کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون (کتاب): تفاوت بین نسخهها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) جز (مهدی موسوی صفحهٔ کشف الظنون (کتاب) را به کشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون (کتاب) منتقل کرد) |
|||
| (۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | + | کتاب '''«کشف الظُنون عن أسامی الکتب والفنون»''' تألیف [[حاجی خلیفه]] (کاتب چلبی) (م، ۱۰۶۷ ق)، در موضوع کتابشناسی به رشته تحریر آمده است. در این كتاب باارزش، از علوم و فنون مختلف و گوناگونى كه تا زمان مؤلف رواج داشته ياد شده و نيز اسامى كتب مختلف همراه با پارهاى از ويژگىهاى آنها در آن ذكر گرديده است. | |
| + | {{مشخصات کتاب | ||
| − | + | |عنوان= | |
| − | + | |تصویر=[[پرونده:کشف الظنون.jpg|240px|وسط]] | |
| − | حاجی خلیفه | + | |نویسنده=حاجی خلیفه |
| − | + | |موضوع=سرگذشتنامه و کتابشناسی | |
| − | = | + | |زبان=عربی |
| − | + | |تعداد جلد=۲ | |
| − | + | |عنوان افزوده1= | |
| − | + | |افزوده1= | |
| − | + | |عنوان افزوده2= | |
| − | + | |افزوده2= | |
| − | + | |لینک= | |
| − | + | }} | |
| + | ==مؤلف== | ||
| + | «مصطفی بن عبدالله»، معروف به [[حاجی خلیفه]] (۱۰۶۷-۱۰۱۷ ق)، تاریخنگار و کتابنامهنویس سرشناس تُرک مسلمان در قرن یازدهم هجری بود. او به اعتبار دانش فراوان و نیز اشتغال به کتابت دفاتر سلطانی، در بین علمای عثمانی به «کاتب چَلَبی» و بین اهل [[دیوان (تشکیلات اداری)|دیوان]] به «حاجی خلیفه» شهرت داشت. سبب نامیده شدنش به کاتب، اشتغالش به نوشتن دفاتر دولتی و علت پیدا کردن عنوان چلبی، درجه فضل و معلوماتش بود؛ زیرا که در قرن نهم هجری، این عنوان به معنای سرور به علما و فضلا اطلاق میشد. | ||
| − | == | + | برخی از آثار او عبارتند از: کشفالظنون عن اسامیالکتب والفنون، دستورالعمل فی اصلاحالخلل، فذلکةالتواریخ، ارشاد الحیاری الی تاریخالیونان و الروم والنصاری، تقویمالتواریخ. |
| + | ==معرفی کتاب== | ||
| − | کتاب | + | [[حاجی خلیفه]] مدت بیست سال به کار نوشتن کتاب «کشفالظنون عن اسامیالکتب والفنون» خود مشغول بود و در آن نزدیک به ۱۵۰۰۰ نام کتاب و رساله و قریب به ۹۵۰۰ اسم مؤلف را گرد آورده و در باب سیصد علم و فن سخن رانده است. |
| − | + | چون پیش نویس خود را به انجام رساند و بر علما عرضه داشت، همه آن را کاملاً پسندیدند و او را بر آن داشتند که کتاب را از سواد به بیاض آرد و او به این کار مشغول شد، ولی چون بحرف دال و بکلمه «دروس» رسید مرگش فرارسید. از این ماده تا آخر کتاب همچنان پاکنویس نشده ماند و به دست شاگرد مولف یعنی جاراللّه افندی که کتابخانه ای داشت افتاد و او آن را در کتابخانه خود حفظ کرد، چنان که همچنان امروز باقی است و اگر کسی امروز قسمتی را که تا کلمه دروس پاکنویس شده با این بقیه که به حالت سواد است ضمیمه کند، یک دوره کتاب «کشف الظنون» کامل به خط مصنف اصلی خواهد دید. | |
