اصول سته عشر (کتاب)

نویسنده	ضياء‌الدين محمودى
موضوع	احادیث شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	۱
محقق	نعمت‌الله جليلى
محقق	مهدى غلام‌على

«الأصول الستّة عشر من الأصول الأولیة»، کتابى است مشتمل بر ۱۶ اصل از اصول اولیه باقیمانده از عصر ائمه علیهم‌السلام - مشهور به اصول اربعمائه - که توسط ضیاءالدین محمودی تحقیق و تدوین گردیده است. این اصول روایى شانزده‌گانه، توسط جمعى از راویان شیعه در قرن ۲ و ۳ قمری در موضوعات گوناگون تألیف شده است.

معرفی کتاب

کتاب، دارای مقدمه‌ای مفصل می‌باشد که بسیاری از مطالب مفید را در مورد اصول حدیثی مشهور به اصول اربعمائه بازگو کرده است، سپس وارد مجموعه اول روایات در زمان ائمه علیهم السلام شده و هفت کتاب را در این بخش نام می‌برد که با بیان روایاتشان همراه است. بخش دوم نیز به بیان دومین مجموعه از کتب روایی در زمان ائمه پرداخته است؛ شش کتاب نیز در این بخش آمده است.

مؤلف در مقدمه مى‌گوید: آنچه ما را بر آن داشته تا به فکر جمع‌آورى چنین مجموعه‌اى بیفتیم، از بین رفتن بعضى از منابع اصلى ما در حدیث و کلمات معصومین (ع) مى‌باشد که با توجه به اهمیت حدیث در احکام شرعی ما، نباید چنین اتفاقى مى‌افتاد. ایشان، از مرحوم وحید بهبهانى نقل مى‌کند که این سرنوشت بسیارى از ادیان الهى بوده است که با فاصله گرفتن از عهد تشریع و از بین رفتن منابع اصلیشان، دچار گمراهى شده و رفته‌رفته با آموزه‌هاى دینى خود بیگانه شده‌اند. مؤلف، چنین وضعیتى را تهدیدى براى مسلمانان برشمرده که وظیفه سنگین صیانت از اصول و منابع اولیه‌ را چندین برابر مى‌کند.

اصول اربعمائة، دیگر مطلبى است که به تفصیل در مقدمه توضیح داده شده است؛ این اصول، به نظر شیخ مفید، مجموعه‌اى از مصنفات امامیه از زمان امیرالمؤمنین( ع) تا زمان امام حسن عسکرى( ع) و مشتمل بر چهار صد کتاب بودند. اینکه در مورد بعضى از روات گفته شده که «له اصل»، ناظر به همین مطلب مى‌باشد. شیخ طبرسى مى‌گوید: این اصول، در واقع پاسخ‌هاى امام صادق (ع) به چهار صد سؤالى است که از محضرشان شده است.

این مطلب که این اصول، چگونه شناسایى شده‌اند و محتواى این مجموعه چیست و رواتش چه کسانى هستند؟ در قسمت دیگرى از مقدمه مشخص گردیده است. اولین آشنایى با مجموعه مذکور، به زمان صفویه که علامه مجلسى بخشى از روایات مزبور را در کتاب بحارالانوار آورد، برمى‌گردد.

مجموعه مزبور، ویژگى‌هایى دارد که آن را از امثالش متمایز کرده است، مانند اینکه در آن، برخى از روایات، در یک دسته‌بندى ذکر شده‌اند که ظاهرشان با هم هم‌آهنگى ندارد، ولى به لحاظ واقعى و با دقت معلوم مى‌شود، همگى مضمون واحدى دارند. در مورد روات مجموعه هم باید گفت که غالب روایات از طریق محمد بن ابى عمیر مى‌باشد که از اصحاب اجماع است.

تحقيق و تصحيح كتاب، توسط ضياء‌الدين محمودى با مساعدت آقايان نعمت‌الله جليلى و مهدى غلام‌على صورت گرفته و به‌صورت پانوشت، در ذيل صفحات ذكر شده است.

