جمع قرآن
این مدخل از دانشنامه هنوز نوشته نشده است.
محتوای فعلی بخشی از یک کتاب متناسب با عنوان است.
(احتمالا تصرف اندکی صورت گرفته است)
پس از اینکه آیات قرآن کریم که به صورت تدریجی در مدت بیست و سه سال بر پیغمبر اکرم (صلی الله علیه وآله) نازل شد، ضروری بود تا به جمع آوری همه آیات آن در کنار هم و تدوین آنها اقدام شود. درباره تاریخ و کیفیت جمع و تدوین قرآن اقوال مختلفی بیان شده است. برخی جمع قرآن را در زمان خلفا دانسته اند، اما دیدگاه بسیارى از علماى شیعه این است که قرآن در زمان پیامبر اکرم و با نظارت ایشان جمع‌آورى و تدوین شده است.
جمع قرآن توسط صحابه
ابن الندیم در الفهرست، در فن سوم از مقاله نخست گوید: در دوران زندگى پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله این افراد قرآن را جمع آورى کرده بودند:
- علی ابن ابى طالب علیه السلام.
- سعد فرزند عبید بن نعمان بن عمر و بن زید.
- ابوالدارداء انصاری.
- ابوزید ثابت بن زید بن نعمان.
- ابى ابن کعب بن قیس.
- عبید بن معاویه.
- زید بن ثابت انصاری.
سیوطى در الاتقان باب بیستم، نام عده اى را که در دوران پیامبر خدا، قرآن را جمع نموده اند، به اسناد و طرق گوناگون از مؤلفین بزرگ نقل کرده و گفته است: بخارى از عبدالله بن عمرو عاص روایت کرده که گفت: شنیدم پیامبر خدا فرمود: قرآن را از چهار تن فرابگیرید: از عبدالله بن مسعود، سالم، معاذ و ابى بن کعب.
نسائى به سند صحیحى از عبدالله بن عمر روایت کرده که گفت: قرآن را جمع آورى کردم، و هر شب آن را از اول تا به آخر مى خواندم، به رسول خدا خبر رسید، به من فرمود: آن را در یک ماه بخوان...
ابن ابى داود بسندى حسن از محمد بن کعب قرظى روایت کرده که گفت: پنج تن از انصار در دوران زندگى پیامبر خدا، قرآن را گردآورى نموده بودند: معاذ بن جبل، عبادة بن صامت، ابى بن کعب، ابوالدرداء، و ابو ایوب انصاری.
اخبار دیگرى در این مورد که قرآن در عهد پیغمبر جمع شده وارد گردیده، و چه زیاد است روایاتى که نمایانگر این هستند که گروهى از صحابه قرآن را چندین مرتبه بر آن حضرت خوانده بودند که از ایشان است: على بن ابى طالب علیه السلام و عبدالله بن مسعود و زید بن ثابت و ابى بن کعب. اینان از جمله اشخاصى هستند که در زمان زندگى پیغمبر قرآن را جمع کردند و بر آن حضرت خواندند و چند بار از اول تا به آخر در خدمت آن بزرگوار قرائت کردند. با این حال چگونه ممکن است قرآن در دوران زندگى آن بزرگوار جمع و مرتب نگردیده باشد؟
و این احتمال که آنان به طور پراکنده قطعه هائى از قرآن را بر آن حضرت خوانده باشند، بى مورد است و اصلى ندارد. اندک دقتى در نظم سوره ها بنمائید و شدت اهتمام پیامبر خدا در محافظت قرآن و دور نگه داشتن آن از اجتهاد هر فردى و بکار بردن ذوق و سلیقه در آن و عنایت آن حضرت به پاسدارى از آن و در گفته آن حضرت -در حدیث ثقلین- که فرمود: من دو چیز گرانبها در میان شما مى گذارم قرآن کتاب خدا و اهل بیتم...» و آنچه مسلمین روایت کرده اند که جبرئیل در هر سال یکبار قرآن را بر او عرضه مى کرد و در آخرین سال زندگیش دوبار. و از اخبار دیگرى که در این معنا وارد شده با کمترین تأمل، خواهد فهمید که آیات و سوره هاى قرآن همان گونه که در زمان ما در مصحف هست، بدون دگرگونى و زیاده و کم جمع گردیده و مرتب شده بوده است.
