شیخ طوسی: تفاوت بین نسخه‌ها
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) |
|||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
{{خوب}} | {{خوب}} | ||
| − | + | '''ابوجعفر محمد بن حسن طوسی''' (460-385 ق)، معروف به «شیخ الطائفه» از فقیهان، [[محدث|محدثان]] و عالمان بزرگ [[شیعه|شیعی]] در قرن چهارم هجری است. وی صاحب دو کتاب ارزشمند "[[تهذیب الأحكام|تهذیب]]" و "[[استبصار]]" از [[کتب اربعه]] جوامع حدیثی شیعه و آثار متعددی در [[کلام]]، [[فقه]]، [[رجال]] و [[درایه]] می باشد. عظمت او در فقه به حدی بود که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آراء خود قرار داد. خورشيد تابناك او بيش از هزار سال است كه بر جاى‌جاى حوزه‌هاى [[شیعه|تشيع]] پرتو افكنده و دانش پژوهان و انديشمندان بيشمارى را از نور آثار پر مغز و گرانسنگ خود بهره‌مند ساخته است. | |
| + | |||
{{شناسنامه عالم | {{شناسنامه عالم | ||
||نام کامل = شیخ ابوجعفر طوسی | ||نام کامل = شیخ ابوجعفر طوسی | ||
| سطر ۱۲: | سطر ۱۳: | ||
|آثار = [[تهذیب الأحکام]]، [[الإستبصار]]، [[الغیبه]]، [[الامالی شیخ طوسی|الامالی]]، [[الرجال الطوسی|الرجال]]،... | |آثار = [[تهذیب الأحکام]]، [[الإستبصار]]، [[الغیبه]]، [[الامالی شیخ طوسی|الامالی]]، [[الرجال الطوسی|الرجال]]،... | ||
}} | }} | ||
| − | == | + | ==زندگی‌نامه== |
| − | ابوجعفر محمد بن حسن | + | ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، در [[رمضان]] سال 385 ه.ق در شهر طوس [[خراسان]] دیده به جهان گشود پس از طی تحصیلات مقدماتی در زادگاه خود، در سال 408 ه.ق هنگامی كه 23 ساله بود، به [[بغداد]] عزیمت نمود. |
| − | در آن هنگام ریاست [[مذهب جعفری]] در زمان | + | در آن هنگام ریاست [[مذهب جعفری]] در زمان [[غیبت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه)|غیبت امام زمان]] عجل الله تعالی فرجه با شیخ بزرگوار و بزرگ پرچمدار شیعه، محمد بن محمد عكبری بغدادی، معروف به [[شیخ مفید]] بود. پس شیخ طوسی ملازمت او را اختیار كرد و شاگردی او را پذیرفت و تا پایان زندگی او (حدود 5 سال) از محضرش بهره ها برد. |
| − | در همین زمان از محضر مشایخ دیگر، مانند: حسین بن عبیدالله غضایری (م 411)، ابن جنید اسكافی (م 381) و احمد بن محمد بن موسی معروف به ابی الصلت اهوازی نیز كسب فیض نمود. | + | در همین زمان از محضر [[مشایخ]] دیگر، مانند: حسین بن عبیدالله غضایری (م 411)، [[ابن جنيد اسکافی|ابن جنید اسكافی]] (م 381) و احمد بن محمد بن موسی معروف به ابی الصلت اهوازی نیز كسب فیض نمود. |
| − | وی به علت هوش سرشار و ذكاوت فوق العاده‌اش مورد توجه استاد بزرگوارش شیخ مفید قرار | + | وی به علت هوش سرشار و ذكاوت فوق العاده‌اش مورد توجه استاد بزرگوارش شیخ مفید قرار گرفت، بدین جهت اكثر اوقات را با شیخ بسر می برد تا این كه در [[رمضان]] سال 413 ه.ق شیخ مفید به جوار رحمت الهی شتافت. پس از آن، ریاست مذهب [[شیعه]] به داناترین و والامقام ترین شاگردش یعنی [[سید مرتضی]] علم الهدی (برادر [[سید رضی]]، گردآورنده [[نهج البلاغه]]) رسید. بدین خاطر شیخ طوسی بدو پیوست و از علوم الهی سرشاری كه از زبان او جاری می گردید، مستفیض شده و از چشمه گوارای علم و دانش او سیراب و بهره مند گشت. |
| − | سید مرتضی نیز كه در او لیاقت و استعداد كامل را دیده بود، او را مورد عنایات و توجهات خاصه خود قرار داده و او را به تدریس واداشت و مقرری قابل توجهی (12 دینار در ماه) برای او تعیین نمود بدین ترتیب شیخ طوسی 23 سال نیز در ملازمت آن عالم بزرگوار بسر برد تا این كه سید در [[ربیع الاول]] سال 436 ه.ق، در سن 81 سالگی درگذشت. | + | سید مرتضی نیز كه در او لیاقت و استعداد كامل را دیده بود، او را مورد عنایات و توجهات خاصه خود قرار داده و او را به تدریس واداشت و مقرری قابل توجهی (12 دینار در ماه) برای او تعیین نمود. بدین ترتیب شیخ طوسی 23 سال نیز در ملازمت آن عالم بزرگوار بسر برد تا این كه سید در [[ربیع الاول]] سال 436 ه.ق، در سن 81 سالگی درگذشت. |
| − | بعد از رحلت سید مرتضی علم الهدی، رهبری و پرچمداری شیعه به شیخ طوسی رسید در این هنگام منزل شیخ در محله كرخ | + | بعد از رحلت سید مرتضی علم الهدی، رهبری و پرچمداری شیعه به شیخ طوسی رسید. در این هنگام منزل شیخ در محله كرخ [[بغداد]]، پناهگاه و مقصد و مقصود مسلمانان بود و جهت درك محضر او علماء و دانشمندان بسیاری از سراسر سرزمین اسلامی، قصد بغداد را می نمودند. |
| − | شیخ طوسی 24 سال دیگر پس از استادش در قید حیات بود. دوازده سال بعد از سید در بغداد ماند، ولی بعد به علت یك سلسله آشوب ها كه خانه و كاشانه اش به تاراج رفت، به [[نجف]] مهاجرت كرد و حوزه علمیه را در آن جا تاسیس كرد و در سال 460 در همان جا درگذشت. قبرش در نجف معروف است. | + | شیخ طوسی 24 سال دیگر پس از استادش در قید حیات بود. دوازده سال بعد از سید در بغداد ماند، ولی بعد به علت یك سلسله آشوب ها كه خانه و كاشانه اش به تاراج رفت، به [[نجف]] مهاجرت كرد و [[حوزه علميه|حوزه علمیه]] را در آن جا تاسیس كرد و در سال 460 در همان جا درگذشت. قبرش در نجف معروف است. |
| − | == | + | ==شيخ طوسى در نظر عالمان== |
| − | نجاشى كه از اساتيد شيخ بوده در كتاب رجالش درباره شيخ الطائفه مى‌گويد: | + | از گزيده گفتار بزرگان و فرزانگان علم و دانش مى‌توان اجمالا به جنبه‌هاى علمى چشمه جوشان و مالامال فضل و دانش وجود او پى برد. [[احمد بن علی نجاشی|نجاشى]] كه از اساتيد شيخ بوده در كتاب رجالش درباره شيخ الطائفه مى‌گويد: «از علماى [[امامیه|اماميه]] و مورد اعتماد و از چهره‌هاى سرشناس زمان ما است. او از شاگردان استاد ما ابو عبداللّه بوده و آثارى چند تأليف كرده است.» |
| − | : | + | [[علامه حلی|علامه حلى]] نيز در [[خلاصة الاقوال (کتاب)|خلاصه]] خود مى‌گويد: «رئيس و شيخ گرانقدر مذهب اماميه، مورد وثوق، معروف، صدوق، آگاه و عالم به اخبار و رجال و فقه و اصول و فروع و جامع كمالات نفسانى در علم و عمل بوده است.» |
| − | + | اما تاريخ نگاران [[اهل سنت|سنّى]] مذهب از كنار نام اين رادمرد تاريخ ساز، به آسانى گذشته و تنها به ذكر سال وفات يا فقيه بودن شيخ بسنده نموده‌اند كه اين بى انصافى هرگز با روحيه يك نگارنده تاريخ، سازگار نيست. بگذريم و در گذريم كه به قول [[عبد الجليل قزوينی|شيخ عبد الجليل قزوينى]]: «فضل و زهد او اظهر من الشمس است» ما را چه حاجت به تمجيد ايشان، و به قول شاعر: | |
