الفوائد الحائریه (کتاب)
 | |
| نویسنده | وحید بهبهانی |
| موضوع | اصول فقه شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| تحقيق | مجمع الفكر الاسلامی |
|
| |
کتاب «الفوائد الحائریة» تألیف وحید بهبهانی (م، ۱۲۰۶ ق)، مجموعه‌اى از آرای ابتکاری وحید بهبهانی در علم اصول فقه است.
مؤلف
محمدباقر وحید بهبهانی (۱۲۰۵-۱۱۱۷ ق) معروف به «استاد الکل فی الکل»، از علما و فقهای بزرگ شیعه در قرن ۱۲ هجری و از شاگردان سید صدرالدین رضوی قمی بود. علامه وحید بهبهانی از نام‌آورترین عالمان علم اصول فقه بوده است که به حمایت و دفاع از آن برخاست و علم اصول را احیا نمود و بر اخباریان غالب آمد.
عالمان بزرگی چون علامه بحرالعلوم، میرزای قمی، سید علی طباطبایی، سید محمدباقر شفتی و شیخ جعفر کاشف‌الغطاء، از شاگردان او هستند.
برخی از مهمترین تألیفات او عبارتند از: الفوائد الحائریه، الرسائل الفقهیة، الاجتهاد و الاخبار، اصول الاسلام والایمان، ابطال القیاس، حاشیه بر مسالک الافهام، حاشیه بر معالم الدین.
معرفی کتاب
کتاب «الفوائد الحائریه» مجموعه‌اى از ابتکارات و خلاقیت هاى وحید بهبهانی در سایر کتابهاى اصولی اش مى‌باشد که به بعضى از آنها مثل حاشیه بر مفاتیح، حاشیه بر مدارک و ذخیره، اثبات اجماع و رساله استصحاب در کتاب اشاره شده است.
مؤلف «الذریعة»، تاریخ تألیف فوائد الحائریه قدیمى را روز دوم ربیع الثانی سال ۱۱۸۰ دانسته است، ولى در رابطه با تاریخ تألیف فوائد الحائریه جدید مطلبى را بیان نکرده است.
نکته قابل توجه این که در ترجمه کتاب «مجموعة أصولیة و فقهیة» آقا بزرگ تهرانى در الذریعة این طور آورده است که کتاب فوائد الحائریه با ۹ کتاب دیگر در این مجموعه در سال ۱۱۷۸ بوسیله سید عبداللّه بن محمدتقى موسوى لاریجانى تدوین شده است و در آخر آن این طور نوشته شده است: «من تألیقات قطب المجتهدین فی أصول الفقه مولانا و أستاذنا وحید عصره الآقا محمدباقر دام ظله العالی» که نشان از تألیف این کتاب در زمان وحید بهبهانى قدس سره دارد.
بنابراین معلوم نیست که کتاب در سال ۱۱۷۸ به پایان رسیده است یا ۱۱۸۰. کتاب «مجموعة أصولیة و فقهیة» در اختیار سید محمد على روضاتى بوده و قسمت اجازات کتاب «مجموعة أصولیة و فقهیة» در کتاب «ریاض الأبرار» آورده شده است.
کتاب «فوائد الحائریة العتیقة» در ابتدا از کتاب «فوائد الحائریة الجدیدة» که به آن ملحقات نیز گفته مى‌شده، جدا بوده است و بعدها در کنار هم قرار داده شده‌اند. البته بعضى از مباحث فوائد حائریه جدید به فوائد حائریه قدیمى ارجاع داده شده است.
در آخر فوائد الحائریه قدیمى این طور نوشته شده که در ۲۲ ربیع الاول ۱۲۴۲ قمرى نگارش آن پایان یافته است و در آخر فوائد الحائریه جدید نوشته شده در ۲۱ ربیع الثانی سال ۱۲۴۲ قمرى به پایان رسیده است.
محتوای کتاب
همانطور که گفته شد کتاب «الفوائد الحائریه» شامل دو قسمت است؛ قسمت اول «الفوائد الحائریة العتیقة» شامل ۳۶ فائده و خاتمه است و قسمت دوم کتاب «الفوائد الحائریة الجدیدة» شامل ۳۵ فائده مى‌باشد.
در این کتاب، تقسیم بندى خاصى به صورت کتب اصولى متداول وجود ندارد و مباحث الفاظ و مباحث عقلى از هم جدا نشده‌اند. در فوائد الحائریه قدیمى، مباحث حجیت خبر واحد، جواز تقلید، عمل به ظنّ، تعارض اخبار، اصل برائت، استصحاب، اقسام اجماع، علامتهاى حقیقت و مجاز، مشتق و قسمتى از مبحث اجتهاد مطرح شده است. همچنین در فوائد الحائریه جدید، مباحث تقیه، حسن و قبح عقلى، حمل مطلق بر مقید، بحث قیاس، اصل احتیاط و مباحث تکمیلى اجتهاد و تقلید و مباحث دیگر مطرح شده است.
