قاسم انوار
«سید معین‌الدین علی تبریزی» معروف به «شاه قاسم انوار» (۸۳۷-۷۵۷ ق)، عارف و شاعر ایرانی متخلص به «قاسم» در قرن ۹ هجری است. او ذوق عرفانی و شاعری داشت و آثار ارزنده‌ای از جمله مثنوی «انیس‌العارفین» و «صدمقام» را در بیان اصطلاحات عرفان و تصوف و دیوان اشعار از خود به یادگار گذاشت.
زندگی‌نامه
سید معین‌الدین علی بن نصیر حسینی قاسمی انواری تبریزی، در سال ۷۵۷ قمری در سراب متولد شد. وى از سادات حسینى در تبریز و از پیروان خاندان شیخ صفى الدین اردبیلى بود.
در جوانى به تبریز براى کسب علم رفت و در حلقه مریدان شیخ صدرالدین موسى، پسر و جاشنین شیخ صفى الدین درآمد. قاسم انوار از او به عنوان صدر ولایت یاد مى کند. معین‌الدین در شعر «قاسمی» یا «قاسم» تخلص می کرد و صدرالدین موسی به او لقب «قاسم الأنوار» را بخشید.
قاسم بعدها شاگردی سید محمد میرمخدوم را که از مدینه به نیشابور آمده بود، نمود. سید قاسم بعد از آن‌که مدتی در آذربایجان بود، به اشارت شیخ صدرالدین به گیلان رفت و روابط دوستانه اى با جانشینان شیخ زاهد گیلانى برقرار کرد.
او بعد از چندی اقامت در گیلان و قزوین، عازم خراسان شد و در نیشابور با اعتراض علما و اهل ظاهر روبرو شد و به هرات رفت و در آن شهر اقامت گزید. در این شهر عده زیادی به حلقه تربیت وی در آمدند و در خراسان شهرتی فراگیر یافت. در میان شاگردان و پیروان وی شماری از امیرزادگان دربار هرات نیز وجود داشتند. شهرت قاسم انوار در هرات و افزایش روزافزون پیروان او موجب هراس صاحب منصبان این دیار خاصه بایسنقر میرزا شد. تا آن که در سال ۸۳۰ ق. در حجرهٔ احمد لر دیوان قاسم انوار یافت شد و به سبب تهمت ارتباط با احمد لر، قاتل شاهرخ تیموری، مجبور به ترک هرات شد.
در این زمان سید قاسم در سمرقند سکونت گزید و چند سال بعد به خراسان مراجعت نمود و در قریه خرجرد تربت جام یا به قولى در قصبه لنگر از توابع نیشابور ساکن شد.
در تربت جام، سید قاسم خانقاهی ترتیب داد و در همانجا در سال ۸۳۷ قمری در سن هشتاد سالگی درگذشت و در باغ خانقاهش در روستای لنگر تربت جام به خاک سپرده شد. امیر علی شیر نوایی دستور داد بر قبر او بقعه‌ای بسازند. وی همچنین به مردم و به صوفیان اجازه داد که از قبر قاسم انوار دیدن کنند. گفته اند که قاسم انوار چهار سفر پیاده به حج رفته که دو دفعه آن پابرهنه بوده است.
شعر قاسم انوار
قاسم انوار در اشعارش به بیان افکار بلند حکیمانه و عارفانه خود پرداخته است. یکی از مهمترین ویژگی های اشعار وی این است که مانند مولانا جلال الدین، اشعار وی مملو از آیات قرآن و تعبیرات بزرگان تصوف است. او در دیوان خود از عارفان و صوفیان بزرگ اسلام چون حسین بن منصور حلاج، بایزید بسطامی، غزالی و بشر حافی به نیکی و احترام یاد می کند و بیشتر اندیشه‌های والای آنان را می ستاید.