| − | + | حاجی خلیفه در زمان امپراتوری عثمانی زندگی میکرد. خلفای عثمانی خود را جانشین [[پیامبر اسلام|پیامبر]] میدانستند و دولتمردان آن به جمعآوری میراث [[اسلام|اسلامی]] از سرتاسر جهان توجه ویژهای داشتند. بنابراین برای وی امکان مناسبی فراهم شد تا تمام کتابهای گردآوری شده را که به دربار و کتابخانههای عثمانی میآمد، فهرستنگاری کند. | |
| − | + | از آنجا که کاتب چلبی (حاجی خلیفه) با دولتمردان همنشین بوده و به دفاتر دیوانی دربار عثمانی دسترسی داشته و با وابستگان درجه یک امپراتوری عثمانی در ارتباط بوده، توانسته است اطلاعات خوبی را در کتابهای خود گردآوری کند، به طوری که مورخان و پژوهشگران به خصوص در زمینه کتابشناسی، تاریخ و فهرست نگاری، خود را بینیاز از این کتابها نمیدانند. | |
| − | + | ==محتوای کتاب== | |
| + | |||
| + | نویسنده ابتدا مقدمهاى عالمانه در احوال و اطراف علوم نگاشته و در طى پنج باب، به طور كلى درباره موضوعات مختلف مربوط به علوم، به شرح زیر بحث كرده است: | ||
| + | |||
| + | *باب اول كه در فصول زير تنظيم شده، در تعريف [[علم]] و تقسيم آن است: فصل اول، در ماهيت علم و اختلاف دانشمندان درباره ماهيت علم مىباشد. فصل دوم، در بيان عقيده و آرائى است كه درباره متفرعات مربوط به ماهيت علم وجود دارد. فصل سوم، در بيان علم مدوّن و موضوع، مبادى، مسائل و غايت آن و فصل چهارم، در تقسيم معتبر علوم و اقسام آن است. | ||
| + | |||
| + | *باب دوم كه در سه فصل زير سامان يافته، در منشأ علمها و كتابهاست: در فصل اول، كه پيرامون سبب علم است، نخست اينكه علم طبيعى بشر مىباشد و انسان نيازمند به آن است و اينكه امتياز انسان بر ديگر جانواران تنها به علم مىباشد، مورد بحث قرار گرفته و سپس در اينكه علم و كتابت از لوازم تمدن و مدنيت است، بحث شده و پس از آن، مسئله ظهور و پيدايش علم و كتابت مورد توجه قرار گرفته و گفته شده است كه [[حضرت آدم]](ع) به تمام لغات آگاه بوده است. فصل دوم در منشأ نزول كتب و اختلاف مردم و اقسام آنهاست. در اين فصل نيز نخست در حكمت نزول كتب آسمانى بحث شده است. فصل سوم، پيرامون اهل [[اسلام]] و علوم آنان مىباشد. در اين فصل نخست اوضاع صدر اسلام و قبل از آن مورد مطالعه قرار گرفته و به بعثت [[رسول اكرم]](ص) و همچنين پيشرفت دين اسلام و به فتوحات اسلامى اشاره شده و سپس راجع به اينكه در اوايل كار اسلام، صحابه و تابعين احتياج به تدوين كتاب و نوشته نداشتهاند، ليكن بهتدريج كه اسلام پيشرفت كرد و كشورهایى را تحت استيلا درآورد و اختلاف عقايد و آراء پيدا شد، ناچار به كتابت و نوشته احتياج پيدا شد، بحث گرديده است. | ||
| + | |||
| + | *باب سوم، در مورد تأليفكنندگان و تأليفشدههاست. در اين باب نخست تحت عنوان «ترشيح اول»، درباره انواع و اقسام [[کتاب]] و نوشتهها بحث شده و در «ترشيح دوم»، موضوع كتب و نوشتهها مورد تحقيق قرار گرفته و اينكه چرا بعضى از نوشتهها و كتابها احتياج به شرح و تفسير و بيان دارد، شرح داده شده است. در «ترشيح سوم» نيز اقسام مصنفان و احوال آنان مورد بررسى قرار گرفته است. | ||
