فتنه
«فتنه» با توجه به زمینه کاربرد آن، معانی مختلفی از جمله آشوب و درگیری و آزمایش الهی را دربرمیگیرد. در قرآن حدود بیست مورد، فتنه به معنای امتحان به کار رفته است. در شرایط فتنه، حق و باطل با هم درآمیخته و تشخیص آن دو از هم مشکل میشود.
فتنه در لغت
«فتنه» به معنای جداسازى بخش پنهانى ناسالم چیزى از بخش سالم آن است. اصل این واژه چنانکه در «مجمع البحرین» آمده، «فتنتُ الفضة» است، یعنى زرگر چون نقره را در آتش مى نهد که بخش ناسالمش جدا شود مى گوید: نقره را خالص نمودم.
کلمه «فتنه» در زبان عربی معانی مختلفی از جمله آشوب، شورش، وسوسه، آزمایش و درگیری را در بر میگیرد. در متون اسلامی و تاریخی، این کلمه به ویژه برای توصیف شرایط بحرانی و درگیریهای داخلی استفاده میشود. در قرآن، فتنه به معنای آزمایش الهی، عذاب، و ایجاد فضای گمراهی نیز به کار رفته است.
فتنه در قرآن
در قرآن کریم، واژه فتنه و مشتقات آن حدود ۷۰ بار به کار رفته است. آنچه از این ماده در قرآن آمده اعم از فعل و اسم و موارد استعمال حقیقى و مجازى، به معنى خالص کردن، آزمایش و امتحان است. آزمایش و امتحان، در سرگذشت اقوام پیشین هم بوده است و قرآن با نقل آنها به مسلمانان درس و پیام میدهد که خود را آماده تحمل بلاها و آزمونهای سخت الهی در راه ایمان و مکتب بسازند. فتنه که در قرآن آمده به چند قسم است:
۱. گاهی پدید آورنده و عامل فتنه و تخلیص، خود خداوند است که به مقتضاى آفرینش بشر در رابطه با تکلیف و تعدیل اراده، وى را به عواملى چون زن و فرزند و مال و مقام و فقر و غنا در معرض تخلیص قرار مى دهد و او را متذکر مى سازد که اینک تو در برابر این عامل جدا سازنده قرار دارى، خویشتن را مهیا ساز؛ مبادا بخش خطرناک درون وجودت (چون غلبه هوى و حب مال و جاه و زن و فرزند که از حد اعتدال برون رود) تو را در خود فرو برد و به انسانیتت خاتمه دهد: «وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ»(سوره انفال/آیه۲۸) و «وَ جَعَلْنا بَعْضَکمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً»(سوره فرقان/آیه۲۰) و «وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَيْرِ فِتْنَةً»(سوره انبیاء/آیه۳۵).
و گاه خداوند بر قوم و ملتى یا فردى به علت عناد و لجاجت آنها در برابر اوامر پروردگار، عامل تخلیصى جز آنچه ملازم هر کسى بوده مانند بیمارى یا فقر عمومى یا گرفتارى فردى برانگیزد، که در چنان فتنه اى جامعه تخلیص شود و افراد سالم از ناسالم جدا گردند: «إِنَّا مُرْسِلُو النَّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ»(سوره قمر/آیه۲۷) و «فَلْيَحْذَرِ الَّذِينَ يُخَالِفُونَ عَنْ أَمْرِهِ أَنْ تُصِيبَهُمْ فِتْنَةٌ»(سوره نور/آیه۶۳) و «وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً»(سوره انفال/آیه۲۵) و «إِنْ هِيَ إِلَّا فِتْنَتُكَ»(سوره اعراف/آیه۱۵۵).
۲. گاهی پدید آورنده فتنه انسان است. مانند کیشهاى باطل و بدعتهاى ضلال و مذاهب انحرافى: «وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّىٰ لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ»(سوره بقره/آیه۹۳) و «لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَقَلَّبُوا لَكَ الْأُمُورَ»(سوره توبه/آیه۴۸).
