فضائل الصحابة (کتاب)
 | |
| نویسنده | احمد بن حنبل |
| موضوع | فضایل صحابه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۲ |
| محقق | وصیالله بن محمد عباس |
|
| |
کتاب «فضائل الصحابة» تألیف احمد بن حنبل (۱۶۴-۲۴۱ق)، مشتمل بر روایات و اخباری در فضیلت صحابه پیامبر اسلام (صلی الله علیه وآله) و معرفی اجمالی از آنان است. هرچند روایات این کتاب از حیث سند و قوّت و ضعف گوناگون است، اما بیشتر علمای اهل سنت به احادیث آن اعتماد نموده و در کتب خود نقل کردهاند.
مؤلف
احمد بن حنبل (۱۶۴-۲۴۱ ق)، از فقها و محدثان نامدار اهل سنت و یکی از شاخصترین افراد مکتب اهل حدیث است. وى -جز در عصر معتصم و واثق- مورد پذیرش و احترام دستگاه خلافت عباسی بود.
برخى ابن حنبل را از شاگردان محمد بن ادریس شافعی دانسته اند. او پس از شافعى، خود به ایجاد مکتب تازه اى در فقه اسلامى پرداخت و پیشوای «حنبلیان» -یکی از چهار مذهب فقهی اهل سنت- گردید.
احمد بن حنبل در رشته حدیث، مهارتى بسیار داشت و در همین رشته کتاب گرانسنگ «المُسند» را تألیف نمود و در آن احادیث و روایات زیادى که دیگران به آن دست نیافته بودند، گردآورى کرد. از ویژگی های بارز این کتاب، ذکر احادیث متعددی در فضیلت امام علی (علیهالسلام) توسط مؤلف آن است. علاوه بر «مسند»، کتب دیگر احمد بن حنبل عبارتند از: فضائل الصحابه، الزهد، الملل، التفسیر، الایمان، الأشربة و السنّة.
محتوای کتاب
در ابتدای کتاب دو مقدمه از محقق (وصیالله بن محمد عباس) و مؤلف آمده، سپس متن کتاب که مشتمل بر ۱۹۶۲ روایت است آمده است. مقدمه محقق دارای چهار فصل است؛ فصل اول به تعریف صحابه اختصاص یافته است. فصل دوم به کتبی که درباره صحابه و فضایلشان نگاشته شده است اختصاص یافته است. فصل سوم به زندگینامه احمد بن حنبل و آثار او اختصاص یافته است. فصل چهارم مشتمل بر: نسخی که محقق در تحقیق کتاب از آنها استفاده کرده، انتساب نسخه به مؤلف، چگونگی تصحیح و تحقیق کتاب است.
مقدمه مؤلف شامل طرق مختلف کتاب و روایاتی از پیامبر در فضایل صحابه است. جلد اول کتاب با فضایل خلیفه اول آغاز میشود و با ذکر قسمتی از فضایل امیرالمؤمنین علی(ع) پایان میپذیرد.
جلد دوم با ادامه فضایل امیرالمؤمنین(ع) شروع میشود. در این جلد بعد از ذکر فضایل عشره مبشره، روایاتی در فضائل فاطمه زهرا(س)، امام حسن و امام حسین (ع)، همسران پیامبر(ص) و برخی دیگر از صحابه، برخی از اقوام و قبایل همچون بنی غفار و اسلم، اهل شام و یمن آمده است. کتاب با روایاتی در فضیلت عمرو بن عاص، معاویه، عباس بن عبدالمطلب و عبدالله بن عباس به پایان میرسد.
نکته مهم درباره روایات کتاب «فضائل الصحابة» این است که این کتاب بهصورت متعارف، تألیف احمد بن حنبل به حساب نمیآید، بلکه مجموعه روایاتی است که عبدالله بن احمد فرزند او از وی روایت کرده است، به اضافه روایاتی که از طریق ابوبکر بن مالک قطیعی از عبدالله روایت کرده است و این دو شخص اخیر - عبدالله و قطیعی - علاوه بر مرویاتشان از احمد، روایاتی را از طریق مشایخ خود - غیر احمد - بر آن افزودهاند.
در خصوص کتاب «فضائل الصحابة» آمار روایات آن از مجموع ۱۹۶۲ حدیث بر اساس تقسیمبندی فوق چنین است:
- روایات عبدالله بن احمد از پدرش احمد بن حنبل: ۹۷۰ روایت؛
- افزودههای عبدالله بن احمد از مشایخ خود، به غیر از پدرش: ۵۲۴ روایت؛
- افزودههای ابوبکر قطیعی شاگرد عبدالله از مشایخ خود، به غیر از عبدالله: ۴۶۸ روایت.
در این کتاب احادیث از حیث صحت و ضعف به چند قسم تقسیم میشوند: برخی از آنها صحیح، برخی حسن، تعدادی ضعیف و شماری از آنها در نهایت ضعف قرار دارند و این نوع از روایات فقط در این کتاب احمد بن حنبل نیست، بلکه در کتبی چون مسند نیز شیوه مؤلف چنین بوده است؛ لذا احمد بن حنبل درباره احادیث کتاب مسند گفته است: در کتاب مسند قصدم بر این بوده که احادیث مشهور را گردآوری کنم و چنین نبوده است که فقط به احادیث صحیح اکتفا نمایم؛ و الا اگر چنین بود در مسند فقط به مسائل جزئی پرداخته میشد.
هرچند روایات این کتاب از حیث سند گوناگون است، لکن سیره علمای عامه بر این بوده که احادیث این کتاب را اخذ کرده و در کتب خود ذکر کردهاند؛ کسانی چون حاکم نیشابوری، خطیب بغدادی، حاکم حسکانی، ابن عساکر، محب الدین طبری، ابن ابیالحدید، ابن کثیر، ابن بطریق و... . عموما روش محدثان شیعه و سنی همواره چنین بوده است که دقت و احتیاطی را که در خصوص روایات فقهی و حلال و حرام تکلیفی اعمال میکنند، در مواجهه با روایات غیر فقهی، اعم از روایات مربوط به فضائل، روایات اخلاقی و... اعمال نمیکنند و سختگیری کمتری از خود نشان میدهند. احمد بن حنبل نیز همچون دیگر محدثین از این شیوه تبعیت کرده است. اما در خصوص روایات فضائل، وی اگر هم از چنین شیوهای پیروی کرده باشد بدان معنی نیست که روایات آن بالجمله و همگی ضعیف باشند یا همه آنها بیعیب و صحیح قلمداد شوند.
منابع
- "فضائل أهلالبیت(ع) من کتاب فضائل الصحابة"، محمدکاظم محمودی، المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الإسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
- "نگاهی بر تحقیق جدید فضائل أمیرالمؤمنین(ع) از احمد بن حنبل"، محمد طباطبایی یزدی، تهران، پایگاه کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
- نرم افزار تراجم و کتابشناسی، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