جمع قرآن از نظر عالمان
ابن اثیر در النهایه در ماده «عرض» گوید: جبرئیل در هر سال یک بار قرآن را بر او عرضه مى کرد و سال آخر دوبار؛ یعنى همه آن چه از قرآن نازل کرده بود را به او مى آموخت و یاد مى داد و این از معارضه به معنى مقابله است؛ مقایسه و سنجش دو چیز با یکدیگر و از همین نسخ است جمله «عارضت الکتاب بالکتاب» یعنى سنجیدم این کتاب را به آن کتاب و روبرو کردم.
سیوطی در فصل هشتم نوع ۱۸ از اتقان گوید: ابوبکر بن الانبازى گفته: پروردگار تمام قرآن را یکجا به آسمان دنیا فروفرستاد و سپس در مدت بیست و چند سال بطور پراکنده آن را وحى کرد، هر سوره بر اثر امر تازه اى پدید مى آمد و هر آیه در پاسخ پرسنده اى نازل مى گشت و جبرئیل پیامبر اکرم را به جایگاه هر آیه و سوره آگاهى مى داد، بنابراین اسلوب سوره ها مانند اسلوب و سیاق آیات و حروف قرآن است که همه آن ها از پیغمبر گرامى صلى الله علیه و آله مى باشند و هر کس سوره اى را پس و پیش کند نظم قرآن را بر هم زده است.
کرمانى در کتاب البرهان فى علوم القرآن گوید: ترتیب سوره ها بدینسان نزد خداوند در لوح محفوظ هم به همین ترتیب است و بر همین نحو رسول خدا، صلى الله علیه و آله هر سال قسمتى از قرآن را که در آن سال بر او نازل شده بود با جبرئیل مقابله و رویارو مى نمود و در سالى که جهان را بدرود حیات گفت دوبار مقابله کرد، آخرین آیه اى که نازل شده «وَاتَّقُوا یوْمًا تُرْجَعُونَ فِیهِ إِلَى اللَّه» (سوره بقره، ۲۸۱) بود که جبرئیل از جانب خدا به آن بزرگوار دستور داد که بین دو آیه ربا و دین قرارش دهد.
طیبى گوید: قرآن نخستین بار یکجا از لوح محفوظ به آسمان دنیا فرود آمد آنگاه چندین بار بطور پراکنده به مقدار مصالح نازل گشت و بعد به همان صورت که در لوح محفوظ نگارش و تنظیم شده بود در مصحف ها یادداشت گردید.
و بیهقى در المدخل گوید: قرآن در دوره زندگى پیامبر خدا بر همین ترتیب بوده چه آیات و چه سوره هایش و ابن الحصار گفته: ترتیب سوره ها و جادادن آیه ها در جایگاه هاى موجود، قطعا از وحى سرچشمه گرفته است.
آنگاه سیوطى پس از نقل اقوال دیگرى از بزرگان در این مورد -که ترتیب سوره ها مانند ترتیب آیات، توقیفى است- گفته است: و از امورى که بر توقیفى بودن ترتیب سوره ها دلالت دارد این که: حوامیم بلکه بین سوره هاى آنها جدائى افکنده شده و همچنین بین «طسم شعراء» و «طسم قصص» با «طس» فاصله شده، با این که این سوره کوتاهتر از آن دو مى باشد. پس اگر در جاى خود قرار دادن سوره ها از روى اجتهاد بود، مسبحات را پشت سر هم قرار مى دادند و «طس» را بعد از سوره قصص، مى آوردند.
سیوطى در نوع ۶۲ از اتقان نیز درباره مناسبت آیات و سوره ها و این که ترتیب هر یک از آیه ها و سوره ها به دستور خداى تعالى بوده چند قول دیگر آورده و مى افزاید: «مطلب از طلوع صبح آشکارتر و از خورشید فروزان در نیمروز نمایانتر است در این که آمیخته کردن سوره هاى این کتاب ارزنده الهى و ترتیب آن بر این طرز شگفت انگیز جز به فرمان خداى تعالى نمى باشد و کسى که در قرآن غیر آنچه را ما ثابت کردیم بگوید، بر خدا دروغ بسته و سخن ناصواب گفته و بر کتاب او و پیامبرش دروغى ساخته است. و گروه کوچکى قائل شده اند که ترتیب سوره ها در دوران زندگى پیامبر خدا نبوده و در عهد ابوبکر مرتب شده است. مى گویم: بعد از چشم پوشى از دلیلى که به آن تمسک نموده اند و بر طبق آن استدلال کرده اند و به ظاهر آن گول خورده اند».
منابع
- قرآن هرگز تحریف نشده، علامه حسن حسن زاده آملى.