| − | + | لولا خشيت لقلت ليس كمثله فى قوة الابداع و الايجاد * كلاّ و من تلقى عيون الدهر ما لم تلق فى الآزال و الآباد | |
==ابعاد علمى شیخ طوسی== | ==ابعاد علمى شیخ طوسی== | ||
| − | + | شیخ طوسی در تمام [[علوم اسلامی|علوم اسلامى]] و [[قرآن|قرآنى]]، در [[فقه]] و [[اصول]] و [[علم کلام|كلام]] و [[علم رجال|رجال]] و [[حدیث|حديث]] و [[تفسیر قرآن|تفسير]] و ادبيات، متبحّر و صاحب نظر بود. بحث درباره شخصيت شيخ الطائفه و ابعاد علمى وى، از توان اين رساله كوتاه بيرون و نيازمند كتابى كلان و محققى پر توان است؛ از اينرو تنها به اشاراتى گذرا بسنده مى‌كنيم: | |
| − | |||
| − | + | '''بعد فقهى:''' | |
| − | فقه شيعه در طول تاريخ، خيزشهاى تكاملى و پويايى دو چندانى را پشت سر نهاده است. جرقه اين جهش در عصر شيخ مفيد و سيد مرتضى و به ويژه شيخ طوسى آغاز شد. وى با تأليف كتابهايى چون تهذيب و | + | فقه [[شیعه|شيعه]] در طول تاريخ، خيزشهاى تكاملى و پويايى دو چندانى را پشت سر نهاده است. جرقه اين جهش در عصر [[شیخ مفید|شيخ مفيد]] و [[سید مرتضی|سيد مرتضى]] و به ويژه شيخ طوسى آغاز شد. وى با تأليف كتابهايى چون [[تهذیب الأحکام (کتاب)|تهذيب]] و [[الاستبصار (کتاب)|استبصار]]، [[المبسوط فى فقه الامامية (کتاب)|مبسوط]]، [[النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی (کتاب)|نهايه]] و خلاف، صفحه زرّينى در تاريخ فقه جعفرى گشود. با تأليف كتاب خلاف، فقه تطبيقى و مقايسه‌اى را نوآورى كرد. تأثير و نفوذ نظرات دقيق فقهى شيخ بدان حد رسيد كه تا صد سال پس از او هر [[فقیه|فقيه]] و مجتهدى عملا مقلّد او بود. اولين كسى كه به خود جرأت ايستادگى در برابر وى داد و به نقد و ايراد نظرات شيخ پرداخت؛ نوه دخترى او [[ابن ادریس حلی|ابن ادريس حلّى]] (م، 598 ق) بود. |
| − | حاجى نورى درباره اين بعد علمى شيخ مى‌گويد: | + | [[محدث نوری|حاجى نورى]] درباره اين بعد علمى شيخ مى‌گويد: |
| − | «او نابغه و احياگر علم فقه بود به طورى كه تمام دانشمندان و فقيهان | + | «او نابغه و احياگر علم فقه بود به طورى كه تمام دانشمندان و فقيهان [[امامیه]] پس از او در دامن آثار و كتب او به [[اجتهاد]] و فقاهت نائل آمدند و بيشترين استفاده را در احراز اين مقام بلند علمى از تأليفات گران سنگ او بردند.» با دقت در اين عبارات مى‌توان به عظمت فقاهت شيخ پى برد. |
| − | + | '''بعد اصولى:''' | |
| − | رواج انديشه اخباريگرى و نقل گرايى تا عصر شيخ حركت پويايى اصول و فقه را كند و به ايستايى كشانده بود. شيخ با درك موقعيت خطير، به مبارزه با اين خط كهنه انحرافى پرداخت و كتاب عدّة الاصول را تأليف نمود. وى در مقدمه كتاب | + | |
| − | + | رواج انديشه اخباريگرى و نقل گرايى تا عصر شيخ حركت پويايى اصول و فقه را كند و به ايستايى كشانده بود. شيخ با درك موقعيت خطير، به مبارزه با اين خط كهنه انحرافى پرداخت و كتاب [[العدة فی اصول الفقه (کتاب)|عدّة الاصول]] را تأليف نمود. وى در مقدمه كتاب [[المبسوط فى فقه الامامية (کتاب)|مبسوط]]، انگيزه تأليف را تضعيف اين خط بر مى‌خواند و مى‌گويد: | |
| − | «و نيز اين آيه بر نادرستى گفتار ناآگاهان اصحاب حديث گويايى دارد.» همچنين در مقدمه عدة الاصول، به انگيزه تأليف اين كتاب اشاره و بر اين خط انحرافى مى‌تازد. از اينرو، شيخ طوسى- قدّس اللّه نفسه الزكيه- پاى به ميدان اجتهاد نهاد و در مقدمه كتاب مذكور، خود را پيشگام نگارش چنين كتابى بر شمرد: | + | «من هنوز گفته‌هاى فقهاى مخالفين را كه فقه ما را تحقير مى‌كنند، مى‌شنوم و مدتهاست كه در فكر تأليف كتابى در فروع فقه هستم. آنچه بيشتر عزم مرا سست مى‌كرد، اين بود كه اصحاب ما كمتر به اين كار رغبت نشان مى‌دادند، زيرا با متون اخبار و صريح الفاظ روايات، خو گرفته‌اند...». و حتى شيخ در [[التبیان (کتاب)|تفسير تبیان]] خود، با استناد به [[آیه|آيات]]، انديشه اخباريگرى را مى‌كوبد و ذيل آيه «أفلا يتدبّرون القرآن...» مى‌گويد: |
| − | «و آنان كه در اين زمينه دست به تأليف زده‌اند، هر يك بر اساس اصول و مبانى كلامى خود، قلم زده و تاكنون كسى از مذهب اماميه نيز در اين باب كتابى ننوشته است.» از جمله نظرات اصولى وى، عدم حجيّت اخبار واحد از غير عدل امامى است و نيز در باب | + | «و نيز اين آيه بر نادرستى گفتار ناآگاهان اصحاب حديث گويايى دارد.» همچنين در مقدمه عدة الاصول، به انگيزه تأليف اين كتاب اشاره و بر اين خط انحرافى مى‌تازد. از اينرو، شيخ طوسى- قدّس اللّه نفسه الزكيه- پاى به ميدان [[اجتهاد]] نهاد و در مقدمه كتاب مذكور، خود را پيشگام نگارش چنين كتابى بر شمرد: |
| + | «و آنان كه در اين زمينه دست به تأليف زده‌اند، هر يك بر اساس اصول و مبانى كلامى خود، قلم زده و تاكنون كسى از مذهب اماميه نيز در اين باب كتابى ننوشته است.» از جمله نظرات اصولى وى، عدم حجيّت [[خبر واحد|اخبار واحد]] از غير عدل [[امامیه|امامى]] است و نيز در باب [[اجماع]]، حجيت آن را بر اساس [[قاعده لطف]] معتقد است. | ||
كتاب عدة الاصول از كهن‌ترين و معتبرترين منابع اصولى است كه تاكنون مورد استفاده و استناد پژوهشگران و اصوليين بوده است. | كتاب عدة الاصول از كهن‌ترين و معتبرترين منابع اصولى است كه تاكنون مورد استفاده و استناد پژوهشگران و اصوليين بوده است. | ||
| سطر ۷۹: | سطر ۸۰: | ||
