سبک هندی
سبک هندی یکی از سبک های شعر فارسی است . در مورد تاریخ پیدایش این سبک اختلاف نظر وجود دارد برخی چون زرین کوب، شبلی نعمانی، حسن زاده و کورش صفوی پیدایش آن را به بابا فغانی شاعر قرن نهم هجری نسبت می دهند[۱] و برخی دیگر شروع آن را از اوایل قرن یازدهم می دانند و نظریات دیگری نیز وجود دارد. در مورد خاستگاه آن نیز اختلاف نظر وجود دارد برخی خاستگاه آن را هند می دانند و در مقابل برخی دیگر اطلاق عنوان هندی را بر این سبک غلط دانسته ایران و بلاخص اصفهان را خاستگاه آن می دانند. چنانچه برخی دیگر ان را سبک اصفهانی خوانده اند. سبك هندي تا دوره اي كه به «بازگشت ادبي» نام گرفته (اواسط قرن دوازدهم)، رواج داشته است.
محتویات
پیدایش سبک هندی
حسن انوشه در مورد پیدایش این سبک می گوید: «با روی كار آمدن حكومت صفوی و رسمی شدن مذهب شیعه، شاهان صفوی جز شعرهای مذهبی به دیگر انواع شعر درباری، عرفانی و عاشقانه بی‌توجهی كردند و این باعث شد كه شعر دیگر در انحصار طبقه خاصی نباشد و اصناف گوناگون مردم به شعر روی آوردند».[۲]
اما به نظر شبلي نعماني، مولف کتاب معروف « شعرالعجم »، بابا فغاني باني مکتب وقوع است. او مينويسد: «... باني انقلابي که در شاعري متوسطين پيدا شد و باعث گشت دوره نويني که آنرا دوره متاخرين و نا زک خيالان گفته اند، آغاز شود، بابا فغاني است. »[۳]
منشا اصطلاح سبک هندی
استاد احمد گلچين معاني در آخرين تأليف خود به نام «تحفه ي گلچين» درباره ي منشأ اصطلاح سبك هندي چنين نوشته اند: «اصطلاح ناخوشایند سبك هندي را نخستين بار استاد حيدرعلي كمالي اصفهاني (م. 1325 شمسي) در منتخبات اشعار صائب ، چاپ تهران، 1305، صفحه ي 10 عنوان كرده است. اين نظر او كه هنديها را دسته اي دانسته و صائب تبريزي را در رأس آنها قرار داده، مأخوذ است از اظهار نظر محمدحسن خان صنيع الدوله ي مراغه اي (اعتمادالسلطنه) درباره ي ميرزا طاهر وحيد قزويني (م. 1112)». وي در «منتظم ناصري» مي نويسد: «...ميرزا طاهر وحيد قزويني متخلص به وحيد... از اصحاب فضل و افضال بوده، كلياتي مشحون به نظم و نثر تركي و عربي و فارسي قريب به نودهزار بيت دارد، اما اشعار او به سبك هنديها و چندان پسنديده و مطبوع نيست، بلكه اغلب مضامين آن موهون است.» پس از كمالي، مرحوم ملك الشعراي بهار در سال 1301 ضمن خطابه ي مفصلي، كه ماحصل آن در مجله ي «ارمغان» چاپ شد، اصطلاح سبك هندي را به زبان آورد و سپس در كتاب «سبك شناسي» (ج3، ص317) اشاراتي بدان كرد و يادآور شد كه «مؤلفان تاريخ ادبي، خلاصه ي آن خطابه را بدون ذكر نام او در كتب خود شكسته بسته درج نمودند». بر اساس آنچه گذشت، اصطلاح سبك هندي جز آنكه ناخوشايند است، با واقعيت هم سازگار نيست. [۴]
تحولات در سبک هندی
به دلیل گستردگی حوزه زمانی و مكانی سبك هندی، تنوعاتی در این سبك پدید آمد كه باعث پیدا شدن تمایزاتی میان شعر شاعران پیرو سبك هندی مقیم ایران و هند شده است. گروهی سبك متداول شاعران ایرانی این دوره را سبك صفوی نامیده‌اند و سبك هندی را درباره پیروان هندی این شیوه به كار برده‌اند؛ و در تقسیمی دیگر سبك شعر این دوره، سبك صفوی نامیده شده كه برای آن دو شاخه سبك صفوی ایرانی یا اصفهانی و سبك هندی قایل شده‌اند. در شاخه هندی این سبك به دلیل بومی نبودن زبان فارسی در هند و محیط فرهنگی آنجا، زبان شعر پیچیده‌تر و اغلب با لغزش‌های دستوری و گاه سستی كلام همراه است.