| + | |||
| + | *در باب چهارم كه درباره منافع و موانع علم مىباشد، نویسنده در منظر اول، [[علوم اسلامى]] را مورد بررسى قرار داده و علوم متداول در جهان را به علوم طبيعى و نقلى تقسيم كرده است. در منظر دوم، اين مطلب مورد توجه قرار گرفته است كه بيشتر حاملان لواء علم و دانش در اسلام، [[ایران|ايرانيان]] بودهاند. در منظر سوم، علم از جمله صنايع و از اشرف آن محسوب شده و پيرامون حذاقت و تفنن در علم و استيلا بر آن توضيح داده شده است. در منظر چهارم، اين نكته مورد بررسى قرار گرفته كه براى طلب علم، سفر سودمند است. در منظر پنجم، موانع و سدهايى كه در راه علم وجود دارد، مورد تحقيق قرار گرفته. در منظر ششم، حفظ كردن مطالب، غير از ملكه علمى دانسته شده است. در منظر هفتم، شرايط تحصيل علم و اسباب و وسايل آن، مورد بررسى قرار گرفته. در منظر هشتم، از شروط افاضه، افاده، تدريس و نشر علوم، بحث شده است. در منظر نهم، آنچه را كه بايد دانشمند واجد آن باشد، مورد بحث واقع شده. و در منظر دهم، از تعليم، آموزش و آموزندگى سخن به ميان آمده است. | ||
| + | |||
| + | *در باب پنجم، به چند مطلب اشاره شده است، از جمله اينكه مباحث علوم، پيش از آنكه در خارج منعكس شود، در ذهن و خيال وجود دارد. | ||
| + | |||
| + | روش نویسنده اين است كه بر اساس حروف الفبا، علوم و فنون را مورد توجه قرار داده و بهطور اختصار، آنها را تعريف كرده و باز بر همان اساس، كتابهايى كه در آن علم يا فن نوشته شده و حروف اول آن با حرف اول آن علم يا فن يكى است، با اجمالى از مطالب آن بيان نموده و مؤلف يا مصنف آن را با شرحى اجمالى از زندگى وى، معرفى كرده و بيش از ۱۵ هزار كتاب را نام برده است. | ||
| + | |||
| + | نخسين كتابى كه در آن از كتابهاى ملل و مؤلفان و مصنفان آنها و همچنين از انساب و تاريخ زندگى و وفات آنان بحث شده، «[[الفهرست ابن ندیم|الفهرست]]» [[ابن نديم]] (متوفى ۳۷۷ ق) است و حاجى خليفه از آن كتاب و همچنين كتاب «إحصاء العلوم» [[ابو نصر فارابی]]، استفاده كرده است. | ||
| + | |||
| + | ==ذیل و تعلیق بر کتاب== | ||
| + | |||
| + | کشف الظنون چندین ذیل دارد: اول کسی که بر آن ذیلی نوشته، عزتی افندی معروف به دشنهزاده است که در ۱۰۹۲ ق. فوت کرده و ذیل او از سواد به بیاض نیامده است. بعد از او جیارشیخی ابراهیم افندی (متوفی ۱۰۹۲)، سپس احمد طاهر افندی معروف به حنیف زاده (متوفی ۱۲۱۷)، ذیلی بنام «آثار نو» بر آن نوشته شامل قریب ۵۰۰۰ اسم. | ||
| + | |||
| + | از کسانی دیگر که بر کشف الظنون ذیل نوشته اند، یکی نیز شیخ الاسلام عارف حکمت بک (متوفی ۱۲۷۵) است ولی این ذیل فقط تا حرف جیم به انجام رسیده. همچنین [[شیخ آقا بزرگ تهرانی]] ذیلی بر این کتاب با عنوان «ذیل کشف الظنون» تألیف نموده است. | ||
| + | |||
