مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن مجید (کتاب)
 | |
| نویسنده | توشیهیکو ایزوتسو |
| موضوع | اخلاق در قرآن |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | ۱ |
| ترجمه | فریدون ب‍دره‌ای |
|
| |
کتاب «مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن» تألیف توشیهیکو ایزوتسو (۱۹۹۳-۱۹۱۴ م) اسلام‌شناس مشهور ژاپنی است که به ارائه مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن کریم پرداخته، هرچند لغزش‌هایی نیز در این راه داشته است. این کتاب صورت تجدید نظر شده کتاب دیگر مؤلف به نام «ساختار اصلاحات اخلاقی در قرآن» بوده و به فارسی نیز ترجمه شده است.
مؤلف
توشیهیکو ایزوتسو در ۴ مه سال ۱۹۱۴ در توکیو به دنیا آمد. در سال ۱۹۶۰ دکترای خود را در رشته ادبیات دریافت کرد. وی پس از تکمیل تحصیلات آکادمیک در ژاپن، مدتی در دانشگاه کیو به تدریس مشغول شد و در این زمان، زبان عربی را فراگرفت. وی همچنین مدرس انجمن شاهنشاهی حکمت و فلسفه ایران بوده است.
ایزوتسو در ۲۶ سالگی کتابی به زبان ژاپنی با نام «تاریخ اندیشه عربی» و پس از آن کتابی دیگر درباره فلسفه و عرفان، با تاکید بر فلسفه نوافلاطونی و عرفان یونانی در ۳۴ سالگی تالیف کرد و نیز کتابی در همین دوران درباره پیامبر اسلام به زبان ژاپنی نوشت.
علاقه فراوان ایزوتسو به قرآن باعث شد که او برای اولین بار قرآن را به زبان ژاپنی ترجمه کند. این اثر در سه مجلد و طی سال‌های ۱۹۵۱ تا ۱۹۵۸ تکمیل شد. ایزوتسو در سال ۱۹۶۱ به دعوت ویلفرد کنتول اسمیت، رئیس مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل، به کانادا رفت و به تدریس متون مهم اسلامی همچون نجات ابن سینا در فلسفه و الاقتصاد فی الاعتقاد غزالی در کلام و فصوص الحکم ابن عربی در عرفان پرداخت.
او بیش از ۱۲۰ اثر علمی-پژوهشی اعم از تالیف، ترجمه و مقاله از خود به جای گذاشت، ازجمله: فرهنگ اسلامی، آگاهی و ماهیات، تلاوت قرآن، همچنین مقالات «ابن عربی» و «اشراقیه» را در «دایرةالمعارف دین» به سرپرستی میرچا الیاده تالیف کرد.
محتوای کتاب
مطالب این کتاب به سه بخش عمده تقسیم شده است:
در بخش اوّل که «اصول تجزیه و تحلیل معنایی» نام دارد، نویسنده در واقع، مبانی نظری کار خود را توضیح داده و روشی را مورد بحث قرار می دهد که با آن می توان به موفقیت، ساختار معنایی و محتوایی کلیدواژه های قرآنی را از هم جدا نمود و معادل های مناسب را برای آنها به دست آورد. در واقع می توان گفت که جان کلام ایزوتسو در این بخش (که شامل یک دیباچه و دو فصل است)، در این جمله خلاصه می شود: «من می خواهم کاری کنم که قرآن، به زبان خود سخن بگوید و خود، مفاهیم خود را تفسیر و تعبیر کند».
بخش دوم (از اخلاقیات قبیله ای تا اخلاق اسلامی)، که از مجموع فصول سوم، چهارم، پنجم و ششم تشکیل شده است، با دیدی تاریخی به بیان تحولی می پردازد که ظهور اسلام، از لحاظ اخلاقی در جامعه عرب ایجاد کرد. در واقع، این بخش نشان می دهد که چگونه قرآن، برخی از ارزش های اخلاقی مثبت جاهلی را حفظ کرده، آنها را تعالی بخشیده و به صورت ارزش های دینی درآورده است. به عبارت دیگر، نویسنده در این بخش بیان می کند که قرآن چگونه این ارزش ها را از صورت دنیوی صرف بیرون می آورد و آنها را به ارزش اصلی اسلامی، یعنی رابطه انسان با خدا، وابسته می کند.
بخش سوم تحت عنوان «تجزیه و تحلیل مفاهیم عمده» نیز به توصیف چند مفهوم عمده اخلاقی در قرآن (مانند: کفر، کبر، نفاق، مؤمن، فاسق، قسط، خوبی و بدی، حلال و حرام، جرم و ...) اختصاص دارد و در ادامه به بیان حوزه معنایی هر مفهوم و رابطه آن با دیگر مفاهیم اخلاقی ـ دینی قرآن می پردازد. در این بخش، نویسنده ابتدا در فصل های هفتم تا دهم، به تجزیه و تحلیل دو مفهوم عمده کفر و ایمان و مفاهیم وابسته به آنها و بیان ساختمان معنایی هر یک می پردازد و سپس در فصل یازدهم به تحلیل مفاهیم خوب و بد (یعنی مفاهیمی که به فرا زبان اخلاقی متعلق اند)، روی می آورد.
ایزوتسو در این کتاب تأکید می‌کند سه مقوله متفاوت از مفاهیم اخلاقی در قرآن هست که عبارتند از: الف) مقوله‌ای که درباره طبیعت اخلاقی خداوند است و آن را اخلاقیّات الهی گویند. ب) مقوله‌ای که جنبه‌های مختلف نظر و بینش آدمی را نسبت به خداوند وصف می‌نماید. ج) مقوله‌ای که درباره اصول رفتاری افراد متعلّق به جامعه اسلامی است.