فتنه در روایات
- حضرت على (ع) فرمودند: «انما بدء وقوع الفتن اهواء تُتّبع واحکام تُبتدع یخالف فیها کتاب الله ویتولى علیها رجالٌ رجالاً على غیر دین الله، فلو انّ الباطل خلص من مزاج الحق لم یخف على المرتادین ولو انّ الحق خلص من لبس الباطل انقطعت عنه السن المعاندین ولکن یؤخذ من هذا ضغث ومن هذا ضغث فیمزجان فهنالک یستولى الشیطان على اولیائه و ینجو الذین سبقت لهم من الله الحسنى».[۱] ابتداى ظهور فتنه ها هواهايى است كه پيروى مى شود و احكامى كه در چهره بدعت خودنمايى مى كند، در اين فتنه ها و احكام با كتاب خدا مخالفت مى شود و مردانى مردان ديگر را بر غير دين خدا يارى و پيروى مى نمايند. اگر باطل از آميزش با حق خالص مى شد راه بر حق جويان پوشيده نمى ماند. و اگر حق در پوشش باطل پنهان نمى گشت زبان دشمنان ياوه گو از آن قطع مى گشت. ولى پاره اى از حق و پاره اى از باطل فراهم شده و در هم آميخته مى شود، در اين وقت شيطان بر دوستانش مسلط مى شود، و آنان كه لطف حق شاملشان شده نجات مى يابند.
- از امام هادى (ع) روایت شده که روزى امیرالمؤمنین (ع) شنید یکى مى گفت: «اللهم انى اعوذ بک من الفتنة». حضرت فرمود: مى بینم دارى از مال و فرزندانت به خدا پناه مى برى؟! که خداوند مى فرماید: «إِنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ»(سوره تغابن/آیه۱۵). آزمایش، برنامه حتمی خدا برای همه است و گریزی از آن نیست. تو بگو: «اللهم انى اعوذ بک من مضلاّت الفتن» خداوندا به تو پناه مى برم از فتنه هاى گمراه کننده.
- همچنین از آن حضرت سؤال شد: فتنه چیست؟ فرمود: فتنه چیزى است که چون روى آورد ایجاد شبهه کند و چون پایان پذیرد شناخته شود.
- امام صادق (ع) فرمود: بدان که بذر هر فتنه، محبت دنیا است.
- از امیرالمؤمنین (ع) روایت شده که فرمود: از پیامبر (ص) پرسیدم آیا مهدى (ع) از ما (اهل بیت) است یا از غیر ما؟ فرمود: او از ما است که خداوند به وسیله او کار دین را تکمیل سازد چنانکه آغاز این دین بدست ما بوده، و چنانکه مردم از شرک و تبعات آن که اختلاف و پراکندگى آنان بود به وسیله ما نجات یافتند (آخر الامر همین مردم) از فتنه و فریب در دین که آنان را پیش آید و بر اثر آن با یکدیگر دشمن شوند نیز به وسیله ما نجات یابند و برادرى خویش باز یابند.
- محمد بن مسلم گوید: به امام باقر (ع) عرض کردم: تأویل آیه «وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّىٰ لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ»(سوره بقره/آیه۹۳) چیست؟ فرمود: هنوز تأویل این آیه تحقق نیافته، زیرا پیغمبر (ص) به لحاظ نیاز خود و یاران، کفار را آزاد گذاشت. و چون موعد تاویل این آیه فرا رسد، دگر هیچ عذرى پذیرفته نگردد و آن روز باید (حضرت مهدى) با آنان بجنگد تا اینکه توحید سراسر جهان را فرا گیرد و دگر شرکى نماند.
- نبى اکرم (ص) فرمود: از سه چیز بر امتم بیمناکم: گمراهى در عقاید پس از شناخت راه هدایت، و فتنه هاى فریبنده و هوسهایى که از سوى شکم و پائین شکم آدمى را تحریک کند.
- امیرالمؤمنین (ع) فرمود: فتنه (که هر کسى دچار آنست) سه تا است: ۱- دوستى زنان که آن شمشیر شیطان است. ۲- و نوشیدن شراب که دام شیطان است، ۳- محبت درهم و دینار و آن تیر شیطان است. هر که مبتلا به دوستى زنان باشد، از زندگیاش بهرهاى نبرد و کسى که میگسار بود بهشت بر او حرام است و آن کس که دینار و درهم دوست دارد، وى برده و اسیر دنیا است.
- و از آن حضرت رسیده که فرمود: پس از من فتنه هاى تاریک کورى بیاید که مردم را از نظر عقیده و دین در شبهه افکنند و از آن فتنه ها سالم نماند جز آن کس که چنان زندگى کند که کس نداند چه در دل دارد.
- امام علی (ع) راه خروج از فتنه ها را در تقوا عنوان نموده است: «وَاعْلَمُوا انَّهُ مَنْ یتَّقِ اللَّهَ یجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً مِنَ الْفِتَنِ وَ نُوراً مِنَ الظُّلَمِ»؛[۲] آن کس که تقوا پیشه کند خداوند راهی برای رهائی از فتنهها پیشاپیشش میگشاید، و نوری در دل تاریکی بوی اعطاء میکند.
پانویس
منابع
- فرهنگ معارف و معاریف، سید مصطفی حسینی دشتی.
- "فتنه"، ویکی فقه.