به هر حال عشق و شوق مالامال شيخ به تحصيل علوم و معارف به هجرت وى انجاميد. او در مدرس دانشمندان عرب تبارى چون شيخ مفيد و سيد مرتضى و ابو القاسم تنّوخى، شاگردى نمود. با اينكه شيخ عرب نبود؛ ليكن با استعداد سرشار و ذوق و قريحه مالامال خود، جايگاه با شكوهى در ادبيات تشيع احراز نمود كه جلوه نمايان آن را مى‌توان در اثر گرانمايه تفسير شريف تبيان باز يافت. شيخ در مقدمه تبيان به اسلوب ايجاز و گزيده گويى اشاره مى‌كند. همچنين به طور گسترده، متعرض مباحث لغت و اشتقاق مى‌شود و در بخش اعراب نيز، نقش يك نحوى ماهر را ايفا مى‌كند. بى تكلّفى، زيبايى، شيوايى عبارات و رسايى و گيرايى الفاظ، نمونه ديگرى است كه گوياى نگارنده خوش قريحه و اديب آن است. اشعار عرب كه هماره استوانه ادبيات عرب بوده است به گونه چشمگيرى در جاى جاى تبيان بكار رفته و مفسّر در استناد و استشهاد بدانها تأكيد مى‌ورزد. در اين راستا، مفسر از امثال عربى و گزيده گفته‌هاى اعراب به خوبى استفاده نموده و اين نيز نمايانگر عمق آشنايى وى با فرهنگ و ادبيات عرب است. | به هر حال عشق و شوق مالامال شيخ به تحصيل علوم و معارف به هجرت وى انجاميد. او در مدرس دانشمندان عرب تبارى چون شيخ مفيد و سيد مرتضى و ابو القاسم تنّوخى، شاگردى نمود. با اينكه شيخ عرب نبود؛ ليكن با استعداد سرشار و ذوق و قريحه مالامال خود، جايگاه با شكوهى در ادبيات تشيع احراز نمود كه جلوه نمايان آن را مى‌توان در اثر گرانمايه تفسير شريف تبيان باز يافت. شيخ در مقدمه تبيان به اسلوب ايجاز و گزيده گويى اشاره مى‌كند. همچنين به طور گسترده، متعرض مباحث لغت و اشتقاق مى‌شود و در بخش اعراب نيز، نقش يك نحوى ماهر را ايفا مى‌كند. بى تكلّفى، زيبايى، شيوايى عبارات و رسايى و گيرايى الفاظ، نمونه ديگرى است كه گوياى نگارنده خوش قريحه و اديب آن است. اشعار عرب كه هماره استوانه ادبيات عرب بوده است به گونه چشمگيرى در جاى جاى تبيان بكار رفته و مفسّر در استناد و استشهاد بدانها تأكيد مى‌ورزد. در اين راستا، مفسر از امثال عربى و گزيده گفته‌هاى اعراب به خوبى استفاده نموده و اين نيز نمايانگر عمق آشنايى وى با فرهنگ و ادبيات عرب است. | ||
| − | == اساتيد شیخ طوسی== | + | ==اساتيد شیخ طوسی== |
علاّمه حاجى نورى نام 37 تن از اساتيد شيخ را ذكر نموده‌و ما پيشتر، نام برخى از مشاهير استادان شيخ را بيان داشتيم. همچنين شيخ، بيش از 300 شاگرد داشته است، در اين باره حاج شيخ عباس قمى- رضوان اللّه عليه- مى‌گويد: | علاّمه حاجى نورى نام 37 تن از اساتيد شيخ را ذكر نموده‌و ما پيشتر، نام برخى از مشاهير استادان شيخ را بيان داشتيم. همچنين شيخ، بيش از 300 شاگرد داشته است، در اين باره حاج شيخ عباس قمى- رضوان اللّه عليه- مى‌گويد: | ||
| سطر ۹۱: | سطر ۹۲: | ||
[[شیخ آقا بزرگ تهرانی]]، در مقدمه تفسیر التبیان تالیف [[شیخ طوسی]]، از 48 كتاب وی نام برده است این كتاب ها را می توان در موضوعات زیر دسته بندی نمود: | [[شیخ آقا بزرگ تهرانی]]، در مقدمه تفسیر التبیان تالیف [[شیخ طوسی]]، از 48 كتاب وی نام برده است این كتاب ها را می توان در موضوعات زیر دسته بندی نمود: | ||
| − | # تفسیر [[قرآن]] 3 كتاب. | + | #تفسیر [[قرآن]] 3 كتاب. |
| − | # [[فقه]] و [[احكام]] 11 كتاب. | + | #[[فقه]] و [[احكام]] 11 كتاب. |
| − | # اصول فقه 2 كتاب. | + | #اصول فقه 2 كتاب. |
| − | # اخبار و [[احادیث]] 3 كتاب. | + | #اخبار و [[احادیث]] 3 كتاب. |
| − | # رجال و درایه 3 كتاب. | + | #رجال و درایه 3 كتاب. |
| − | # كلام و عقائد 16 كتاب. | + | #كلام و عقائد 16 كتاب. |
| − | # ادعیه و مناجات 5 كتاب. | + | #ادعیه و مناجات 5 كتاب. |
| − | # مقتل و تاریخ 2 كتاب. | + | #مقتل و تاریخ 2 كتاب. |
| − | # پاسخ مسائل 3 كتاب.<ref> مقدمه التبیان، تالیف حاج [[آقا بزرگ تهرانی]].</ref> | + | #پاسخ مسائل 3 كتاب.<ref> مقدمه التبیان، تالیف حاج [[آقا بزرگ تهرانی]].</ref> |
برخی از عناوین كتاب ها به این قرار می باشد: [[النهایه]]، الخلاف، [[المبسوط]]، عده الاصول، تفسیر التبیان، تلخیص الشافی، الغیبه، «الفهرست [ [[الفهرست الطوسی]] ] »، رجال، [[مصباح المتهجد]] و... | برخی از عناوین كتاب ها به این قرار می باشد: [[النهایه]]، الخلاف، [[المبسوط]]، عده الاصول، تفسیر التبیان، تلخیص الشافی، الغیبه، «الفهرست [ [[الفهرست الطوسی]] ] »، رجال، [[مصباح المتهجد]] و... | ||
| − | * [[النهایه]]: این كتاب كه یكی از نخستین آثار شیخ است وی فتاوای خود را در مسائل فقهی به عبارات و روایات نوشته و مسائلی را كه درباره آن روایت یا حدیثی نیافته است متعرض نگردیده است این كتاب تا عصر محقق همانند شرائع محقق مطرح بود. و سالیانی كتاب درسی طلاب بود. | + | *[[النهایه]]: این كتاب كه یكی از نخستین آثار شیخ است وی فتاوای خود را در مسائل فقهی به عبارات و روایات نوشته و مسائلی را كه درباره آن روایت یا حدیثی نیافته است متعرض نگردیده است این كتاب تا عصر محقق همانند شرائع محقق مطرح بود. و سالیانی كتاب درسی طلاب بود. |
| − | * [[المبسوط]]: برخلاف نهایه، اگر چه كتابی است فقهی، ولی در آن شیخ [[اجتهاد]] نموده و مسائل را با دید كلامی و اصولی بررسی كرده و فتوا داده است این كتاب فتاوای اجتهادی شیخ می باشد از كتاب های دیگر شیخ این كتاب ها را می توان نام برد. | + | *[[المبسوط]]: برخلاف نهایه، اگر چه كتابی است فقهی، ولی در آن شیخ [[اجتهاد]] نموده و مسائل را با دید كلامی و اصولی بررسی كرده و فتوا داده است این كتاب فتاوای اجتهادی شیخ می باشد از كتاب های دیگر شیخ این كتاب ها را می توان نام برد. |
| − | * [[الخلاف]]: در این كتاب مباحث اختلافی و موارد مورد اتفاق فریقین را بازگو كرده است. | + | *[[الخلاف]]: در این كتاب مباحث اختلافی و موارد مورد اتفاق فریقین را بازگو كرده است. |
مفصح (در امامت)، ما لایسع المکلف الإخلال به (در اصول)، [[عدة الاصول]] (در علم اصول)، الرجال كه نام رجالی است كه از اصحاب پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و یاران ائمه معصومین علیهم السلام روایت كرده اند. فهرست كه فهرست كتب شیعه و نام مؤلفان آن ها می باشد. | مفصح (در امامت)، ما لایسع المکلف الإخلال به (در اصول)، [[عدة الاصول]] (در علم اصول)، الرجال كه نام رجالی است كه از اصحاب پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و یاران ائمه معصومین علیهم السلام روایت كرده اند. فهرست كه فهرست كتب شیعه و نام مؤلفان آن ها می باشد. | ||
| سطر ۱۱۷: | سطر ۱۱۸: | ||
دیگر كتاب های شیخ عبارتند از: | دیگر كتاب های شیخ عبارتند از: | ||
| − | * رساله در تحریم فقاع (آب جو). | + | *رساله در تحریم فقاع (آب جو). |
| − | * مسائل دمشقیه (كه دوازده مساله است). | + | *مسائل دمشقیه (كه دوازده مساله است). |
| − | * مسائل حلبیه. | + | *مسائل حلبیه. |
| − | * مسائل حائریه. | + | *مسائل حائریه. |
| − | * مسائل الیاسیه (كه صد مساله است). | + | *مسائل الیاسیه (كه صد مساله است). |
| − | * مسائل جیلانیه (كه 24 مساله است). | + | *مسائل جیلانیه (كه 24 مساله است). |