از طرف دیگر به امامان شیعه چون امام علی(ع)، امام حسین(ع)، امام جعفر صادق(ع) و امام مهدی(ع) ابراز ارادت می کند. وی در میان اهل بیت(ع) بیش از همه به حضرت علی (ع) اقتدا کرده و یک غزل عارفانه به آن امام همام اختصاص داده است که در آن به صراحت خود را پیرو راستین ایشان قلمداد می کند. بنابراین قاسم انوار پایبند به مسایل اخلاقی است و جنبه های اخلاقی اشعارش را با مهارت تمام به متون دینی و قرآنی پیوند می زند، تاثیر منابع اصیل دینی از جمله تجلی قرآن را در اشعار قاسم انوار به خوبی می توان مشاهده کرد.
قاسم انوار دارای ذوقی سرشار و روحیه عرفانی بود و حالات عرفانی خود را در قالب شعر و منظومه به نظم می‌کشید. به گونه‌ای که اشعار عرفانی او در ۱۰۶۰ قمری در هند تدریس می‌شد و مورد توجه قرار گرفت. همچنین زبان شعری انوار با توجه به سبک سده هشتم و نهم، همان زبان عرفانی و عارفانه رایج در «سبک عراقی» است و دیوان اشعارش را بیشتر در مورد وحدت وجود و اصطلاحات دینی و عرفانی سرود و در اشعارش به شاعران عارفی چون مولانا، حافظ و سنایی بیشترین گرایش داشت.
این شاعر نامدار دوره تیموریان توانست با استفاده از شگردهای گوناگون موسیقی درونی، به کارگیری اوزان متنوع و خوش آهنگ، انتخاب واژه های زیبا و دلنشین، ایجاد تناسب، تکرار، هماهنگی آوایی واج ها و استفاده از انواع ایهام و دیگر آرایه های بدیع بر روح مخاطب اثر بگذارد و اشعار خود را دلنشین و دل انگیز جلوه دهد. همچنین مثنوی‌های انوار ساده و همراه با تمثیل و ذکر حکایات مناسب مقام است. همچنین با نگارش ملمعات گیلکی توانست بسیاری از کلمات و تعبیرات یک لهجه محلی ایرانی را زنده نگه دارد.
آثار و تألیفات
این شاعر نامدار سده نهم که جایگاه معنوی و عرفانی ویژه ای در زمان خود داشته، تألیفاتی را به نظم و نثر به زبان فارسی به رشته تحریر درآورده است. از وی دیوان اشعار و کلیاتی به یادگار مانده که شامل تعدادی غزل، قطعه، رباعی و چند مثنوی است. مهمترین بخش کلیات او غزلیات او است که معانی عرفانی را دربرمی گیرد و بیشتر چاشنی‌گیر غزل‌های مولوی است.
یکی از ارزنده‌ترین آثار برجای مانده از انوار، مثنوی انیس‌العارفین و صدمقام هستند که در بیان اصطلاحات عرفان و تصوف سروده شده‌اند. انوار رساله ای در بیان علم و رسالۀ سؤال و جواب را با نثری ساده نوشت. از دیگر آثار قاسم انوار می‌توان به تذکرة الاولیاء یا مقامات العارفین (مثنوی) و کتاب‌های امامت، حورائیه و سند خرقه لمحا اشاره کرد. رساله حورائیه یکی از مشهورترین و بحث انگیزترین رباعیات تاریخ ادب فارسی به شمار می رود چراکه برخی آن را به شیخ ابوسعید ابوالخیر نسبت داده اند.
منابع
- انجمن مفاخر فرهنگی، اثرآفرینان، ج۴، ص۳۲۲.
- "قاسم انوار"، سایت گنجور.
- "درباره قاسم انوار"، سایت ایرنا.
 | |
| شعرشناسی | * شعر * علم عروض * قافیه * تخلص * دیوان * مصراع * بیت * مقفا * قالب * مطلع * تغزل * بحور شعری |
| قالب‌های شعر | *مثنوی * قصیده * غزل * مسمط * مستزاد * ترجیع‌بند * ترکیب‌بند * قطعه * رباعی |
| سبک‌های شعر فارسی | * سبک خراسانی * سبک عراقی * سبک هندی * سبک بازگشت ادبی * شعر نو |
| شاعران پارسی گو: | همه*قرن 4 * قرن 5 * قرن 6 * قرن 7 * قرن 8 * قرن 9 * قرن 10 * قرن 11 * قرن 12 * قرن 13 * قرن 14 |