این نكته نیز گفتنی است كه اگر چه در ایران در سده دوازدهم هجری در قبال سبك هندی و انحطاطش واكنشی نشان داده شد اما نفوذ این سبك در پاكستان و تاجیكستان و افغانستان تا دوران اخیر ادامه داشته است.[۵] در پیدایش سبك هندی عواملی چون مذهب، سفر شاعران به هند، توسعه شهر اصفهان، رفاه اقتصادی و علاقه شاهان صفوی به فرهنگ را می‌توان دخیل دانست.
توضیح آنكه حكومت صفویه به شعر مدحی و درباری توجه نداشت و با آمیزه‌های سنتی عرفانی در تضاد بود؛ همین امر باعث شد شعر از دربارها خارج شود و همه اصناف حق ادعای شاعری یابند و توجه آنان به امور جزئی و پند و اندرز و... معطوف شد. از طرفی عدم درآمد از شعر مدحی باعث شد كه شاعران به دربارهای هند روی برند و آشنایی آنها با تفكرات هندوان نیز تا حدودی در تغییر سبك دخیل گشت. رفاه اقتصادی مردم نیز علتی شد تا هر كس به وسع خود به نحوی به ادبیات و شعر و شاعری بپردازد و شعر در میان عامه رواج یابد و همه این عوامل كم‌كم زمینه پیدایش سبك هندی را به وجود آورد.
قالب شعری رایج
قالب شعر در سبك هندی، «تك بیت» است كه شكل غزل می‌یابد و به این صورت در یك بیت كامل می‌شود. منتهی این ابیات وقتی در كنار هم قرار می‌گیرند، قالب غزل می‌سازند. شاعر در این راستا می‌بایست مصرع اول را با مضمونی تازه بیان كند تا مطلب او جدید باشد. این امر باعث می‌شد كه روز به روز امكان شاعران برای ایجاد روابط تازه محدودتر شود و آنان به سراغ ربط دادن امور دورتر بروند و كم‌كم در ورطه تعقید و اغراق افتند و ابهام در شعر بوجود آید. به این جهت است كه می‌گویند در سبك هندی ابهام وجود دارد.[۶]
شاعران سبک هندی
از شاعران سبك هندی صائب تبریزی، زلالی خوانساری، علی نقی كمره ای، عرفی شیرازی، كلیم كاشانی، فیض دكنی، وحید قزوینی، بیدل، غنی كشمیری را می توان نام برد[۷]
مختصات سبك هندی
مختصات سبك هندی را در سه مقوله بررسی می‌كنیم:
- زبان: روی آوردن طبقات مختلف مردم به شعر باعث شد كه زبان كوچه و بازار به شعر راه یافته و دایره واژگاه شعر گسترش یابد و بسیاری از لغات ادبی قدیم از صحنه شعر رخت بربندد؛ به نحوی كه می‌توان گفت زبان شعری آن دوره زبان جدید فارسی است و از مختصات سبك خراسانی در آن خبری نیست.
زبان این سبك را باید زبانی واقع گرا قلمداد كرد؛ زیرا زبان حقیقی مردم آن دوره است.
- فكر: شعر هندی شعری معناگراست نه صورت گرا و شاعران به معنا بیشتر توجه دارند تا به زبان. آنان به دنبال مضمون سازی از هر چیزی در عالم طبیعت یا ذهن استفاده می‌كنند. ادبیات سبك هندی ادبیاتی مینیاتوری است و طول و عرض معنا از یك بیت بیشتر نمی‌رود و فوقش تحسین و اعجابی را در حد یك بیت برمی‌انگیزد.