| − | * مسائل در فرق میان نبی و امام. | + | *مسائل در فرق میان نبی و امام. |
| − | * رساله نقض بر [[ابن شاذان]]. | + | *رساله نقض بر [[ابن شاذان]]. |
| − | * رساله مختصر (در ادعیه و [[مناسك حج]]). | + | *رساله مختصر (در ادعیه و [[مناسك حج]]). |
| − | * رساله مسائل [[ابن براج]]. | + | *رساله مسائل [[ابن براج]]. |
| − | * كتاب مختصر مصباح المجتهد (در ادعیه كه همانند [[مفاتیح الجنان]] ثقه المحدثین [[شیخ عباس قمی]] رایج بین مردم بوده است). | + | *كتاب مختصر مصباح المجتهد (در ادعیه كه همانند [[مفاتیح الجنان]] ثقه المحدثین [[شیخ عباس قمی]] رایج بین مردم بوده است). |
| − | * كتاب انس التوحید (در ادعیه). | + | *كتاب انس التوحید (در ادعیه). |
| − | * كتاب الاقتصار فیما یجب علی العباد. | + | *كتاب الاقتصار فیما یجب علی العباد. |
| − | * كتاب مختصر المصباح. | + | *كتاب مختصر المصباح. |
| − | * كتاب اخبار مختار بن ابی عبیده ثقفی. | + | *كتاب اخبار مختار بن ابی عبیده ثقفی. |
| − | * كتاب مقتل الحسین (در حادثه دلخراش [[كربلا]]). | + | *كتاب مقتل الحسین (در حادثه دلخراش [[كربلا]]). |
| − | * كتاب [[اختیار الرجال كشی]]. | + | *كتاب [[اختیار الرجال كشی]]. |
| − | * كتاب مجالس (در اخبار و [[احادیث]]). | + | *كتاب مجالس (در اخبار و [[احادیث]]). |
| − | * كتاب هدایه المسترشد و بصیره المتعبد. | + | *كتاب هدایه المسترشد و بصیره المتعبد. |
| − | * كتابی در اصول و عقاید و كلام. | + | *كتابی در اصول و عقاید و كلام. |
| − | * مسائل رازیه در وعید. | + | *مسائل رازیه در وعید. |
| − | * مسائل فارسیه (در آیات [[قرآن]]). | + | *مسائل فارسیه (در آیات [[قرآن]]). |
| − | * أنس الوحید؛ | + | *أنس الوحید؛ |
| − | * هدایۀ المسترشد و بصیرة المتعبد فی الأدعیه و العبادات | + | *هدایۀ المسترشد و بصیرة المتعبد فی الأدعیه و العبادات |
| − | * مسأله فی وجوب الجزیۀ علی الیهود و المنتمین إلی الجبابرة | + | *مسأله فی وجوب الجزیۀ علی الیهود و المنتمین إلی الجبابرة |
| − | * الإقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد | + | *الإقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد |
| − | * [[تهذیب الأحکام]] (در احادیث فقهی که از کتب اربعه شیعه است) | + | *[[تهذیب الأحکام]] (در احادیث فقهی که از کتب اربعه شیعه است) |
*[[الإستبصار فیما اختلف من الأخبار]] (در احادیث فقهی که از کتب اربعه محسوب می‌شود) | *[[الإستبصار فیما اختلف من الأخبار]] (در احادیث فقهی که از کتب اربعه محسوب می‌شود) | ||
| سطر ۱۷۵: | سطر ۱۷۶: | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| − | <references/> | + | <references /> |
==منابع== | ==منابع== | ||
| + | |||
*عقيقي بخشايشی، فقهاي نامدار شيعه، صفحه 70. | *عقيقي بخشايشی، فقهاي نامدار شيعه، صفحه 70. | ||
| − | *مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع الحادیث 3 [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی | + | *مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع الحادیث 3 [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی |
==پیوندها== | ==پیوندها== | ||
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=66462&scope=95YYli2geUH6eBWZUsGP_NNqBU3hT89K&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب اختیار معرفة الرجال]''' | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=66462&scope=95YYli2geUH6eBWZUsGP_NNqBU3hT89K&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D9%8A%D8%A7%D8%B1&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب اختیار معرفة الرجال]''' |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=38511&scope=95YYli2geUGQEo3m9XWmKE3myXWt71d8&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%AA%D9%87%D8%B0%D9%8A%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AD%D9%83%D8%A7%D9%85&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب تهذیب الأحكام]''' | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=38511&scope=95YYli2geUGQEo3m9XWmKE3myXWt71d8&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%AA%D9%87%D8%B0%D9%8A%D8%A8%20%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%AD%D9%83%D8%A7%D9%85&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب تهذیب الأحكام]''' |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=39003&scope=95YYli2geUGYWib8C9sblpacRnfvGzp6&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D9%84%D8%BA%D9%8A%D8%A8%D8%A9&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب الغیبة]''' | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=39003&scope=95YYli2geUGYWib8C9sblpacRnfvGzp6&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D9%84%D8%BA%D9%8A%D8%A8%D8%A9&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب الغیبة]''' |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=39478&scope=95YYli2geUEMcB5kDs0sNwukfmwpSpoh&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%B5%D8%A7%D8%B1&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب الاستبصار]''' | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=39478&scope=95YYli2geUEMcB5kDs0sNwukfmwpSpoh&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A8%D8%B5%D8%A7%D8%B1&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب الاستبصار]''' |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=74888&scope=95YYli2geUFXS0LJEtcgeQukfmwpSpoh&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب الامالی]''' | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=74888&scope=95YYli2geUFXS0LJEtcgeQukfmwpSpoh&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب الامالی]''' |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=37939&scope=95YYli2geUEq1qoMQ2E8LojyLpBenykM&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%85%D8%B5%D8%A8%D8%A7%D8%AD%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AA%D9%87%D8%AC%D8%AF&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب