران بردارد. امر به معروف و نهى از منکر، دو واجب بزرگ الهى مى‌باشند که در قرآن و روایات بسیار به آن تأکید شده است.

اهمیت امر به معروف و نهی از منکر

زندگی انسان در اجتماع، ناگزیر سرنوشت و سعادت او را به سعادت دیگر افراد جامعه پیوند می دهد. به عبارت دیگر هر فرد، بخشی از پیکره اجتماع است که صلاح و فسادش با دیگر بخشها، گاه آشکار و بی واسطه و گاه ناپیدا و غیر مستقیم، در ارتباط است. این اثرگذاری متقابل موجب پیدایش حق انتقاد یا وظیفه ارشاد نسبت به رفتار دیگران می شود. این نقد و ارشاد در کشورهای عاری از قوانین دینی با عناوینی از قبیل "شهامت مدنی" یا "مسئولیت اجتماعی" شناخته و گرامی داشته می شود و در کشورهای اسلامی با عنوان "امر به معروف و نهی از منکر" یاد می شود.

این عمل فارق از اینکه اجتماع، قانون و اخلاق الهی را پذیرفته باشد یا قوانین بشری را مایه سعادت خود بداند، کارکردی بزرگ در سیر جامعه در مسیر آرمان خود دارد. به همین جهت قرآن کریم جامعه ای را که با سلاح امر به معروف و نهی از منکر قدرت یافته باشد بهترین امت می داند: «کنْتُمْ خَیرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ...»؛ شما بهترین امتى هستید از میان مردم پدید آمده، که امر به معروف و نهى از منکر مى‏ کنید و به خدا ایمان دارید.

در چنین جامعه ای زشتیها مجالی برای خودنمایی نخواهند یافت زیرا تک تک افراد جامعه خود را نسبت به آن مسئول دانسته و به اصلاح آن قدم پیش می گذارند و این بهترین زمینه برای اقامه قوانین دین در جامعه است. به همین جهت است که برپایی سایر واجبات در جامعه، وامدار امر به معروف و نهی از منکر است. امام باقر علیه السلام می فرمایند: «اِنَّ الأمرَ بِالمَعْرُوفِ وَ النَّهْىَ عَنِ الْمُنکرِ فَریضَةٌ عـَظیمَةٌ بِها تـُقامُ الفـَرائِضُ وَ تَأْمَنُ المَذاهِبُ وَ تَحِلُّ المَکاسِبُ وَ تَرُدُّ الْمَظالِمُ وَ تَعْمـُر الأرْضُ»؛ امر به معروف و نهى از منکر دو واجب بزرگ الهى مى باشند که سایر واجبات با آنها بر پا مى مانند و بوسیله این دو، راهها امن و کسب و کار مردم حلال مى شود. با این دو واجب است که داد ستمدیدگان ستانده مى شود و زمین آباد مى گردد.

امام علی علیه السلام درباره جایگاه والای این فریضه می فرمایند: «تمام کارهاى نیک و حتى جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهى از منکر، چون آب دهان است در برابر دریاى پهناور».

اثربخشی این عمل انسانی در شکوفایی اخلاق شایسته و نگاهبانی ارکان جامعه، تا آن حد است که رسول خدا صلی الله علیه وآله عاملان به آن را بهترین مردمان دانسته (خیر النّاس أقرؤهم و أفقههم فی دین اللَّه و أتقاهم للَّه و آمرهم بالمعروف و أنهاهم عن المنکر و أوصلهم للرّحم‏) و جانشینان خدا و پیامبر در روى زمین خوانده که مردم در قیامت به جایگاهشان غبطه خواهند خورد.

امام علی علیه السلام سلامت دین و دنیای فرد را در عمل به این فریضه دانسته و می فرمایند: «مَنْ کانَ فیه ثَلاثٌ سَلِمَتْ لَهُ الدُّنیا وَ الاْخِرَةُ: یـَأْمُرُ بِالْمـَعْرُوفِ وَ یـَأْتـَمِرُ بِـهِ وَ ینْهى عَنِ المْنُکرِ وَینْتَهى عَنْهُ وَ یحافِظُ عَلى حُدُودِاللّه ِ جَلَّ وَ عَلا» کسى که سه چیز در او باشد، دنیا و آخرتش سالم مى ماند: ۱. امر به معروف کند و خود نیز پذیراى آن باشد. ۲. نهى از منکر کند و خود نیز از آن پرهیز کند. ۳. حدود الهى را نگهدارى کند.

