سید محمد سلطان الواعظین شیرازی

سید محمد سلطان الواعظین شیرازی (۱۳۹۱-۱۳۱۴ ق)، از علمای نامدار شیعه معاصر بود. او سفرهاى متعددى به خارج از ایران داشت، و با عالمان فرق و مذاهب دیگر به مناظره مى پرداخت و آراء و عقاید تشیع را اثبات می کرد، که باعث گرویدن افراد بسیاری به این مذهب حقه گردید. کتاب «شب هاى پیشاور» حاصل همان مناظرات و از معروفترین آثار سلطان الواعظین است.

نام کامل	سید محمد سلطان‌الواعظین شیرازی
زادروز	۱۳۱۴ قمری
زادگاه	تهران
وفات	۱۳۹۱ قمری
مدفن	قم
اساتید	شیخ عبدالکریم حائرى، سید محمد حجت کوه کمری، سید محمدتقى خوانسارى،...
آثار	شب هاى پیشاور، گروه رستگاران، صد مقاله سلطانى،...

ولادت و خاندان

سید محمد موسوی سلطان الواعظین در سال ۱۳۱۴ ه.ق در تهران چشم به جهان گشود. این تاریخ تولد با فرموده خود ایشان - با توجه به مقدمه اى که بر کتاب «شب هاى پیشاور» نوشته اند و در آن سال سفر خود به این شهر را در سن سى سالگى ذکر کرده اند - نیز تأیید مى شود.

خانواده اى که سید محمد در آن به دنیا آمد از معتبرترین سادات ایران بشمار مى رود. نسب شریف وى چنان که مرحوم آیت الله نجفى مرعشى نگاشته اند، با ۲۵ واسطه به امام کاظم علیه السلام، مى رسد. این سلسله شریفه در ایران - که به حضرت سید امیر محمد عابد، فرزند بلاواسطه امام هفتم حضرت موسى بن جعفر علیه السلام ختم مى شود - داراى احترام خاصى در طول تاریخ بوده است. مهاجرت آن ها به ایران در زمان مأمون و حضور حضرت ثامن الائمه، على بن موسى الرضا علیه السلام، در مرو صورت گرفته است.

حضرت سید امیر محمد عابد فرزندان عالى قدرى داشته است که افضل آن ها در علم و زهد و تقوى، حضرت سید ابراهیم مجاب بوده است. نوادگان او در قرون اخیر به مجابى شهره گشته اند. یکى از این سادات جلیل القدر مجابى، مرحوم آقا سید حسن واعظ شیرازى مى باشد. وى جد بزرگ مرحوم سلطان الواعظین است. آقا سید حسن در مسیر سفرى که به مشهد مقدس داشته است، به تقاضاى فتحعلى شاه قاجار در تهران اقامت گزیده و به وعظ و خطابه و تبلیغ مشغول مى شود. وى در سال ۱۲۹۱ ه.ق درگذشت. بعد از او فرزندش آقا سید قاسم بحرالعلوم که به زهد و تقوى مشهور بود ریاست (نقابت) سلسله جلیله سادات شیرازى را به دست گرفت و بعد از ایشان ریاست این خاندان به مرحوم حاج سید على اکبر اشرف الواعظین پدر صاحب ترجمه، مرحوم سلطان الواعظین رسید.

تحصیلات و اساتید

سلطان الواعظین در همان اوان کودکى در خدمت پدر ارجمندش مشغول فراگیرى معارف دینى شد و سپس در مدرسه پامنار تهران از محضر اساتید و علماى دیگر بهره مند شد. ایشان پس از مدتى، در سال ۱۳۲۶ ه.ق، راهى عتبات عالیات شد و در جوار بارگاه سید و سالار شهیدان، حضرت ابى عبداللّه الحسین علیه السلام در کربلا اقامت گزید و با استعانت از آن وجود شریف، مشغول تحصیل علوم دینى گردید.