مصباح المتهجد]''' | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=37939&scope=95YYli2geUEq1qoMQ2E8LojyLpBenykM&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%85%D8%B5%D8%A8%D8%A7%D8%AD%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AA%D9%87%D8%AC%D8%AF&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب مصباح المتهجد]''' |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=39431&scope=GGExsrZOLQw2CimJusNAZU3myXWt71d8&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%B4%D9%8A%D8%AE%20%D8%B7%D9%88%D8%B3%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب العدة]''' | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=39431&scope=GGExsrZOLQw2CimJusNAZU3myXWt71d8&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%B4%D9%8A%D8%AE%20%D8%B7%D9%88%D8%B3%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب العدة]''' |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=37494&scope=GGExsrZOLQzO6tbzSpKI1bM0nmC28TyV&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%B7%D9%88%D8%B3%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب الاقتصاد]''' | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=37494&scope=GGExsrZOLQzO6tbzSpKI1bM0nmC28TyV&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%B7%D9%88%D8%B3%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب الاقتصاد]''' |
| + | |||
| + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=39157&scope=GGExsrZOLQxhaMrtktKqEVc_wH8-sUC4&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%B7%D9%88%D8%B3%D9%8A&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب التبيان في تفسير القرآن]''' | ||
| − | |||
{{سنجش کیفی | {{سنجش کیفی | ||
|سنجش=شده | |سنجش=شده | ||
| سطر ۲۱۳: | سطر ۲۱۶: | ||
|رده= دارد | |رده= دارد | ||
}} | }} | ||
| − | |||
[[رده:علمای قرن پنجم]] | [[رده:علمای قرن پنجم]] | ||
نسخهٔ ۱۲ سپتامبر ۲۰۲۰، ساعت ۱۱:۳۷
ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (460-385 ق)، معروف به «شیخ الطائفه» از فقیهان، محدثان و عالمان بزرگ شیعی در قرن چهارم هجری است. وی صاحب دو کتاب ارزشمند "تهذیب" و "استبصار" از کتب اربعه جوامع حدیثی شیعه و آثار متعددی در کلام، فقه، رجال و درایه می باشد. عظمت او در فقه به حدی بود که تا مدت طولانی فقهای شیعه را تحت تاثیر آراء خود قرار داد. خورشيد تابناك او بيش از هزار سال است كه بر جاى‌جاى حوزه‌هاى تشيع پرتو افكنده و دانش پژوهان و انديشمندان بيشمارى را از نور آثار پر مغز و گرانسنگ خود بهره‌مند ساخته است.
| |
| نام کامل | شیخ ابوجعفر طوسی |
| زادروز | رمضان 385 قمری |
| زادگاه | مشهد، شهر طوس |
| وفات | بیست و دوم ماه محرم460 |
| مدفن | نجف اشرف |
|
| |
| شاگردان |
ابوعلى طوسى، شهرآشوب سروی، ابوالفتح کراجکی،... |
| آثار |
تهذیب الأحکام، الإستبصار، الغیبه، الامالی، الرجال،... |
محتویات
زندگی‌نامه
ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، در رمضان سال 385 ه.ق در شهر طوس خراسان دیده به جهان گشود پس از طی تحصیلات مقدماتی در زادگاه خود، در سال 408 ه.ق هنگامی كه 23 ساله بود، به بغداد عزیمت نمود.
در آن هنگام ریاست مذهب جعفری در زمان غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه با شیخ بزرگوار و بزرگ پرچمدار شیعه، محمد بن محمد عكبری بغدادی، معروف به شیخ مفید بود. پس شیخ طوسی ملازمت او را اختیار كرد و شاگردی او را پذیرفت و تا پایان زندگی او (حدود 5 سال) از محضرش بهره ها برد.
در همین زمان از محضر مشایخ دیگر، مانند: حسین بن عبیدالله غضایری (م 411)، ابن جنید اسكافی (م 381) و احمد بن محمد بن موسی معروف به ابی الصلت اهوازی نیز كسب فیض نمود.
وی به علت هوش سرشار و ذكاوت فوق العاده‌اش مورد توجه استاد بزرگوارش شیخ مفید قرار گرفت، بدین جهت اكثر اوقات را با شیخ بسر می برد تا این كه در رمضان سال 413 ه.ق شیخ مفید به جوار رحمت الهی شتافت. پس از آن، ریاست مذهب شیعه به داناترین و والامقام ترین شاگردش یعنی سید مرتضی علم الهدی (برادر سید رضی، گردآورنده نهج البلاغه) رسید. بدین خاطر شیخ طوسی بدو پیوست و از علوم الهی سرشاری كه از زبان او جاری می گردید، مستفیض شده و از چشمه گوارای علم و دانش او سیراب و بهره مند گشت.
سید مرتضی نیز كه در او لیاقت و استعداد كامل را دیده بود، او را مورد عنایات و توجهات خاصه خود قرار داده و او را به تدریس واداشت و مقرری قابل توجهی (12 دینار در ماه) برای او تعیین نمود. بدین ترتیب شیخ طوسی 23 سال نیز در ملازمت آن عالم بزرگوار بسر برد تا این كه سید در ربیع الاول سال 436 ه.ق، در سن 81 سالگی درگذشت.
بعد از رحلت سید مرتضی علم الهدی، رهبری و پرچمداری شیعه به شیخ طوسی رسید. در این هنگام منزل شیخ در محله كرخ بغداد، پناهگاه و مقصد و مقصود مسلمانان بود و جهت درك محضر او علماء و دانشمندان بسیاری از سراسر سرزمین اسلامی، قصد بغداد را می نمودند.
شیخ طوسی 24 سال دیگر پس از استادش در قید حیات بود. دوازده سال بعد از سید در بغداد ماند، ولی بعد به علت یك سلسله آشوب ها كه خانه و كاشانه اش به تاراج رفت، به نجف مهاجرت كرد و حوزه علمیه را در آن جا تاسیس كرد و در سال 460 در همان جا درگذشت. قبرش در نجف معروف است.
شيخ طوسى در نظر عالمان
از گزيده گفتار بزرگان و فرزانگان علم و دانش مى‌توان اجمالا به جنبه‌هاى علمى چشمه جوشان و مالامال فضل و دانش وجود او پى برد. نجاشى كه از اساتيد شيخ بوده در كتاب رجالش درباره شيخ الطائفه مى‌گويد: «از علماى اماميه و مورد اعتماد و از چهره‌هاى سرشناس زمان ما است. او از شاگردان استاد ما ابو عبداللّه بوده و آثارى چند تأليف كرده است.»
علامه حلى نيز در خلاصه خود مى‌گويد: «رئيس و شيخ گرانقدر مذهب اماميه، مورد وثوق، معروف، صدوق، آگاه و عالم به اخبار و رجال و فقه و اصول و فروع و جامع كمالات نفسانى در علم و عمل بوده است.»