شرایط و مراتب امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر از واجبات دین اسلام است و فقیهان برای وجوب آن شرایطی را ذکر کرده اند از جمله: علم به معروف و منکر؛ اصرار بر تکرار گناه از سوی عاصی؛ احتمال تأثیر؛ عدم مفسده در امر و نهی.

همچنین معروف و منکر مراتبی دارند که به میزان اثرگذاری آن در بسط خیر و شرّ در فرد و جامعه بستگی دارند، که از یک نظر به سه مرتبه تقسیم می شوند: ارتکاب؛ اشاعه؛ اقامه.

گاه منکری انجام می شود که تنها مرتکب شونده را تحت تأثر قرار می دهد و این منکر از مرحله ارتکاب فراتر نمی رود. اما گاهی شخص دیگران را نیز مستقیم یا غیر مستقیم به سوی معروف یا منکری که خود به آن تمایل پیدا کرده فرا می خواند؛ این مرحله اشاعه است. مرتبه بالاتر از آن زمانی است که معروف یا منکر به مرحله اقامه می رسد. اقامه به معنای فراهم نمودن زمینه ها و ساز و کارهایی است که موجب بسط و گسترش معروف یا منکر می شود. به عنوان نمونه کسی که از دیگری طلب ربا می کند، مرتکب گناه ربا شده است و زمانی که دیگران را هم به این گناه فرا می خواند و برای اثبات مطلوبیت آن تبلیغ می کند، به مرحله اشاعه ربا وارد شده است و اگر بانکی تأسیس نماید و ساز و کاری جهت تبادل سود نامشروع تأسیس نماید، به مرحله اقامه رسیده است.

در امر به معروف و نهی از منکر باید به مراتب معروف و منکر توجه داشت و اولویت تلاش انسان باید در جهت نهی اقامه کنندگان منکر، پس از آن باید اشاعه کنندگان و در درجه بعد مرتکبین منکر باشد.

روشها و مراحل امر به معروف و نهى از منکر

عمل گرایی:

مهمترین و اثربخش‌ترین روش امر به معروف و نهی از منکر این است که انسان با عمل و رفتار خود دیگران را به خیر و خوبی نزدیک و از بدیها بیزار گرداند. امام على علیه السلام می فرمایند: «أَصْلِحِ الْمُسِی‏ءَ بِحُسْنِ فِعَالِک وَ دُلَّ عَلَى الْخَیرِ بِجَمِیلِ مَقَالِک‏»؛ آدم بدکار را به وسیله کارِنیک خود اصلاح کن، و با سخن زیبایت دیگران را به کار خیر رهنمون باش. همچنین انسان وظیفه دارد پیش از دیگران خودش را ارشاد نماید و سپس قدمی برای ارشاد دیگران بردارد؛ به فرموده امیرالمؤمنین علیه السلام: «کسانى که مردم را به کارهاى نیک امر مى کنند و خود آن را انجام نمى دهند و کسانى که مردم را از کارهاى زشت باز مى دارند اما خود مرتکب آن مى شوند، مورد لعن الهى هستند».

اظهار تمایل یا انزجار:

آنچه مقصود این دو فریضه است، گاه تنها با اظهار تمایل یا انزجار حاصل می شود. ممکن است تنها روی گرداندن یا چهره در هم کشیدن کافی باشد تا عامل منکر از کارش دست بردارد. امام على علیه السلام فرمودند: «أَمَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ أَنْ‏ نَلْقَى‏ أَهْلَ‏ الْمَعَاصِی‏ بِوُجُوهٍ مُکفَهِرَّة»؛ رسول خدا صلی الله علیه وآله به ما امر فرمودند که با گنهکاران با چهره اى درهم کشیده برخورد کنیم.

روشنگری:

بسیاری از انحرافات انسان ریشه در جهل و ناآگاهی او دارد؛ از این رو یکی از روشهای کار آمد در اجرای امر به معروف و نهی از منکر، روشنگری و رفع شبهه است.

امر و نهی زبانی:

دعوت به نیکی و بازداشتن از بدی گاهی با گفتگو حاصل می شود، که ممکن است موعظه ای کوتاه، یا استدلال و حتی مناظره ای جدی باشد. در بالاترین مرتبه از نهی زبانی، چه بسا با درشتی سخن گفتن نیز ضرورت داشته باشد.

امر و نهی عملی:

گاه منکر آن قدر بزرگ است که رواجش فرد و جامعه را ویران خواهد کرد. به این ترتیب لازم می آید که با اِعمال زور و به کار بردن قدرت، شخص را از انجام منکر و ترک معروف باز دارند. تشکیل نیروی پلیس و قوه قضائیه در کشور در همین راستا است.