ایشان در این شهر از محضر اساتیدى همچون آیت الله فاضل مرندى و آیت الله شهرستانى کسب فیض نمود. وى پس از مدتى به تهران بازگشت و بعد از درگذشت پدر گرامیش در سال ۱۳۵۱ ه.ق از آن جا به قم آمد و از محضر برخى بزرگان حوزه علمیه قم نیز استفاده نمود که برخى از آن ها عبارتند از:

۱- آیت الله شیخ عبدالکریم حائرى

۲- آیت الله سید محمد حجت کوه کمری

۳- آیت الله سید محمدتقى خوانسارى

۴- آیت الله میرزا محمدعلى شاه آبادى

سلطان الواعظین حدود پنج سال در قم از محضر اساتید فوق استفاده کرد و سپس به تهران بازگشت. ایشان از عده اى از مراجع و بزرگان حوزه اجازه روایت حدیث و کتب روایى را داشت، از جمله حضرات آیات عظام: شیخ عبدالکریم حائرى، شیخ عبدالله مامقانى، آقا ضیاء الدین عراقى، حاج سید ابوالقاسم طباطبائى غروى و سید شهاب الدین مرعشى نجفى. صورت همه این اجازه نامه ها در پایان کتاب شریف شب هاى پیشاور به چاپ رسیده است.

آثار و تألیفات

مرحوم سلطان الواعظین شیرازی، اگر چه بیشتر عمر خویش را صرف تبلیغ، وعظ و خطابه کرد و در این جهت هم به حق موفق بود، باز از تألیف و تدوین کتب سودمند و نافع براى جامعه اسلامى غافل نماند. این آثار مکتوب عبارتند از:

۱- شب هاى پیشاور:

این کتاب که مهمترین تألیف سلطان الواعظین است، در نوع خود از بهترین آثار در موضوع مربوطه بشمار مى آید. سید در این کتاب - که مشروح مذاکره و مناظره او در طول ده شب با بعضى از علماى اهل سنت در پیشاور است - اهم موضوعات مورد اختلاف را مطرح نموده و با استدلالى قوى و با استفاده کامل از منابع روائى و تاریخى اهل سنت، مبانى و معتقدات شیعه را به اثبات رسانده است. این کتاب در عین این که مطالب دقیق و تخصصىِ اختلافى را آورده است، با نثرى شیوا و روان براى همه اقشار علمى قابل استفاده مى باشد. مطالعه دقیق آن به خصوص براى جوانان، باعث تحکیم مبانى مذهبى و روشن شدن عقاید حقه شیعه مى گردد. این کتاب شریف و ارزشمند، چندین بار در زمان حیات مؤلف محترم و ده ها بار بعد از ایشان، به چاپ رسیده است. این اثر به تازگى با همت سید حسین موسوى به عربى ترجمه شده، و با تحقیق و تعلیق مترجم، به وسیله مؤسسه البلاغ در بیروت تحت عنوان «لیالى بیشاور» به چاپ رسیده است.

۲- گروه رستگاران:

این کتاب در دو جلد قطور به چاپ رسیده است. موضوعات آن نیز مانند شب هاى پیشاور، بیشتر حول محور اثبات حقانیت شیعه است. مؤلف محترم در جلد دوم کتاب به پاسخ نوشته هاى شهرستانى در ملل و نحل و رد ادعاهاى او در مورد شیعه مى پردازد. وى سپس تفاوت هاى گوناگون شیعه و سنى را به اختصار تشریح کرده و عقاید آن ها را مطرح مى سازد. او بخش پایانى جلد دوم در عقاید شیعیان را، با اتکا به مبانى قرآن و حدیث اثبات مى کند.