اما تاريخ نگاران سنّى مذهب از كنار نام اين رادمرد تاريخ ساز، به آسانى گذشته و تنها به ذكر سال وفات يا فقيه بودن شيخ بسنده نموده‌اند كه اين بى انصافى هرگز با روحيه يك نگارنده تاريخ، سازگار نيست. بگذريم و در گذريم كه به قول شيخ عبد الجليل قزوينى: «فضل و زهد او اظهر من الشمس است» ما را چه حاجت به تمجيد ايشان، و به قول شاعر:
لولا خشيت لقلت ليس كمثله فى قوة الابداع و الايجاد * كلاّ و من تلقى عيون الدهر ما لم تلق فى الآزال و الآباد
ابعاد علمى شیخ طوسی
شیخ طوسی در تمام علوم اسلامى و قرآنى، در فقه و اصول و كلام و رجال و حديث و تفسير و ادبيات، متبحّر و صاحب نظر بود. بحث درباره شخصيت شيخ الطائفه و ابعاد علمى وى، از توان اين رساله كوتاه بيرون و نيازمند كتابى كلان و محققى پر توان است؛ از اينرو تنها به اشاراتى گذرا بسنده مى‌كنيم:
بعد فقهى:
فقه شيعه در طول تاريخ، خيزشهاى تكاملى و پويايى دو چندانى را پشت سر نهاده است. جرقه اين جهش در عصر شيخ مفيد و سيد مرتضى و به ويژه شيخ طوسى آغاز شد. وى با تأليف كتابهايى چون تهذيب و استبصار، مبسوط، نهايه و خلاف، صفحه زرّينى در تاريخ فقه جعفرى گشود. با تأليف كتاب خلاف، فقه تطبيقى و مقايسه‌اى را نوآورى كرد. تأثير و نفوذ نظرات دقيق فقهى شيخ بدان حد رسيد كه تا صد سال پس از او هر فقيه و مجتهدى عملا مقلّد او بود. اولين كسى كه به خود جرأت ايستادگى در برابر وى داد و به نقد و ايراد نظرات شيخ پرداخت؛ نوه دخترى او ابن ادريس حلّى (م، 598 ق) بود. حاجى نورى درباره اين بعد علمى شيخ مى‌گويد: «او نابغه و احياگر علم فقه بود به طورى كه تمام دانشمندان و فقيهان امامیه پس از او در دامن آثار و كتب او به اجتهاد و فقاهت نائل آمدند و بيشترين استفاده را در احراز اين مقام بلند علمى از تأليفات گران سنگ او بردند.» با دقت در اين عبارات مى‌توان به عظمت فقاهت شيخ پى برد.
بعد اصولى:
رواج انديشه اخباريگرى و نقل گرايى تا عصر شيخ حركت پويايى اصول و فقه را كند و به ايستايى كشانده بود. شيخ با درك موقعيت خطير، به مبارزه با اين خط كهنه انحرافى پرداخت و كتاب عدّة الاصول را تأليف نمود. وى در مقدمه كتاب مبسوط، انگيزه تأليف را تضعيف اين خط بر مى‌خواند و مى‌گويد: «من هنوز گفته‌هاى فقهاى مخالفين را كه فقه ما را تحقير مى‌كنند، مى‌شنوم و مدتهاست كه در فكر تأليف كتابى در فروع فقه هستم. آنچه بيشتر عزم مرا سست مى‌كرد، اين بود كه اصحاب ما كمتر به اين كار رغبت نشان مى‌دادند، زيرا با متون اخبار و صريح الفاظ روايات، خو گرفته‌اند...». و حتى شيخ در تفسير تبیان خود، با استناد به آيات، انديشه اخباريگرى را مى‌كوبد و ذيل آيه «أفلا يتدبّرون القرآن...» مى‌گويد: «و نيز اين آيه بر نادرستى گفتار ناآگاهان اصحاب حديث گويايى دارد.» همچنين در مقدمه عدة الاصول، به انگيزه تأليف اين كتاب اشاره و بر اين خط انحرافى مى‌تازد. از اينرو، شيخ طوسى- قدّس اللّه نفسه الزكيه- پاى به ميدان اجتهاد نهاد و در مقدمه كتاب مذكور، خود را پيشگام نگارش چنين كتابى بر شمرد: «و آنان كه در اين زمينه دست به تأليف زده‌اند، هر يك بر اساس اصول و مبانى كلامى خود، قلم زده و تاكنون كسى از مذهب اماميه نيز در اين باب كتابى ننوشته است.» از جمله نظرات اصولى وى، عدم حجيّت اخبار واحد از غير عدل امامى است و نيز در باب اجماع، حجيت آن را بر اساس قاعده لطف معتقد است. كتاب عدة الاصول از كهن‌ترين و معتبرترين منابع اصولى است كه تاكنون مورد استفاده و استناد پژوهشگران و اصوليين بوده است.
بعد حديثى شیخ طوسی
اين جنبه شخصيت والاى شيخ را با آشنايى دو اثر جاودانى تهذيب و استبصار مى‌توان معرفى نمود. نزديكى شيخ به زمان ائمه- عليهم السّلام- و نوّاب خاصّه و متون حقيقى حديث، از امتيازات اين دو كتاب است. شيخ طوسى در زمان شيخ مفيد مأمور به شرح و بسط كتاب المقنعه شدو نام آن را«تهذيب الاحكام» گذارد. تهذيب بر حسب شمارش حاجى نورى، متضمن 1359 حديث است كه در 393 باب و 21 كتاب تدوين شده است. 34 اثر گران سنگ استبصار نيز مشتمل بر 5511 حديث مى‌باشد كه در 925 باب نظم يافته است. اين دو كتاب ارزشمند و گرانبار، از كتب معتبر روايى، همتاى كافى و من لا يحضر شناخته شد. شيخ با تأليف اين دو، صحاح احاديث شيعه را در حصار كشيد و آن دو را تكميل نمود.
بعد كلامى شیخ طوسی
قرن چهارم و پنجم، آبستن مناظرات و گردهماييها، تأليف و نشر كتب كلامى و تفاسير كلامى بوده است. مناظرات شيخ مفيد با سران اشاعره و اعتزال و نگارش بيش از 50 اثر كلامى، همچنين تأليف كتاب شافى توسط سيد مرتضى در ردّ كتاب المغنى عبد الجبّار، از جمله شواهد مدّعاى فوق است. شيخ طوسى نيز به خاطر مقام والاى علمى كه احراز نموده بود؛ از سوى خليفه، عهده‌دار كرسى كلام شد. وى بيش از 15 اثر كلامى از خود به جاى گذارد كه از همه مهمتر كتاب تلخيص الشافى اوست. تفسير شريف تبيان كه نظير دو كتاب تهذيب و استبصار وى از آثار بسيار مهم اوست؛ داراى پرتوهاى كلامى دقيقى است كه مفسّر در آن با استناد به آيات، به اثبات حقّانيّت شيعه و ردّ و ابطال مخالفين، بويژه آراء اهل سنّت و اشاعره پرداخته است. همچنين سه كتاب«شرح الجمل» و«المفصّح» در امامت و«الاقتصاد الهادى الى الطريق الرشاد» از ديگر آثار كلامى ارزشمند شيخ است كه بعضا به زيور طبع آراسته شده است.
بعد رجالى شیخ طوسی
اعتماد و وثوق به احاديث و روايات، در صورتى محقق است كه سلسله اسناد، درست و راويان آنها موثوق و مورد اطمينان باشند؛ يعنى احتمال جعل و كذب درباره آنها نرود. در سه قرن نخست اسلام، چندان نيازى به گردآورى كتب رجال و تراجم احساس نمى‌شد. ليكن در آغاز سده چهارم با گذشت زمان، خصوصيات رجال حديث رو به تيرگى نهاد. دانشمندان اماميّه. از جمله ابو عمرو عبد العزيز كشّى( 369 ه) به تأليف كتاب رجال دست زدند و شيخ طوسى كه اهميّت امر را درك مى‌كرد، كتاب كشّى را تنقيح و تكميل نمود. وى كتاب ديگرى به نام«الابواب» يا رجال طوسى، گرد آورد. مرحوم آقا بزرگ تهرانى درباره اين كتاب مى‌گويد: «اين كتاب اكنون يكى از منابع بزرگ رجالى مورد اعتماد دانشمندان ماست.» سومين اثر رجالى وى، كتاب «الفهرست» اوست كه در آن به شناسايى اصحاب كتب مى‌پردازد. در اين كتاب نام بيش از 400 مصنّف شيعه ذكر شده است. مرحوم آقا بزرگ تهرانى، ذيل نام اين كتاب مى‌نويسد. «اين كتاب از آثار گرانقدر و جاودانى است كه علماء اماميه از آن زمان تاكنون مورد استفاده و استناد خود قرار داده‌اند.» ابو زهره عالم سنّى معاصر، به عظمت شخصيت رجالى شيخ، اعتراف نموده و اثر وى را خدمتى بزرگ به جهان اسلام مى‌خواند. بنابر اين، شيخ علاوه بر پيشتازى و پيشوايى در فقه و اصول و حديث، در رجال نيز گام مؤثّرى در پويايى تشيّع برداشته است.
