الذریعة الی اصول الشریعة (کتاب)

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو

«الذريعة الى اصول الشريعة» تألیف سيد مرتضى (۳۵۵-۴۳۶ ق)، از اولین و مهمترين کتابهای شیعه در علم اصول است. مؤلف در اين كتاب، آراء علمای عامه در اصول فقه را نقل كرده و به بررسی و نقد آنها پرداخته است. تأثير آراء اصولی سيد مرتضى در نظرات و تأليفات دانشمندان پس از او به خوبى مشهود است.

الذريعة إلي أصول الشريعة.jpg
نویسنده سيد مرتضى علم الهدى
موضوع اصول فقه شیعه
زبان عربی
تعداد جلد ۲
تصحیح ابوالقاسم‌ گرجی

الذریعه الی اصول الشریعه

مؤلف

علی بن حسین بن موسی، مشهور به سید مرتضی علم الهدی (۴۳۶-۳۵۵ ق)، فقیه، متکلم و ادیب برجسته شیعه در قرن پنجم هجری است و نسب شریفش با پنج واسطه به امام موسی بن جعفر علیه السلام می رسد. وی نقیب شیعیان در زمان خود بود و از نظر منزلت علمی و اجتماعی در مرتبت والایی قرار داشت.

او از شاگردان شیخ مفید، حسین بن علی بن بابویه (برادر شیخ صدوق)، سهل بن احمد دیباجی و ابن جندی بغدادی است. همچنین علمای بزرگی چون شیخ طوسی، قاضی ابن البراج، ابوالفتح کراجکی و سلار بن عبدالعزیز دیلمی از شاگردان او هستند.

سید مرتضی از پیشگامان تألیف منظم و مدون در حوزه کلام شیعه است و آثار کلامی او از زمان نگارش همواره مورد توجه بوده است. از جمله آثار ارزشمند سید مرتضی علاوه بر «الذریعة الی اصول الشریعة»، می توان به «تنزیه الانبیاء»، «الانتصار»، «الأمالی»، «جمل العلم و العمل»، «الشافی فی الامامة» و «الفصول المختاره» اشاره کرد.

معرفی کتاب‌

کتاب «الذریعة الی اصول الشریعة» در اصول فقه نوشته شده و از جهاتی حائز اهمیت است؛ از جمله اینکه اولین کتاب کامل در اصول فقه شیعه امامیه است و قبل از تألیف این کتاب، کتاب کاملى در اصول فقه شیعه - خصوصا با روشى که در این کتاب بکار برده شده - در دست نیست. بنابراین کتاب «الذریعة» را باید مهمترین و قدیمى‌ترین منبع اصول فقه شیعه امامیه دانست.

سید مرتضى در این کتاب علاوه بر نظریات بزرگان شیعه، آراء برخى علماى اهل سنت همچون «ابوحنیفه» و «شافعى» و امثال آنان را هم نقل کرده است. ایشان در هر مسأله از مسائل علم اصول داراى نظرى متین و وزین است و باید تألیف این کتاب را مبدأ تاریخ استقلال علم اصول امامیه دانست.

تأثیر آراء سید مرتضى در نظرات دانشمندان پس از او به خوبى در تألیفات آنان مشهود است. «عدة الأصول» شیخ طوسى که یکى از مهمترین منابع و اصول شیعه امامیه است، غالباً نظرات و استدلالهاى سید مرتضى را ذکر کرده و در بیشتر موارد همان تعبیرات را نیز با کمى اختلاف بکار برده است.

محتوای کتاب

«الذریعة الی اصول الشریعة» داراى ۱۴ باب است و هر باب نیز مشتمل بر چندین فصل مى‌باشد. سید مرتضى در این کتاب، در هر مسأله، آراء دانشمندان عامه را نقل کرده و ادله ایشان را به تفصیل ذکر مى‌کند و در مقام نقد بر آمده و سپس رأی مختار خود را با تحقیقى کافى و کامل اثبات مى‌کند. در برخى موارد نیز نظر بعضى از اهل سنت را صحیح دانسته و ادله آن را تأیید کرده یا ادله جدیدى براى آن اقامه مى‌کند.