۳- صد مقاله سلطانى:

چنانکه مؤلف محترم خود در مقدمه گفته است: این کتاب مجموعه صد مقاله اى است که آن ها را پیرامون تورات، انجیل و قرآن کریم، براى درج و چاپ در نشریه دینى «پرچم اسلام» نگاشته و مقالات مزبور از این نشریه جمع آورى شده و پس از تدوین و به وسیله خود مؤلف به چاپ رسیده است. سلطان الواعظین حدود پنجاه مقاله اول را به بررسى تحریف هاى صورت گرفته در تورات و انجیل اختصاص داده است. حدود پنجاه مقاله دیگر را نیز در اثبات مراتب اعجاز و حقانیت قرآن کریم نگاشته است. به هر حال این کتاب، در نوع خود اثر ارزشمندى بشمار مى رود.

از آثار مرحوم سلطان الواعظین شیرازى تنها سه اثر فوق به چاپ رسیده است؛ ولى ایشان تألیفات دیگرى نیز دارند که متأسفانه آن ها را به زیور طبع نیاراسته اند. این آثار به شرح ذیل مى باشد:

• ۱- عقاید سلطانى: در یک جلد.

• ۲- سرادقات سلطانى: در صفات و علائم مؤمنین، در ۴ جلد.

• ۳- فضایح الصوفیه: در حالات و مناشى پیدایش اهل تصوف.

• ۴- مجموعه سلطانى: به صورت کشکول در ۱۲ جلد.

• ۵- توحید سلطانى: در معرفت الهى و صفات ثبوتیه و سلبیه، در ۲ جلد.

• ۶- معراجیه: در بیانِ دلایل عقلیه و نقلیه بر اثبات معراج جسمانى.

• ۷- راهنماى اهل توحید: در صفات و شرایط نبوت و راهنمایان توحید، در دو جلد.

• ۸- المآل البینه: در اثبات وجود امام عصر علیه السلام.

• ۹- راه سعادت: در تشریح ساختار معنوى انسان (اخلاق و صفات حمیده) در ۲ جلد.

• ۱۰- حکمت الهى: حدیث، در دو جلد.

• ۱۱- اثبات الحجه: در شرایط و صفات امامت و حالات ائمه اطهار، در ۲ جلد.

مقالاتى نیز از آن عالم ربانى در مجلات مانند: معارف جعفرى، پرچم اسلام و... به چاپ رسیده است. قلم شیوا و روان ایشان، مطالب علمى را براى توده مردم قابل درک و فهم مى کند. شایسته است اهل فضل و تمکن، بعضى از تألیفات سودمند ایشان را که هنوز به چاپ نرسیده است، به زیور طبع بیارایند.

جلسات مناظره در پیشاور

سلطان الواعظین سفرهاى متعددى به خارج از ایران داشت، وى در همه این مسافرت ها علاوه بر مجالس وعظ و منبر و تبلیغ، با علماى بزرگ فرق و مذاهب نیز به گفتگو و تبادل نظر مى پرداخت و آراء و عقاید حقه شیعه را با ایشان مطرح مى ساخت.

او سفرهایى را به مصر، سوریه، لبنان، اردن، فلسطین و هندوستان انجام داد، و مهمترین آن ها - که مناظره معروف او در آن تحقق یافت و باعث شهرت وى گشت - سفر به شهر پیشاور پاکستان بود. ایشان در ربیع الاول سال ۱۳۴۵ ه.ق که تنها سى سال از عمرشان مى گذشت، پس از سفر به عتبات و استعانت از سلطان الاولیاء حضرت امیرالمومنین علیه السلام راهى هندوستان شد.

در کراچى، بمبئى، لاهور، پنجاب، حیدرآباد و بسیارى نقاط دیگر هند مورد استقبال و احترام مسلمان ها و غیرمسلمان ها واقع شد و جلساتى از بحث و مناظره را برقرار کرد. بعد از آن ایشان را به دهلى نو دعوت کردند و جلسه مناظره با عده اى از علماى هند را برایشان فراهم ساختند. در بعضى از این جلسات که در دهلى انجام مى شد، رهبر بزرگ هند مهاتما گاندى نیز شرکت مى کرد.