بعد ادبى شیخ طوسی
درباره اين جنبه از شخصيت ذو وجوه شيخ، تاكنون اديبى به تحقيق گسترده دست نزده است، ما اينك به جلوه‌هايى از سيماى ادبى اين فرزانه بزرگ اشاره مى‌كنيم. مى‌دانيم كه شيخ الطائفه از طوس برخاست، جايى كه بيشتر مردمانش به زبان پارسى درى سخن مى‌گفتند و بعيد است كه شيخ در اواخر اقامتش در طوس، با پدر شعر و ادب فردوسى نامور در تماس نبوده و از محضر اديبانه وى بهره نگرفته باشد. به هر حال عشق و شوق مالامال شيخ به تحصيل علوم و معارف به هجرت وى انجاميد. او در مدرس دانشمندان عرب تبارى چون شيخ مفيد و سيد مرتضى و ابو القاسم تنّوخى، شاگردى نمود. با اينكه شيخ عرب نبود؛ ليكن با استعداد سرشار و ذوق و قريحه مالامال خود، جايگاه با شكوهى در ادبيات تشيع احراز نمود كه جلوه نمايان آن را مى‌توان در اثر گرانمايه تفسير شريف تبيان باز يافت. شيخ در مقدمه تبيان به اسلوب ايجاز و گزيده گويى اشاره مى‌كند. همچنين به طور گسترده، متعرض مباحث لغت و اشتقاق مى‌شود و در بخش اعراب نيز، نقش يك نحوى ماهر را ايفا مى‌كند. بى تكلّفى، زيبايى، شيوايى عبارات و رسايى و گيرايى الفاظ، نمونه ديگرى است كه گوياى نگارنده خوش قريحه و اديب آن است. اشعار عرب كه هماره استوانه ادبيات عرب بوده است به گونه چشمگيرى در جاى جاى تبيان بكار رفته و مفسّر در استناد و استشهاد بدانها تأكيد مى‌ورزد. در اين راستا، مفسر از امثال عربى و گزيده گفته‌هاى اعراب به خوبى استفاده نموده و اين نيز نمايانگر عمق آشنايى وى با فرهنگ و ادبيات عرب است.
اساتيد شیخ طوسی
علاّمه حاجى نورى نام 37 تن از اساتيد شيخ را ذكر نموده‌و ما پيشتر، نام برخى از مشاهير استادان شيخ را بيان داشتيم. همچنين شيخ، بيش از 300 شاگرد داشته است، در اين باره حاج شيخ عباس قمى- رضوان اللّه عليه- مى‌گويد: «شاگردان خبره او كه جملگى مجتهد بودند افزون بر 300 تن و از اهل سنت بى‌شمار و نامحدود بودند.» از جمله مشاهير تلاميذ شيخ، مى‌توان از ابو على طوسى فرزند وى، ملقّب به مفيد ثانى( 515 ه.)، شهر آشوب سروى جد صاحب معالم العلماء و ابو الفتح كراجكى ياد كرد.
شاگردان شیخ طوسی
شماره شاگردان وی از فقها و مجتهدین و علما شیعه، به بیش از سیصد تن رسید و در همان وقت چند صد نفر از علمای اهل سنت نیز از محضر او استفاده می كردند.
آثار و تالیفات شیخ طوسی
شیخ آقا بزرگ تهرانی، در مقدمه تفسیر التبیان تالیف شیخ طوسی، از 48 كتاب وی نام برده است این كتاب ها را می توان در موضوعات زیر دسته بندی نمود:
- تفسیر قرآن 3 كتاب.
- فقه و احكام 11 كتاب.
- اصول فقه 2 كتاب.
- اخبار و احادیث 3 كتاب.
- رجال و درایه 3 كتاب.
- كلام و عقائد 16 كتاب.
- ادعیه و مناجات 5 كتاب.
- مقتل و تاریخ 2 كتاب.
- پاسخ مسائل 3 كتاب.[۱]
برخی از عناوین كتاب ها به این قرار می باشد: النهایه، الخلاف، المبسوط، عده الاصول، تفسیر التبیان، تلخیص الشافی، الغیبه، «الفهرست [ الفهرست الطوسی ] »، رجال، مصباح المتهجد و...
- النهایه: این كتاب كه یكی از نخستین آثار شیخ است وی فتاوای خود را در مسائل فقهی به عبارات و روایات نوشته و مسائلی را كه درباره آن روایت یا حدیثی نیافته است متعرض نگردیده است این كتاب تا عصر محقق همانند شرائع محقق مطرح بود. و سالیانی كتاب درسی طلاب بود.
- المبسوط: برخلاف نهایه، اگر چه كتابی است فقهی، ولی در آن شیخ اجتهاد نموده و مسائل را با دید كلامی و اصولی بررسی كرده و فتوا داده است این كتاب فتاوای اجتهادی شیخ می باشد از كتاب های دیگر شیخ این كتاب ها را می توان نام برد.
- الخلاف: در این كتاب مباحث اختلافی و موارد مورد اتفاق فریقین را بازگو كرده است.
مفصح (در امامت)، ما لایسع المکلف الإخلال به (در اصول)، عدة الاصول (در علم اصول)، الرجال كه نام رجالی است كه از اصحاب پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و یاران ائمه معصومین علیهم السلام روایت كرده اند. فهرست كه فهرست كتب شیعه و نام مؤلفان آن ها می باشد.
مقدمه در علم كلام، ایجاز در فرائض رساله، مساله در عمل به خبر واحد رساله مایعلل و مالایعلل، كتاب ریاض العقول كه شرح مقدمه و در علم كلام است تمهید الاصول كه شرح جمل العلم والعمل سید مرتضی علم الهدی است كتاب جمل العلم والعمل، كتاب های عقود و تلخیص الشافی در امامت كتاب التبیان در تفسیر قرآن تفسیر التبیان در 20 مجلد قرار دارد این كتاب در سالیان اخیر به صـورت 10 مـجلد به چاپ رسیده است. این تفسیر نخستین تفسیر استدلالی شیعه است زیرا قبل از آن كتاب های تفسیری شیعه همگی روائی (یعنی مجموعه روایات و احادیث پیرامون آیات) بودند.
این ابتكار شیخ، بعدها پیگیری شد و بدین ترتیب یك سری از ارزشمندترین تفاسیر استدلالی شیعه به وجود آمد از جمله تفسیر مجمع البیان طبرسی در 10 جلد، تفسیر گازر، تفسیر المنهج، تفسیر خلاصه المنهج، تفسیر ابوالفتوح رازی و اخیرا تفسیر المیزان و تفسیر نمونه و دهها تفسیر دیگر كه ما در كتاب طبقات مفسران شیعه در مجلدات پنجگانه شرح و تفصیل آن ها را داده ایم.
دیگر كتاب های شیخ عبارتند از:
- رساله در تحریم فقاع (آب جو).
- مسائل دمشقیه (كه دوازده مساله است).
- مسائل حلبیه.
- مسائل حائریه.
- مسائل الیاسیه (كه صد مساله است).
- مسائل جیلانیه (كه 24 مساله است).
- مسائل در فرق میان نبی و امام.
- رساله نقض بر ابن شاذان.
- رساله مختصر (در ادعیه و مناسك حج).
- رساله مسائل ابن براج.
