معجم مقاییس اللغة (کتاب)
کتاب «مُعجم مَقاییس اللغة» تألیف ابن فارس (م، ۳۹۵ ق)، از مهمترین فرهنگ‌های لغت زبان عربی به شمار می‌آید. مؤلف در این اثر کوشیده برای هر لغت، اصول معنایی آن را ذکر کند و مشتقات مختلف آن ماده را به آن اصول برگردانده و معنا کند.
 | |
| نویسنده | ابن فارس |
| موضوع | فرهنگ لغت عربی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۶ |
| تحقیق | عبدالسلام محمد هارون |
|
| |
مؤلف
ابوالحسین احمد بن فارس (م، ۳۹۵ ق)، نحوی، لغوی، ادیب، شاعر بزرگ مسلمان در قرن ۴ قمری است.
معروفترین اساتید وی محمد بن عمید، على بن ابراهیم قطان، سلیمان بن احمد طبرانى و ابوسعید سیرافى بودند و چند تن از چهره های بزرگ ادبی و سیاسی از شاگردان او هستند، از جمله: بدیع الزمان همدانی پایه‌گذار فن مقامه نویسی و صاحب بن عباد وزیر دانشمند و ادب دوست دیلمیان و ابوالفتح علی بن عمید فرزند ابن عمید.
از جمله تألیفات ابن فارس عبارتند از: معجم مقاییس اللغة، مجمل اللغة، الصاحبی فی فقه اللغة، الثلاثة، أوجز السیر لخیر البشر، الاتباع والمزاوجة.
معرفی کتاب
گفته می شود ابن فارس بسیار به ابن درید علاقه مند بوده و در بسیاری از کارهایش روش او را در پیش می گرفته است؛ از این رو پس از آن که ابن درید کتاب «اشتقاق» را تألیف کرد، ابن فارس بر آن شد تا با تألیف معجمی کامل، روش ابن درید را پیاده کند، از این رو کتابش را «مقاییس» نامید و به تعبیر برخی محققان، از این اسم، اشتقاق کبیر (در اصطلاح لغویان) را ارائه کرده است.
ابن فارس در مقدمه «معجم مقاییس اللغة» در مورد هدف و انگیزه خود از نگارش کتاب خود می گوید: همانا زبان عربی مقیاس های صحیحی دارد و اصولی دارد که از آن فروعی سرچشمه می گیرد و افراد بسیاری در زمینه لغت و زبان عربی کتاب تألیف کرده اند، اما اصلی از آن اصول و معیاری از آن معیارها را بیان نکرده اند و آنچه که ما قصد آن را داریم، باب گرانقدری از علم است که جایگاهی والا دارد و ما در صدر هر فصل، اصلی که از آن مسائلش منشعب می شود را قرار دادیم تا جمله کوتاه و جامعی باشد و به صورت ساده با کمترین لفظ و نزدیکترین معنا، جوابگوی چیزی باشد که از او خواسته می شود.
«معجم مقاییس اللغة» چنانکه محقق کتاب (عبدالسلام هارون) معتقد است، از آخرین تألیفات ابن فارس است و پس از تألیفِ معجم دیگر ابن فارس یعنی «مجمل اللغه» بوده است.
امتیازات کتاب
کتاب «معجم مقاییس اللغه» اثری منحصر به فرد در لغت عربی و برخوردار از ویژگی های زیر است:
- ابن فارس برای هر واژه دو حرفی یا سه حرفی، یک یا چند حوزه معنایی در نظر گرفته است که در همه واژه های هم ریشه مشترک است و معنای واژه های مختلفی که از آن ریشه مشتق می شوند، بر پایه همین حوزه معنایی مشخص می گردد و گرچه این نظریه پیش از این در کتاب «العین» خلیل فراهیدی به گونه جابجایی حروف یک واژه مطرح شده، اما ابن فارس نخستین کسی است که آن را به صورت یک نظریه مستقل مطرح کرده است.
- ابن فارس در این کتاب، میان دو روش معجم نویسی و علم فقه اللغه جمع می بندد.
- در این کتاب، معانی بسیار مختلف با تعبیری زیبا و دقت فراوان و با ذکر شواهد و دلائل به رشته تحریر درآمده است.
- مؤلف در این کتاب به خوبی اصول زبان را می شناسد و به خواننده نیز یاد می دهد.