او تمام مسائل علم اصول را چنانکه در کتب عامه مطرح است - و شاید به همان ترتیب - طرح کرده و آن طور که شایسته است و مذهب امامیه اقتضا دارد، درباره آن‌ها بحث و تحقیق نموده و حتى در اطراف مسائلى مثل قیاس که حجیت آنها برخلاف نظر شیعه امامیه، به تفصیل سخن رانده و ادله مخالف و مقتضاى مذهب را آنچنان که شایسته بوده بیان کرده است.

سید مرتضى در این کتاب - چنانکه خود در مقدمه مى‌گوید - مسائل اصول فقه را از مسائل اصول دین جدا کرده، در حالى که در کتابهاى قبل از آن، مسائل اصول فقه و اصول دین با یکدیگر خلط مى‌شده است.

برخى آراء سید مرتضى در این کتاب بدین قرار است:

  • سید مرتضى در باب «استعمال لفظ در بیشتر از یک معنى» به جواز قائل است.
  • یکى از علائم حقیقت را مجرد استعمال مى‌داند.
  • کفار را هم مانند مسلمانان به فروع مکلّف مى‌داند، همان طور که به اصول مکلفند.
  • مقدمه واجب را به قول مطلق واجب مى‌داند.
  • تأخیر بیان از وقت حاجت را با وجود مصلحت صحیح مى‌داند.
  • قائل به مفهوم براى شرط و غایت نیست.
  • تعبّد به خبر واحد را عقلاً جائز دانسته و شرعاً غیرواقع مى‌داند.
  • اجماع دخولى را حجت مى‌داند.
  • رجوع عامى به مُفتى را به اجماع امت واجب دانسته است.
  • اصل در چیزها را اباحه مى‌داند.
  • استصحاب حال را حجت نمى‌داند.

منابع

  • نرم افزار اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
منابع اصول فقه
متون به ترتیب تاریخ وفات مولفین
التذکرة بأصول الفقه

شیخ مفید

(م413ق)

الذریعه

سید مرتضی

(436-335)

عدة الاصول

شیخ طوسی

(460-385)

غنیة النزوع

ابن زهره

(585-510)

تهذیب الوصول

علامه حلی

(726-648)

مبادی الوصول

علامه حلی

(726-648)

القواعد و الفوائد

شهید اول

(786-734)

تمهید القواعد

شهید ثانی

(965-911)

معالم الدین

صاحب معالم

(م1011)

زبدة الاصول

شیخ بهائی

(1030-953)

الوافیه فی الاصول

فاضل تونی

(م 1071)

الفوائد الحائریه

وحید بهبهانی

(م1206)

قوانین الاصول

میرزای قمی

(م1231)

فرائد الاصول

شیخ انصاری

(م1281)

کفایة الاصول

آخوند خراسانی

(م1329)

مفاتیح الاصول

سید محمد مجاهد

(م1342)

فوائد الاصول (نائینی)

میرزا محمدحسین نائینی

(1355-1276)

وقایة الأذهان

محمد رضا نجفی اصفهانی

(م 1362)

اصول الفقه

شيخ محمدرضا مظفر

(م 1383)

منتهی الاصول

سید محمد حسن بجنوردی

(1395-1316)

المعالم الجدیده

سید محمد باقر صدر

(1399-1355)

اصول الاستنباط

سید علی نقی حیدری

(1403-1325)

مناهج الوصول

امام خمینی

(1409-1320)

الاصول العامه

سید محمد تقی حکیم

(1346-)

شروح
شروح معالم الدین ← حاشیه معالم، سلطان العلماء (م 1064) - حاشیه معالم، ملا محمد صالح مازندرانی (م 1081) - هدایة المسترشدین، شیخ محمدتقی اصفهانی (م 1248)
شروح فرائد الاصول ← أوثق الوسائل، میرزا موسی بن جعفر بن احمد تبریزی - بحر الفوائد، میرزا محمد حسن آشتیانی - درر الفوائد فی الحاشیه علی الفرائد، آخوند خراسانی - فوائد الرضویه، آقا رضا همدانی
شروح کفایه ← انوار الهدایه، امام خمینی - حاشیة الکفایه، علامه طباطبائی - الحاشیة علی الکفایه، سید حسین بروجردی - حقائق الاصول، سید محسن حکیم - عنایة الاصول، سید مرتضی حسینی یزدی

منتهی الدرایه، سید محمد جعفر جزائری شوشتری - نهایة الدرایة، آیت الله کمپانی - نهایة النهایة، میرزا علی ایروانی