كار شاعران سبك هندی ترجمه مطالب فلسفی و عرفانی و غنایی گذشتگان به بیان سبك هندی است. در این دوره افكار و لغات مربوط به مذاهب و آداب و رسوم هندوان نیز به شعر وارد می‌شود.
- ادبیات: در سبك هندی به بدیع و بیان چندان توجهی نمی‌شود. «البته تشبیه اساس این سبك است اما از دیگر امور بدیعی و بیانی جز به صورت طبیعی و تصادفی خبری نیست زیرا سبك هندی شعر مضامین اعجاب انگیز و ایجاد رابطه‌های غریب است».[۸]
ویژگی های سبک هندی
زبان شعر سبك هندی از كنایه و تشبیه و استعاره خالی نیست ولی از همه صنایع تلمیح بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد زیرا در مضمون سازی كه اساس این سبك است نقش فعالی دارد. نكته مهم دیگر وفور اصطلاحات سبك شناسی و نقد ادبی در شعر است.
قالب مسلط شعری، غزل است؛ غزلی كه حد و حدود ندارد و شاید به چهل بیت هم برسد زیرا شاعر تك بیتی می‌سازد و آن را در غزلی كه مناسبش باشد قرار می‌دهد لذا كم و زیاد كردن ابیات غزل آسیبی به شعر نمی‌زند و تكرار قافیه در آن امری طبیعی است زیرا شاعر در این سبك تك‌بیت گوست و قالب حقیقی مفردات است كه شاعر ابیات را به وسیله قافیه و ردیف به هم گره می‌زند و این قافیه اگر تكرار هم شود اشكالی ایجاد نمی‌كند.
در شعر این دوره توجه به ردیف‌های دراز و خوش آهنگ ابتكاری رایج است؛ تك بیت‌ها جنبه ارسال المثلی دارند و تمثیل مهم‌ترین عنصر ادبی این دوره است.
«به سبب جنبه ارسال المثلی، بیت دهان به دهان می‌گردد و اسم شاعر فراموش می‌شود به طوری كه می‌توان گفت معروف بودن بیت و مجهول بودن اسم شاعر یكی از مختصات شعری سبك هندی است».[۹]
پانویس
- ↑ کورش صفوی، نگاهی به چگونگی پیدایش «سبک هندی» در شعر منظوم فارسی
- ↑ انوشه، حسن؛ فرهنگ نامه ادبی فارسی (دانشنامه ادب فارسی 2)، سازمان چاپ و انتشارات، 1376، ص795.
- ↑ نقل از محمد صالح راسخ، بررسی جنبه های زبانی و هنری سبک هند، وبلاگ شرح پریشانی
- ↑ محمد قهرمان، برگزيده ي اشعار صائب و ديگر شعراي معروف سبك هندي»، محمد قهرمان. تهران: سمت، 1376
- ↑ همان.
- ↑ شمسیا، سیروس؛ سبك شناسی در شعر، تهران، فردوس، 1375، چاپ دوم، ص286 و 287.
- ↑ سبك شناسی زبان و شعر فارسی- ملك الشعرای بهار
- ↑ شمسیا: 1375: ص298.
- ↑ شمسیا: 1375: ص300.
منابع
- رقیه ابراهیمی، سبك هندي،دانشنامه پژوهه، بازیابی: 10 آبان 1392.
- ملك الشعرای بهار، سبك شناسی زبان و شعر فارسی
- محمد قهرمان، برگزيده ي اشعار صائب و ديگر شعراي معروف سبك هندي»، تهران: سمت، 1376
- محمد صالح راسخ، بررسی جنبه های زبانی و هنری سبک هند، وبلاگ شرح پریشانی
- کورش صفوی، نگاهی به چگونگی پیدایش «سبک هندی» در شعر منظوم فارسی در دسترس در پرتال جامع علوم انسانی