- ارزش دیگر کتاب، در «نحت یا واژه‌تراشی» است که واژه های رباعی و خماسی در اثر آفرینش دو یا چند واژه و گاه یک جمله پدید آمده اند.
شیوه نگارش
کتاب «معجم مقاییس اللغه» بر اساس حروف الفبا و با توجه به حروف اصلی کلمه مرتب شده است، اما برای خود چینش خاصی دارد.
ابتدا مواد واژه ها (حروف اصلی کلمه)، بر اساس حروف الفبا به ۲۸ قسمت (یعنی ۲۸ کتاب) تقسیم شده است و هر کتاب بر اساس حروف اصلی کلمات به ۳ باب تقسیم گردیده است. باب اول: ثنایی مضاعف، باب دوم: ثلاثی و باب سوم کلماتی که بیش از ۳ حرف اصلی دارند (یعنی رباعی و خماسی).
دو قسم اول (ثنایی مضاعف و ثلاثی) بدین شکل مرتب شده اند: در هر بابی بعد از حرف اول (فاءالفعل) حرفی که در ترتیب هجایی، بعد از آن می آید مورد توجه واقع می شود تا این که به آخرین حرف از حروف الفبا برسیم، پس از آن دوباره از همزه شروع می شود تا این که به حرف اصلی (فاءالفعل) برسیم. لذا برای پیداکردن کلمه مورد نظر در این معجم، ابتدا لازم است حروف اصلی کلمه را بشناسیم آنگاه با توجه به توضیحاتی که گفته شد، به کتابی که فاءالفعل کلمه است مراجعه کنیم پس از آن نوبت عین الفعل کلمه است که می تواند جایگاه کلمه مورد نظر را در هر کتاب برای ما روشن کند.
مؤلف در این اثر کوشیده برای هر ماده اصول معنایی آن را ذکر کند و مشتقات مختلف آن ماده را به آن اصول برگرداند و در هر ماده صدها کلمه می باشد که هر کلمه را به صورت خاص تفسیر می کند.
منابع اصلی کتاب
کتاب «مقاییس اللغه» با توجه به بسیاری از منابع مهم و معتبر لغوی و لغت نامه های معروف نگاشته شده است، که مهمترین آنها چنانکه خود ابن فارس می گوید عبارتند از:
- کتاب العین، از خلیل بن احمد فراهیدی
- کتاب جمهرة اللغة، از ابن درید
- کتاب غریب الحدیث، از ابوعبید قاسم بن سلام
- کتاب الغریب المنصف، از ابوعبید قاسم بن سلام
- کتاب المنطق، از ابن سكيت اهوازى
منابع
- "معجم مقاییس اللغه"، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، جلد ۴، صفحه ۱۵۸۰.
- "التراث الاسلامی مقاییس اللغة"، عبدالسلام هارون، منبر الاسلام، سال ۴۲، شماره ۹، ۱۴۰۴.
- "کتاب مقاییس اللغة لابن فارس"، حامد مصطفی، الرسالة، ۱۳۶۶، شماره ۷۳۳.
- کتاب فقه اللغه، محمد ملکی نهاوندی، انتشارات وثوق، ۱۳۸۶ شمسی.
| دائره المعارف ها | * دانشنامه جهان اسلام * دائرة المعارف بزرگ اسلامی * دائرة المعارف قرآن کریم * دانشنامه فرهنگ فاطمی * دانشنامه امام حسین علیه السلام * دانشنامه امیرالمومنین علیه السلام * دانشنامه قرآن و حدیث * دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی * دایرة المعارف فارسی |
| فرهنگ های تخصصی | *فرهنگ قرآن * فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام * فرهنگ عاشورا * قاموس قرآن * نثر طوبی * سفینه البحار |
| واژه نامه ها | * المنجد * تاج العروس * جمهرة اللغة * قاموس المحیط * لسان العرب * مجمع البحرین * مفردات قرآن راغب * معجم مقاییس اللغة |
| سرگذشت نامه ها | *ريحانة الادب * روضات الجنات * طبقات اعلام الشیعه * اعیان الشیعه * مجالس المؤمنین * گلشن ابرار * ستارگان حرم * اثر آفرینان |
| کتابشناسی ها | * الذریعه الی تصانیف الشیعه * کشف الظنون * الفهرست ابن ندیم * فهرست کتاب های چاپی فارسی |
| منابع مرجع الکترونیکی | * ویکی شیعه * دانشنامه اسلامی |