- كتاب مختصر مصباح المجتهد (در ادعیه كه همانند مفاتیح الجنان ثقه المحدثین شیخ عباس قمی رایج بین مردم بوده است).
- كتاب انس التوحید (در ادعیه).
- كتاب الاقتصار فیما یجب علی العباد.
- كتاب مختصر المصباح.
- كتاب اخبار مختار بن ابی عبیده ثقفی.
- كتاب مقتل الحسین (در حادثه دلخراش كربلا).
- كتاب اختیار الرجال كشی.
- كتاب مجالس (در اخبار و احادیث).
- كتاب هدایه المسترشد و بصیره المتعبد.
- كتابی در اصول و عقاید و كلام.
- مسائل رازیه در وعید.
- مسائل فارسیه (در آیات قرآن).
- أنس الوحید؛
- هدایۀ المسترشد و بصیرة المتعبد فی الأدعیه و العبادات
- مسأله فی وجوب الجزیۀ علی الیهود و المنتمین إلی الجبابرة
- الإقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد
- تهذیب الأحکام (در احادیث فقهی که از کتب اربعه شیعه است)
- الإستبصار فیما اختلف من الأخبار (در احادیث فقهی که از کتب اربعه محسوب می‌شود)
و كتاب الغیبه كه در مورد زندگانی حضرت ولی عصر بقیه الله الاعظم نوشته شده است و یكی از محكمترین و استدلالی ترین كتب شیعه تا زمان خود شیخ و حتی امروز می باشد. در این كتاب به تمامی سؤالات و اشكالات مخالفین در مورد غیبت، تولد و طول عمر حضرت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه شریف پاسخ داده شده است این كتاب در سال های اخیر به فارسی ترجمه شده است، ولی اینك نایاب می باشد.
مقام و موقعیت شیخ طوسی
شیخ مفید كه استاد شیخ طوسی است، نخستین شخصیت علمی در شیعه است كه علم كلام را تنظیم و تبویب نمود و آن را به عظمت و اعتبار خود رسانید شیخ طوسی نیز اكثر كتب خود را در علم اصول و عقاید با بیانات كلامی درآمیخته است. این كار شیخ به علمای دیگر نیز جرات داد كه تفسیر قرآن را با مشرب های عقیدتی و فكری گوناگونی عرضه بدارند بدین ترتیب پس از شیخ، تفاسیری با مشرب های فلسفی و عرفانی و علمی به وجود آمد كه تاثیر مهمی در تغییر افكار مسلمین باقی گذاشت.
یكی دیگر از تاثیرات و ابتكارات شیخ طوسی، استفاده از احادیث اهل سنت و استنتاج از مسائل كلامی آنان می باشد این استفاده باعث ورود فرهنگ اهل سنت در كتب شیعه و انتقال آرا شیعه به دیگران بود.
تفاسیر مهمی چون مجمع البیان و تفسیرابوالفتوح رازی نیز از این تاثیر فرهنگی در امان نمانده و یك سری مسائلی را كه مورد اختلاف و یا انكار شیعیان می باشد، در متن خود آوردند كه اخیراً عالم وارسته و مجاهد، علامه مرتضی عسكری با تحقیقات سی ساله خود ریشه این كجروی ها را یافته و آن ها را افشا نمود كه تحقیقات ایشان در جای خود ارزشمند می باشد.[۲]
مجتهدی كه مرجعیت مجتهدان را داشت: از خصوصیات دیگر شیخ طوسی آن است كه تا مدت طولانی فقهای شیعه راتحت تاثیر آرا خود قرار داد، به طوری كه هیچ یك از فقها جرات نیافتند كه در برابر آرا فقهی شیخ، نظریات خود را ابراز نمایند. البته این مسائل باعث ركود تكامل فقهی در برهه ای از زمان گردید، ولی بعدها با درخششی كه برخی از فقها از نسل آن بزرگ فقیه نمودند، این سد شكسته گردید و آرا و نظریات فقهی جدید در عرصه زندگی مسلمانان طلوع و تجلی نمود و افكار و آرا جدید فقهی در عرصه زندگی مردم تابش نمود و این یك حادثه تاریخی درك موقعیت شیخ طوسی را برای ما تسهیل می نماید.
در درك عظمت وی كافی است در نظر داشته باشیم كه تا سال ها بعد از وی با وجود انبوه دانشمندان شیعه، هیچ عالمی توفیق نیافت كه شخصیت علمی و موقعیت او را تحت الشعاع خود قرار دهد در علوم كلامی و فلسفی و معقول و منقول، تا ظهور خواجه نصیرالدین طوسی (متوفی 672) و علامه بی مانند حسن بن یوسف مطهر حلی (متوفی 726)، هیچ كس یارای برابری با عقاید كلامی وی را نداشت در تفسیر قرآن تا پیش از مجمع البیان امین الاسلام طبرسی (متوفی 548) هیچ كتاب تفسیری همتای التبیان او وجود نداشته است مجمع البیان نیز همچنان كه مؤلفش گوید، از دریای بیكران معارف تبیان اقتباس نموده و خوشه هایی چیده است.
در فقه و اصول نیز تمام فقهای بعد از او، ناقل فتاوای وی بوده اند و به احترام فقاهت و دانش او از خود رای و نظری ابراز نمی داشتند تا این كه محمد بن ادریس حلی (متوفی 598) برخاست و اجتهاد و مكتب فقهی شیعه را متحول نمود.
قدما تا حدود یك قرن پیش، اگر در فقه شیخ را به طور مطلق می گفتند، (منظور آنان) شیخ طوسی بود و اگر شیخان می گفتند مقصود شیخ مفید و شیخ طوسی بوده است.
شیخ طوسی یكی از چند چهره معروفی است كه در سراسر فقه نامشان برده می شود خاندان شیخ طوسی تا چند نسل همه از علماء و فقها بوده اند پسرش شیخ ابوعلی ملقب به مفید ثانی، فقیه جلیل القدری است و بنابر نقل مستدرك (ج 3، ص 498) او كتابی دارد به نام امالی و كتاب النهایه پدرش را نیز شرح كرده است.
وفات شیخ طوسی
شیخ بزرگوار ما در شب دوشنبه بیست و دوم ماه محرم سال چهارصد و شصت به رحمت ایزدی پیوست. در نجف اشرف در خانه خویش به خاك سپرده شد اكنون خانه او مسجد شده است. بدین ترتیب جهان اسلام یكی از بزرگترین و نامورترین فقیهان خود را از دست داد شخصیتی كه در تاریخ كمتر به نظیر او در جامعیت برخورده ایم و هنوز فقهای ما از پرتو وجود او برخوردار هستند.[۳]
عالمان از نسل شیخ طوسی
مطابق نقل كتاب لؤلؤه البحرین دختران شیخ طوسی نیز فقیهه و فاضله بوده اند شیخ ابوعلی فرزندی دارد به نام شیخ ابوالحسن، بعد از پدرش مرجعیت و ریاست حوزه علمیه به او منتقل گردید و بنابر نقل ابن عماد حنبلی در كتاب شذرات الذهب فی اخبار من ذهب (ج 4، ص 126 و 127) در زمان این فرد بزرگ، زاهد و عالم، بوده است عماد طبری گفته است اگر صلوات بر غیر انبیاء روا بود، من بر این مرد صلوات می فرستادم او (پسر شیخ) در سال 540 درگذشته است.
پانویس
- ↑ مقدمه التبیان، تالیف حاج آقا بزرگ تهرانی.
- ↑ یادنامه هزاره شیخ طوسی، تالیف علی دوانی، مقدمه.
- ↑ مقاله شیخ آقا بزرگ تهرانی به نقل از مقدمه ترجمه الغیبه شیخ طوسی (به نام تحفه قدسی).
منابع
- عقيقي بخشايشی، فقهاي نامدار شيعه، صفحه 70.
- مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار جامع الحادیث 3 [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی
پیوندها