ویژگی‌های کتاب
بر اساس آنچه در پیشگفتار فصل اوّل و دوم بیان شده، ویژگی‌های کتاب از این قرار است:
این کتاب ویرایش جدید کتاب پیشین مؤلّف به نام «ساختار اصطلاحات اخلاقی در قرآن» است، به گونه‌ای‌که مطالبی به آن افزوده شده، مطالبی از آن حذف گردیده است و بسیاری از مطالب آن بازنویسی شده است و سعی شده تا بیانگر نظریّه‌های جدید مؤلّف باشد. همچنین عنوان آن نیز تغییر یافته است تا مبادا گمان شود که در این کتاب همه واژه‌های اخلاقی قرآن بررسی شده است، بلکه تنها مفاهیم اخلاقی ـ دینی قرآن را مورد بررسی قرار می‌دهد و به دیگر انواع مفاهیم اخلاقی قرآن جز در چند مورد استثنایی نپرداخته است.
مؤلف برای تبیین مطالب خود بسیار به آیات قرآن ارجاع می‌دهد تا نشان دهد همه مطالب از خود قرآن گرفته شده است و وی در آنها دخل و تصرّفی نداشته است. آیات قرآنی مورد استشهاد، از قرآن‌های چاپ فلوگل و چاپ جدید مصر برگرفته شده است و در مواردی که شماره آیات در این دو چاپ با یکدیگر متفاوت بوده، هر دو ذکر و با یک خطّ مورّب از هم جدا شده‌اند. در ترجمه آیات سعی شده تا ترجمه خود مؤلّف ارائه شود، هرچند او خود را مدیون مترجمین پیش از خود، همچون رادول، سیل، پیکتال و آربری می‌داند.
نقاط قوّت این اثر عبارتند از: پرهیز از تکرار و زیاده‌گویی، بیان توضیح‌های ضروری، دسته‌بندی کاملاً مناسب، وادار کردن مخاطب به تفکّر و فعّالیّت، سعی در استخراج معانی واژه‌ها از خود قرآن، توجّه به روابط مختلف بین واژه‌ها و نیز استفاده از منابع گوناگون در تدوین کتاب.
نقاط ضعف آن هم عبارتند از: وجود اشتباهاتی در کتاب؛ مانند اشتباه در ذکر آیات قرآن، استفاده نکردن از منابع شیعی در ذکر مثال‌ها، اختصاص ندادن فصل جداگانه‌ای به معناشناسی اخلاقی قرآن، تأکید بسیار بر نسبی بودن اخلاق، توجّه نکردن به وجوه گوناگون و معانی متعدّد واژه‌ها، بی‌توجّهی به تفاوت فهم افراد پس از نزول قرآن و در نهایت، توجّه نکردن به اوضاع و احوال بیرونی مؤثّر در فهم قرآن.
منابع کتاب
در این کتاب در تبیین واژه‌های اخلاقی از تفاسیر، فرهنگ‌های لغت، کتب تاریخ اسلام و جاهلیّت، دیوان اشعار و برخی کتب حدیثی استفاده شده است. استفاده از این منابع در راستای تبیین واژه‌ها با توجّه به شرایط موجود در زمان استعمال آنها بوده است. امّا در اغلب موارد واژه‌ها با توجّه به موقعیّتی که در آیات دارند، معنا شده‌اند. علاوه بر کتب مزبور در موارد معدودی برای تبیین واژه به کتب مستشرقان مراجعه شده است.
مهم‌ترین منابع این کتاب عبارتند از: سیرة النّبی از ابن‌اسحاق، السّیرة النّبویّة از ابن‌هشام، روض الأنف فی شرح السّیرة النبویّة لإبن‌هشام از عبدالرّحمن السّهیلی، تاج العروس زبیدی، محیط المحیط بستانی؛ انوار التّنزیل و اسرار التّأویل از بیضاوی، دیوان عبید الأبرص، مفضّلیّات از مفضّل الضبّی، معلّقات سبع ویراستة آرنولد، حماسة ابوتمّام، أمالی سیّد مرتضی، الابانه، حیاة العربیّة مِن الشّعر الجاهلی اثر احمد محمّد الجوفی، معجم مقاییس اللّغة از ابن‌فارس؛ دیوان طرفه، دیوان عنتره، صحیح بخاری، الکواکب الدّراری (شرح صحیح بخاری) از شمس‌الدّین محمّد بن یوسف کرمانی، الفقه الأکبر ابوحنیفه، تفسیر کبیر فخر رازی و إشارات المرام مِن عبارات الإمام از کمال‌الدّین احمد بیاض.
از این میان، تنها کتاب أمالی سیّد مرتضی، جزء منابع شیعی است و دیگر منابع همگی متعلّق به اهل سنّت است، البتّه یادآوری می‌شود که در کتاب أمالی سیّد مرتضی نیز راویان سنّی بسیاری به چشم می‌خورد. بنابراین، میزان استفاده از منابع شیعی بسیار ضعیف است.
وضعیت نشر
کتاب «مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن» در یک مجلد ۵۷۶ صفحه ای توسط فریدون بدره ای از زبان ژاپنی به فارسی ترجمه شده و توسط انتشارات فرزان روز به چاپ رسیده است.
منابع
- "ایزوتسو و معنى‌شناسى در آیات قرآن"، مسعود ربیعى آستانه، مجله پژوهش‌هاى قرآنى، ۱۳۸۳، شماره ۳۷.
- "معرّفی و نقد روش ایزوتسو در کتاب مفاهیم اخلاقی - دینی در قرآن مجید"، پژوهشنامه معارف قرآنی، ۱۳۹۳، شماره ۱۹.
- پورتال تحقیقاتی اهل البیت(علیهم‌السلام).