ویژگی‌هاى کتاب
- مهمترین ویژگى کتاب الفوائد، رد مستدل و برهانى نظریات اخبارى‌ها است و با توجه به مطرح بودن نظریات ملا امین الدین استرآبادى (متوفى ۱۰۳۳ قمرى) و صاحب حدائق در آن زمان، این خصوصیت کتاب اهمیت زیادى دارد.
- خصوصیت دیگر این که، مؤلف پس از تدوین مباحث کتاب، به تصحیح و تکمیل آن پرداخته است. مثلاً در فایده دهم (حجیت خبر واحد) به فائده بیست و دوم ارجاع مى‌دهد.
- مؤلف گاهى به تاریخچه مباحث اصولى مى‌پردازد و مثلاً در رابطه با جمله «إنّ الجمع مَهما أمکن أولى من الطرح» در بحث تعارض اخبار مى‌گوید که دلیلى بر این قاعده وجود ندارد و از زمان شیخ طوسى مرسوم شده است و چون در آن زمان عده‌اى از شیعیان به دلیل تناقض در کلمات معصومین علیهم‌السلام مرتد مى‌شدند، شیخ طوسى براى رفع این محذور این نظریه را مطرح کرده‌اند.
- در بعضى از قسمت هاى کتاب، در ابتدا چنین به نظر مى‌رسد که مؤلف با آشنایى مجتهدین با علم کلام مخالف است؛ ولى با توجه به تألیفات ایشان در مباحث کلامى نظیر اثبات حسن و قبح عقلى، رساله در جبر و اختیار و حل شبهه اشاعره، معلوم مى‌شود که ایشان مخالف با اشتغال وسیع به علم کلام مى‌باشد.
نوآوری‌ها و ابتکارات
- چنانکه در ابتداى مقصد سوم از «فرائد الأصول» شیخ انصارى آمده است، جدا کردن امارات و اصول و نامگذارى امارات به ادله اجتهادى و اصول عملیه به ادله فقاهتى، از ابتکارات وحید بهبهانی مى‌باشد.
- از نظریات جدید دیگرى که قبل از وحید بهبهانى در سایر کتابهاى اصولى دیده نشده است، تقسیم شک به شک در تکلیف و شک در مکلّف به و ایجاد عنوان و مبحث مستقلى در این مورد مى‌باشد. ایشان حکم شک در تکلیف را به دلیل قاعده قبح عِقاب بلا بیان، برائت عقلى و حکم شک در مکلف به را به دلیل قاعده اشتغال، احتیاط و اشتغال مى‌داند. البته بعدها شیخ انصاری این دو قاعده را بر اساس قوانین محکم و متقن در علم اصول پى‌ریزى کرده است.
- از دیگر ابتکارات مؤلف بیان فرق بین مواردى است که اطراف علم اجمالى محصور یا غیرمحصور باشد. در مواردى که اطراف علم اجمالى در یک دایره کوچکى محصور باشد، قائل به تنجیز علم اجمالى است و در مواردى که اطراف علم اجمالى غیرمحصور و دائره وسیعى باشد، علم اجمالى را منجز نمی داند.
- از دیگر نوآوری هاى وحید بهبهانى، بحث دَوران امر بین اطراف علم اجمالى است که متباین باشند، یا اقل و اکثر استقلالى و یا اقل و اکثر ارتباطى. در تباین قائل به تنجّز علم اجمالى در اکثر است و در اقل و اکثر استقلالى قائل به انحلال علم اجمالى است و در طرف اقل قائل به تنجز و در این صورت زائد بر آن جاى برائت است.
- مؤلف در فائده ۳۳ در بحث وظایف محوله به مجتهد، یکى از اساسى‌ترین نظریات را در بحث ولایت فقیه و حکومت بیان مى‌کند. وی پس از این که مجتهد، فقیه، مفتى، قاضى و حاکم شرع منصوب را عبارت از یک فرد مى‌داند، این طور مى‌گوید: و ظاهر این است که حکم فقیه مثل حکم قاضى نافذ است چه آن افراد مجتهد باشند یا مقلد، مقلد او باشند یا مقلد کس دیگرى، «لاشتراک العلة و هی کونه منصوبا من المعصوم علیه‌السلام و لأن حصول النظام لایکون إلاّ بذلک و لأنّه نائب المعصوم علیه‌السلام».
- در بحث خبرى که ظنّ و گمان ایجاد مى‌کند، خبر ضعیفى را که به وسیله شهرت تأیید مى‌شود بر روایات صحیحى که با شهرت تأیید نمى‌شود مقدم دانسته و این روش را طریق قدما و اکثر متأخرین مى‌داند.
منابع
- نرم افزار اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