آثار ترک امر به معروف و نهی از منکر

ترک این فریضه بزرگ پیامدهای ناگواری در پی دارد. از جمله:

دگرگونى ارزش‏ها و حاکم شدن اشرار:

گرایشها و رفتارهای انسان و بلکه جامعه انسانی در گرو ارزشهای آن است. بنابراین حفظ و حراست از ارزشهای حاکم بر جامعه از اهمیت فراوانی برخوردار است که یکی از کارکردهای مهم امر به معروف و نهی از منکر است. روشن است که ترک این فریضه بزرگ و دگرگون شدن ارزشها باعث می شود افراد ناشایست مورد حمایت قرار گرفته و قدرت پیدا کنند. امام على علیه ‏السلام در این باره می فرماید: «لا تَترُکوا الأَمرَ بِالمَعروفِ وَالنَّهی عَنِ المُنکرِ فَیوَلّى عَلَیکم شِرارُکم ثُمَّ تَدعونَ فَلا یستَجابُ لَکم» امر به معروف و نهى از منکر را ترک نکنید، چون بَدان شما بر شما حاکمیت مى‏ یابند، آنگاه خداوند را مى ‏خوانید اما براى شما اجابت‏ نمى ‏شود.

جنگ و دشمنی با خدا:

آموزه های اخلاقی و دینی موهبتی بزرگ برای انسان کمال جو و حقیقت طلب است که با همت انبیاء الهی و پیشوایان دینی از سوی خداوند در اختیار بشر قرار گرفته است. هر اقدامی در جهت نشر آن، مصداق روشن نصرت الهی و ایجاد هر مانعی در راه گسترش آرمان حق باوری و خدا پرستی، در حکم مقابله و تضاد با خداوند عالم است. ترک امر به معروف و نهی از منکر از همین قبیل است؛ زیرا به گسترش نافرمانی خداوند کمک می کند. امام صادق علیه السلام فرمودند: «کسى که توانائى نهى از منکر را داشته باشد و نهى از منکر نکند، دوست دارد که خداوند اطاعت نشود، و کسى که نافرمانى خدا را دوست داشته باشد، آشکارا با خداوند دشمنى کرده است». به همین جهت است که در متون دینی ترک امر به معروف و نهی از منکر در حکم اعلان جنگ با خداوند دانسته شده است: رسول خدا صلی الله علیه وآله می فرمایند: «إِذا اُمَتى تَواکلَتِ الْأَمرَ بِاْلمَعْرُوفِ وَالنَّهىَ عَنِ الْمُنْکرِ فَلْیأْذَنوُا بِوِقاعٍ مِنَ اللّه»؛ هرگاه امّت من از انجام امر به معروف و نهى از منکر سرپیچى کنند و آن را به یکدیگر واگذار نمایند، گویا با خداوند اعلان جنگ داده اند.

مردگان زنده نما:

در یک جامعه پویا، افراد خود را در مقابل آنچه خیر و صلاح جامعه در آن است مسئول می دانند. در چنین جامعه ای کناره گرفتن از دیگران و بی تفاوتی نسبت به سرنوشت همگان به منزله مرگ انسان است. امام على علیه السلام فرمودند: «گروهى از مردم مبارزه با منکر را با دل و زبان و دست ترک مى کنند؛ پس اینها در حقیقت مردگانى زنده نما هستند».

از بین رفتن برکات:

برکت حاصل همیاری و همکاری جمعی در اشاعه فرهنگ پاک زیستن است. ترک امر به معروف و نهی از منکر، جامعه را دچار پراکندگی و کشمکش نموده و برکات را از بین می برد. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: «همواره امت من در خیر و خوبى بسر خواهند برد، مادامى که امر به معروف و نهى از منکر نموده و در کارهاى نیک همکارى داشته باشند و اگر این امور را ترک کنند برکت از میان آنان خواهد رفت».

پانویس

فقه/احکام

عبادات: تقلید، طهارت، نماز، روزه، خمس، زکات، حج اموال: خرید و فروش، شرکت، صلح، اجاره، مزارعه، مساقات، وکالت، قرض، حواله، رهن، ضامن شدن، کفالت، امانت، عاریه، ارث، غصب آداب و رفتار: ازدواج، طلاق، خوردن و آشامیدن، نذر و عهد، قسم، امر به معروف و نهی از منکر، صید ، ذبح، وصیت، مال پیدا شده، وقف، دفاع، مسائل مستحدثه

رده ها: احکام | احکام عبادی | احکام اقتصادی | احکام خانواده | احکام روابط اجتماعی |اصطلاحات احکام|مراجع تقلید