محتوای کتاب

کتاب «الاصول الستة عشر»، یعنى کتاب‌هاى روایى زمان ائمه (ع)، از دو مجموعه تشکیل یافته است که اولى، مشتمل بر کتاب زید زرّاد و چند نفر دیگر مى‌باشد و دومى، شامل کتاب عبدالملک و چند نفر دیگر است.

مجموعه اول:

اولین کتاب مجموعه نخست، کتاب زید زرّاد مى‌باشد و اولین روایت این کتاب، از امام صادق (ع) بوده و در مدح جود و ذمّ بخل است. این کتاب، غیر از روایت مذکور داراى ۳۳ روایت دیگر نیز مى‌باشد که آخرین آنها دستورى است از امام صادق (ع) که به هنگام نگاه به آسمان، آیه ۱۹۰ سوره آل‌عمران و آیه ۵۴ سوره اعراف قرائت گردد.

کتاب بعدى، متعلق به ابوسعید عباد عصفرى است که نوزده روایت دارد؛ اولین روایت این کتاب، روایت عاصم بن حمید حناط از امام صادق (ع) مى‌باشد.

کتاب سوم، کتاب عاصم بن حمید حناط است که مشتمل بر صد روایت است.

کتاب چهارم، کتاب زید نرسى است که دربرگیرنده پنجاه روایت از امام صادق (ع) مى‌باشد؛ اولین روایت آن از محمد بن ابى عمیر از زید نرسى از امام صادق (ع) است که در فضیلت روز جمعه و روزهاى عید مى‌باشد.

کتاب بعدى، کتاب جعفر بن محمد بن شرع حضرمى است. این کتاب، چهار نوع اخبار دارد که عبارتند از: اخبار حمید بن شعیب از جابر جعفى، اخبار عبدالله بن طلحه نهدى، اخبار ابوصباح عبدى و اخبار ابراهیم بن جبیر از جابر جعفى که مجموعا ۱۲۳ روایت می باشد.

کتاب ششم، متعلق به محمد بن مثناى حضرمى است که مشتمل بر اخبار ذریح بن یزید محاربى و اخبار محمد بن مثنا بن قاسم حضرمى ملقب به بزیع مى‌باشد. این کتاب، ۶۰ روایت دارد.

کتاب هفتم، کتاب درست بن ابى منصور است. این کتاب، داراى ۶۲ مى‌باشد که اولین روایت آن، در مورد استغفار هر روزه پیامبر (ص) مى‌باشد.

مجموعه دوم:

اولین کتاب این مجموعه، کتاب عبدالملک بن حکیم است که تنها ۶ روایت دارد و اولین روایت آن هم از امام باقر (ع) بوده و در باره سابقه سلمان فارسى مى‌باشد که عمرى را مشغول خدمت به بزرگان مسیحى از فرزندان حواریون بوده و نهایتا توفیق شرف‌یابى به محضر پیامبر اسلام (ص) را پیدا مى‌کند.

دومین کتاب از دومین مجموعه، کتاب مثنى بن ولید حناط است که ۲۳ روایت دارد.

کتاب بعدى، متعلق به خلاد سندى است که ۸ روایت داشته و اولین آنها روایتى است از امام صادق (ع) در بیان حکم ذبح کبوترى از کبوتران حرم.

کتاب حسین بن عثمان بن شریک، چهارمین کتاب مجموعه دوم است که دربردارنده ۴۴ روایت از امام باقر (ع) و امام صادق (ع) است.

کتاب بعدى، متعلق به عبدالله بن یحیاى کاهلى است که ۱۳ روایت دارد.

آخرین کتاب این مجموعه هم از سلام بن ابى عمرة است که ۱۰ روایت دارد.

دسته بعدى روایت‌هاى مجموعه دوم، از نوادر على بن اسباط است که شامل ۳۰ روایت بوده و در ادامه‌اش خبرى در ملاحم آمده است. آخرین بخش مجموعه دوم کتاب، انتخاب ۵۹ روایت از کتاب علاء بن رزین است.

منابع

• نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.