بعد از این جلسات سلطان الواعظین به دعوت محمد سرورخان که از متنفذین خاندان قزلباش هندوستان بشمار مى رفت، براى سخنرانى و خطابه راهى پیشاور شد. این مجلس با حضور جمع زیادى از مردم پیشاور و حومه آن و نیز عده اى از علماى فریقین (شیعه و سنى) در امام باره (حسینیه) مرحوم عادل بیک برقرار شد. سلطان الواعظین در این جلسات مباحثى در زمینه خلافت و ولایت و عقاید شیعه مطرح ساخت.

در پایان یکى از این سخنرانى ها دو تن از علماى کابل نزد سلطان الواعظین آمده و تقاضا مى کنند در ارتباط با سخنان او با ایشان مناظره کنند. این دو نفر به نام هاى حافظ محمد رشید و شیخ عبدالسلام از آن شب به بعد، پس از نماز مغرب و نماز عشاء در حضور جمع زیادى از علما و رجال و مردم شهر، پیرامون مسائل مورد اختلاف با سلطان الواعظین به گفتگو مى نشستند.

این جلساتِ پرشور که از شب جمعه ۲۳ رجب ۱۳۴۵ ه.ق شروع شد، تا ده شب به طول انجامید. جلسه مناظره هر شب بعد از نماز مغرب و عشاء تا ۶ یا ۷ ساعت و گاهى نیز تا اذان صبح ادامه مى یافت.

در پیشاور و شهرهاى اطراف آن، چون فرق مسلمین در کنار هم زندگى مى کنند و با یکدیگر در ارتباط هستند، لذا چنین محفلى با استقبال زیادى روبرو گردید و صورت مذاکرات هر شب، توسط روزنامه هاى محلى منتشر مى شد.

در این مباحثات مسائلى از قبیل: دلالت آیات و روایات بر مقام شیعه، عقاید فرق مختلف شیعه، ظلم و ستم خلفا در طول تاریخ نسبت به شیعه، مذاهب اربعه اهل سنت، احادیث مختلف در فضیلت حضرت امیر علیه السلام، دلالت آیات مختلف بر شأن و منزلت حضرت امیر علیه السلام، مسأله سقیفه، شورى، بدعت هاى معاویه، قیام و شهادت حضرت سیدالشهداء علیه السلام و بسیارى از مباحث تاریخى و اعتقادى دیگر مطرح شده است.

سلطان‌الواعظین در جوانی

استدلال مرحوم سلطان الواعظین در طول این مناظره، فقط از کتب و منابع اهل سنت مى باشد، و این خود نشانه تسلط و احاطه آن بزرگوار به منابع تفسیرى و روائى عامه است. این احاطه تا جایى است که در برخى موارد موجب حیرت علماى اهل سنت حاضر در مجلس مى شود و تحسین ایشان را برمى انگیزد. به راستى حضور ذهن و قدرت حافظه ایشان در ذکر منابع و کتب مختلف براى یک مطلب، حیرت انگیز است.

سید در این مناظره طولانى و کم نظیر چنان باصلابت، قدرت و منطق قوى وارد بحث شد که پس از مدت کوتاهى، یکه تاز میدان گردید و آقایان بیشتر به مستمع تبدیل شدند، بى آن که بتوانند سخنى بگویند. در پایان مذاکرات و شب دهم، تعدادى از رجال و بزرگان حاضر در مجلس به مذهب حقه تشیع مشرف شدند؛ ولى آن چه ثمره جاوید این مناظره پرارج بشمار مى آید، همان کتاب ارجمند «شب هاى پیشاور» است.

مؤلف محترم مشروح مذاکرات را که روز بعد از جلسه توسط جراید محلى چاپ مى شد مجدداً بررسى کرده است و پس از تنظیم در کتابى قطور به چاپ رسانده است.

