الفواتح الالهيه و المفاتح الغيبيه (کتاب)
 | |
| نویسنده | نعمت‌الله بن محمود نخجوانی |
| موضوع | تفسیر اهل سنت |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ٢ |
|
| |
«الفواتح الإلهیة و المفاتح الغیبیة الموضّحة للکلِم القرآنیة و الحِکم الفُرقانیة» تألیف نعمت‌الله بن محمود نخجوانی (م، ٩٢٠ ق)، از تفاسیر عرفانى و صوفیانه بر قرآن کریم است، که مؤلف در آن به بیان تأویلات و ذکر مکاشفات و مشاهدات وارده بر خود در تفسیر آیات مى‌پردازد. در این تفسیر، اثرى از مباحث فقهى، لغوى، قرائتى و روایی دیده نمى‌شود.
معرفی کتاب
کتاب «الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة» از تفاسیر اهل سنت، شامل تأویلات عارفانه و اشاره‌اى مفسر از آیات قرآنى است، که موقوف به حال و تجربه شخصى وى است. شامل همه سوره ها و آیات قرآنى است که به شکل مزجى و با زبان عربى همراه با فصاحت در بیان و روانى در تعبیر، آن را ارائه داده است.
نعمت الله بن محمود نخجوانی (م، ٩٢٠ ق) در مقدمه تفسیر خود بیان مى‌دارد که: «من از علماى رسمى مانند فلاسفه، که متشبّث به برهان و حدود هستند، و همچنین از متصوفه‌اى که سخن از واجد و موجود گویند و به عرفان نظرى اکتفا نموده و به آداب ظاهرى صوفى‌گرى قناعت نموده‌اند، نیستم، بلکه از کسانى هستم که از جمیع رسوم و عادات بدورند و منتظر ظهوراتى هستند که در اوقات و حالات مختلف از حق بر آنها افاضه مى‌شود. و از آنجایى که آنچه حق از جود خود بر من افاضه فرمود، فتوحاتى است که بر من هدیه گردید، نام آن "الفواتح الالهیة و المفاتح الغیبیة الموضحة للکلم القرآنیة و الحکم الفرقانیة" گشت» (فتوحات الهى و کلیدهاى غیبى که توضیح دهنده کلام قرآنى و حکمتهاى فرقانى است).
نخجوانى به منابع و مصادرى که در تفسیر از آنها بهره برده است، اشاره‌اى ندارد؛ شاید بتوان گفت، علت آن این است که این تفسیر، تأویلات و واردات قلبیه مفسر است؛ بنابر این از مصدر خاصى استفاده مستقیم ننموده است، لیکن از لحاظ روش ارجاع مطالب و موضوعات قرآنى به مباحث عرفانى و بیان تأویلات از محیى الدین بن عربى متأثر بوده است. در جلد اول نیز از بایزید بسطامی و ابن عربى مطلبى نقل مى‌نماید. ایشان از آن دسته عرفایى است که قائل به تأویلات عرفانى بوده و خود نیز از اینگونه تأویلات داشته است.
محتوای کتاب
نخجوانى در مقدمه کتاب، به بیان امور مهمى از مسائل عرفانى و فروع آن مى‌پردازد، که مهمترین آن از این قرارند: اصل کلى در اسرار معارف، حقایق، مکاشفات، و مشاهدات وارد بر قلب کملین؛ عموم تکالیف و احکام وارد از جانب خداوند در کتب الهى بر اساس دیدگاه عرفا؛ بیان اسرار مطلق انزال و ارسال؛ حکم عموم وحى و الهام؛ مصالح ولایت مطلقه و نبوت و رسالت؛ جایگاه ملل و ادیان بعد از ظهور اسلام؛ صور طاعات و عبادات دنیوى و معتقدات اخروى مانند حشر و نشر و بهشت و جهنم.
روش کلى نخجوانى به این ترتیب است که ابتدا قبل از آغاز تفسیر هر سوره، مطالبى درباره مسائل عرفانى مربوط به آن بیان داشته، از «بسم الله الرحمن الرحیم» آغاز مى‌کند. در هر سوره به تناسب سیاق و مطالب آن، تفسیرى متفاوت از «بسم الله» ارائه مى‌دهد و معتقد است، هر سوره قرآنى، آغاز و پایانى مخصوص به خود دارد، بدین جهت «بسم الله» آن بار دیگر سوره‌ها تفاوت خواهد داشت.
پس از آن به تفسیر و توضیح مختصرى از جزء به جزء مقاطع آیه طبق روش خود، مى‌پردازد. این توضیحات در بسیارى موارد، تأویلات عارفانه ایشان از آیات است و اصلا اشاره‌اى به لغت، قرائت، اعراب، اسباب نزول و شکل ظاهرى آیه و همچنین روایات و مأثورات و امورى که اغلب تفاسیر معمولا به آن مى‌پردازند، ندارد. در پایان سوره‌ها نیز از مطالب گفته شده، بیان اجمالى ارائه مى‌دهد که همان خاتمه عرفانى آن است. تفسیر ایشان متضمن اصطلاحات صوفیه و مشرب اهل معرفت به بیانى رمزى بوده و بر مبناى قواعد اهل کشف و ذوق، بیان مختصرى از آیات را ارائه مى‌دهد. در مباحث عقیدتى، دیدگاه اهل معرفت را بدون تصریح نقد و استدلال بر آن، بیان مى‌دارد.
رویکرد مفسر نسبت به اهل بیت (علیهم السلام) در این تفسیر، رویکردى معتدل از یک عالم اهل سنت محسوب مى‌گردد. از تعصب کور برخى عالمان سنی که حاضر نیستند هیچ آیه‌اى را به اهل بیت (ع) نسبت دهند، (نه در مقام شأن نزول و نه در مقام تطبیق و ذکر مصداق) اثرى در این تفسیر مشاهده نمى‌شود بلکه جانب انصاف را رعایت کرده از جمله، ذیل آیه ۵۵ سوره مائده مى‌نویسد: «نزلت فى علىّ کرّم الله وجهه حین سئله سائل...» و ذیل آیه ۶۱ سوره آل عمران (آیه مباهله) تصریح به نام مبارک امام على (ع)، حضرت فاطمه (س)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) دارد. و نیز در آیه ۳۳ سوره احزاب، عصمت را براى اهل بیت بیان مى‌دارد و نام امام على (ع)، حضرت فاطمه (س) و حسنین (ع) را ذکر مى‌کند. همچنین در تفسیر آیه ۸ سوره دهر، شأن نزول آیه را که در مورد نذر حضرت على (ع) و فاطمه زهرا (س) در بیمارى حسنین (ع) بوده، با اجلال و اکرام بیان مى‌دارد.
منابع
- نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
- المفسرون حیاتهم و منهجهم، سید محمدعلى ایازى، صفحه ۵۶.
| تفسیر قرآن | |
| درباره تفسیر قرآن: | تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن |
|---|---|
| اصطلاحات: | اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات |
| شاخه های تفسیر قرآن: |
تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی) |
| روشهای تفسیری قرآن: |
|
| تفاسیر به تفکیک مذهب مولف: |
|
