دنیا

دنیا واژه ای است قرآنی در مقابل آخرت برای زندگی مادی انسان. برای واژه دنیا دو معنا گفته شده است: یکی پست تر و دیگری نزدیکتر.

در فرهنگ قرآن و احادیث دنیا از یک سو تمجید و از سوی دیگر مذمت شده است. تمجید دنیا با توجه به جایگاه از این جهت که محل تکون انسان و رشد و بالندگی انسانی اوست صورت گرفته و مذمت آن با نظر به اینکه علاقه و دلبستگی انسان به امور مادی دنیا و فریفته شدن به ظواهر فریبنده آن موجب دوری او از خدا و فراموشی آخرت است.

دنیا در لغت

واژه «دنیا» مونث صفت تفضیلی «ادنى» است، اما علی رغم صفت بودنش، در برخی آیات قرآن کریم بدون موصوف و در برابر آخرت بکار رفته است؛ مانند «تُرِیدُونَ عَرَضَ الدُّنْیا وَاللَّهُ یرِیدُ الْآخِرَةَ» (سوره انفال،۶۷) «شما متاع دنیا را می خواهید و خداوند آخرت را (برای شما) می خواهد».

در آیاتی دیگر حیات، موصوف دنیا قرار گرفته است؛ مانند «غَرَّتْهُمُ الْحَیاةُ الدُّنْیا»؛ (سوره انعام،۷۰) «زندگی دنیا فریبشان داده است».

برای این واژه دو معنا گفته شده است: یکی پست تر، بنا بر آن که از «دنائت» گرفته شده باشد و دیگری نزدیکتر، بنابر آن که از «دنوّ» گرفته شده باشد. طریحی در مجمع البحرین گوید: «الدُّنْیاً مقابل الآخرة، سُمّیت بذلک لقُربها؛ دنیا در مقابل آخرت است و به خاطر نزدیکی اش بدین نام نامگذاری شده است».

با نظر به آیات قرآن دنیا به معناى دوم درست تر به نظر می رسد، زیرا که در آیات زیادى با آخرت (به معنای پسین یعنی جهانی که پس از این جهان است) مقابل افتاده است. مثل: «أُولَٰئِک الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیاةَ الدُّنْیا بِالْآخِرَةِ». (سوره بقره،۸۶) «رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَفِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً». (سوره بقره،۲۰۱)

دنیا در آیات و روایات

در آیات و روایات از یک سو به دنیا به عنوان جایگاه رشد و تعالی انسانی و مزرعه ای که محل برداشت های آخرتی است ارزش داده شده و از سوی دیگر به جهت ظاهر فریبنده آن که موجب غفلت انسان می گردد نکوهش شده.

خداوند این جهان را سراى موقت به هدف عمل در آن و اندوختن توشه براى سراى ابدى آخرت آفریده و به منظور تعدیل اراده در جهت عمل، ظاهرى فریبنده بدان داده که انگیزه خیر و شر و نکوکارى و بدکارى در آن متوازن باشد: «انا جعلنا ما على الارض زینة لها لنبلوکم...» (کهف، ۷) و فرمود: «و ما الحیوة الدنیا الاّ متاع الغُرور» (حدید، ۲۰).

پیغمبر اکرم فرمود: «الدنیا دنیاءان دنیا بَلاغ و دنیا ملعونة» (دنیا دوگونه است: دنیایى که آدمى را به کامرانى جاوید مى رساند و دنیایى که ملعون و از نظر خدا مطرود است). پس معیار نیکى و بدى دنیا، نحوه بهره بردارى انسان از دنیا است که اگر به آن گونه که خداوند بدان منظور آن را آفریده از آن بهره بردارى کند بهترین جا و بهترین فرصت است و اگر خود را جاوید آن پندارد چنانکه در مورد بَلعَم باعورا فرمود: «لکنّه أخلد إلى الارض» (اعراف، ۱۷۶) خود را تباه و هلاک ساخته.

پروردگار در سوره روم آیه ۲۱ می فرماید: «یکی از نشانه های پرودگار آن است که از جنس خود شما آدمیان برای شما جفت و همسر آفرید و میان شما مودت و محبت ایجاد کرد و در این حقیقت، نشانه ها از تدبیر و تسخیر و حکمت پرودگار است برای کسانی که در این مسائل فکر کنند.» اگر محبت همسر بد می بود، در این آیه به عنوان یکی از نشانه ها و آثار حکمت و تدابیر حکیمانه خداوند ذکر نمی شد.

منطق قرآن در این مورد، مذموم شمردن علاقه به معنی بسته بودن و دلخوش بودن و قانع بودن و رضایت دادن به امور مادی دنیوی است. قرآن می فرماید: «ثروت و فرزندان مایه رونق زندگی همین دنیاست و اما اعمال صالح که باقی می مانند از نظر پاداش الهی و از نظر اینکه انسان آنها را هدف و ایده آل قرار دهد بهترند».(کهف، ۴۶)

روزى امیرالمؤمنین علیه السلام شنید یکى دنیا را به بدى یاد مى کند؛ فرمود: اى کسى که دنیا را نکوهش مى کنى، در حالى که به نیرنگ آن فریفته اى، و به اباطیلش گول خورده اى، آیا فریفته دنیایى و آن را مذمّت مى نمایى؟ تو بر گردن دنیا گناه بار مى کنى یا دنیا بر گردن تو؟ چه زمان دنیا تو را سرگردان کرد یا چه وقتى فریبت داد؟.... همانا دنیا سراى راستى است براى کسى که با آن به راستى برخورد کند، و خانه عافیت است براى آن که آن را فهمید، و محلّ توانگرى است براى آن که از آن توشه گرفت، و جاى پند است براى کسى که با آن پند گیرد. مسجد عاشقان خدا، و جایگاه نماز فرشتگان، و محل فرود آمدن وحى، و تجارت خانه اولیاء خداست، که در آن کسب رحمت کردند، و بهشت را سود بردند. پس چه کسى دنیا را نکوهش مى کند در صورتى که دنیا جداییش را اعلام کرده، و فراقش را فریاد زده، و مرگ خود و اهلش را خبر داده، با بلاى خود براى مردم از بلاى آخرت نمونه ساخت، و آنان را به شادى خود تشویق به شادى آخرت کرد... .

مولوی گوید:

چیست دنیا؟ از خدا غافل شدن نی قماش و خانه و فرزند و زن

مال را کز بهر دین باشی حمول «نعمَ مالٌ صالحٌ » خواندش رسول

آب در کشتی، هلاک کشتی است آب اندر زیر کشتی، پُشتی است

چونکه مال و ملک را از دل براند زان سلیمان خویش را درویش خواند

منابع

• فخرالدین طریحی، مجمع البحرین.
• سید علی اکبر قرشی، قاموس قرآن.
• سید مصطفی حسینی دشتی، فرهنگ معارف و معاریف.
• شهید مرتضی مطهری، بیست گفتار.