ویژگی‌های اخلاقی

مرحوم سلطان الواعظین انسانى سلیم النفس، بلند همت و بااراده بود. در بیان، بسیار شیوا و صریح اللهجه و در عین حال مؤدب و عفیف بود. دانشمند محقق، مرحوم محمد شریف رازى، درباره وی نوشته است: «او با نگارنده محبت تام داشت و گاه گاهى موفق به زیارتش مى شدم، وى را عالمى بلند همت، منیع الطبع و کریم النفس مى دیدم».

او عشق سرشارى به اهل بیت علیهم السلام داشت، و این محبت و شیفتگى را با هیچ متاعى مقابله نمى کرد. وى عمرى را خالصانه در راه تعظیم، تکریم و ترویج خاندان عصمت و طهارت با قلم و بیان خویش جهاد نمود و دمى از این کوششِ مدام، را نیاسود.

آن مرحوم عاشق و شیفته پیشواى بزرگ مردان تاریخ، حضرت مولى الموحدین امیرالمؤمنین علیه السلام بود و در همه تألیفات و بیانات خود، سعى بلیغى در ارائه شناخت بهتر و روشنتر شدن مقام، منزلت و فضیلت آن امام مظلوم داشت. فاضل محترم، آقاى کیائى طالقانى از آن مرحوم نقل کردند که فرموده بود: «اگر تمام کتب شیعه هم از بین برود، بنده مى توانم با اتکا به کتب و منابع عامه، خلافت و ولایت حضرت امیر علیه السلام را اثبات بنمایم».

وفات

آن مدافع حریم ولایت، پس از سال ها تلاش خستگى ناپذیر، واپسین سال هاى عمر خویش را با بیمارى شدید قلبى مى گذراند، به طورى که تقریباً در ده سال آخر زندگى کاملاً خانه نشین شد. روح پاک وى سرانجام روز جمعه ۱۷ شعبان ۱۳۹۱ ه.ق، (برابر با ۱۶ مهرماه ۱۳۵۰ ه.ش) در تهران از کالبد خویش گسست و به ملاء اعلى پرکشید. پیکر ایشان پس از انتقال به قم، با تشییع باشکوهى توسط علماء و فضلاى حوزه علمیه، در جوار بارگاه نورانى حضرت معصومه سلام الله علیها در قبرستان ابوحسین به خاک سپرده شد.

نقل شده، بعد از فوت سلطان الواعظین، آیت الله حائرى تهرانى، مرحوم حاج سید جواد سه دهى را - که از منبرى هاى برجسته تهران بود - در خواب مى بینند که در باغ بسیار بزرگى با وضع خوشى مقیم است. مى پرسد: آقاى سه دهى چطورى؟ مى گوید: بسیار خوبم. از وقتى که آقاى سلطان الواعظین آمده است، به هر کدام ما (اهل منبر) یک درجه داده اند.

منابع مقاله

1. اعیان الشیعه، الامام سید محسن امین.
2. نقباء البشر، علامه آقا بزرگ تهرانی.
3. زندگینامه رجال و مشاهیر ایران، حسن مرسلوند.
4. دانشمندان و سخن سرایان فارس، محمدحسین رکن زاده آدمیت.
5. وفیات العلما یا دانشمندان اسلامى، حسین جلالى شاهرودى.
6. آثار الحجه یا دایرة المعارف حوزه علمیه قم، محمد شریف رازى.
7. گنجینه دانشمندان، محمد شریف رازى.
8. معجم مؤلفى الشیعه، على الفاضل القاینى النجفى.
9. شب هاى پیشاور، سلطان الواعظین شیرازى.
10. گروه رستگاران، سلطان الواعظین شیرازى.
11. اثر آفرینان، انجمن آثار و مفاخر ایران، زیر نظر سید کمال حاج سید جوادى.

منبع

مهدى سلیمانى آشتیانى، ستارگان حرم، جلد ۹.

آرشیو عکس و تصویر

• 

  ردیف پایین از راست: سید مرتضی مرتضوی لنگرودى، محمدرضا تنکابنی، سید احمد موسوی خوانساری، سید محمد موسوی شیرازی (سلطان الواعظین) و محمود حلبی