| + | یکی از جامعترین ذیل های «کشف الظنون» کتاب «ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون» تالیف اسماعیل پاشای بغدادی (متوفی ۱۳۳۹ ق) است که از صاحب منصبان متقاعد دائره پلیس استانبول بود. او مدت سی سال متوالی به این کار مشغول بود و با کتب چاپ قریب ۱۹۰۰۰ کتاب بر اسامی کتب «کشف الظنون» افزوده است. | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
| − | + | * | |
| − | [http://www.ical.ir/index.php?option=com_k2&view=item&id=7315:%DA%A9%D8%B4%D9%81-%D8%A7%D9%84%D8%B8%D9%86%D9%88%D9%86-%D9%86%D9%82%D8%B7%D9%87-%D8%B9%D8%B7%D9%81%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA%E2%80%8C%D9%8 | + | [http://www.ical.ir/index.php?option=com_k2&view=item&id=7315:%DA%A9%D8%B4%D9%81-%D8%A7%D9%84%D8%B8%D9%86%D9%88%D9%86-%D9%86%D9%82%D8%B7%D9%87-%D8%B9%D8%B7%D9%81%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE-%D9%81%D9%87%D8%B1%D8%B3%D8%AA%E2%80%8C%D9%8 "کشف الظنون نقطه عطفی در تاریخ فهرست نگاری"، سایت کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی]، (۱۸ خرداد ۱۳۹۱). |
{{منابع مرجع}} | {{منابع مرجع}} | ||
[[رده:منابع کتاب شناسی]] | [[رده:منابع کتاب شناسی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۸ ژوئن ۲۰۲۵، ساعت ۱۴:۴۲
کتاب «کشف الظُنون عن أسامی الکتب والفنون» تألیف حاجی خلیفه (کاتب چلبی) (م، ۱۰۶۷ ق)، در موضوع کتابشناسی به رشته تحریر آمده است. در این كتاب باارزش، از علوم و فنون مختلف و گوناگونى كه تا زمان مؤلف رواج داشته ياد شده و نيز اسامى كتب مختلف همراه با پارهاى از ويژگىهاى آنها در آن ذكر گرديده است.
 | |
| نویسنده | حاجی خلیفه |
| موضوع | سرگذشتنامه و کتابشناسی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۲ |
|
| |
مؤلف
«مصطفی بن عبدالله»، معروف به حاجی خلیفه (۱۰۶۷-۱۰۱۷ ق)، تاریخنگار و کتابنامهنویس سرشناس تُرک مسلمان در قرن یازدهم هجری بود. او به اعتبار دانش فراوان و نیز اشتغال به کتابت دفاتر سلطانی، در بین علمای عثمانی به «کاتب چَلَبی» و بین اهل دیوان به «حاجی خلیفه» شهرت داشت. سبب نامیده شدنش به کاتب، اشتغالش به نوشتن دفاتر دولتی و علت پیدا کردن عنوان چلبی، درجه فضل و معلوماتش بود؛ زیرا که در قرن نهم هجری، این عنوان به معنای سرور به علما و فضلا اطلاق میشد.
برخی از آثار او عبارتند از: کشفالظنون عن اسامیالکتب والفنون، دستورالعمل فی اصلاحالخلل، فذلکةالتواریخ، ارشاد الحیاری الی تاریخالیونان و الروم والنصاری، تقویمالتواریخ.
معرفی کتاب
حاجی خلیفه مدت بیست سال به کار نوشتن کتاب «کشفالظنون عن اسامیالکتب والفنون» خود مشغول بود و در آن نزدیک به ۱۵۰۰۰ نام کتاب و رساله و قریب به ۹۵۰۰ اسم مؤلف را گرد آورده و در باب سیصد علم و فن سخن رانده است.
چون پیش نویس خود را به انجام رساند و بر علما عرضه داشت، همه آن را کاملاً پسندیدند و او را بر آن داشتند که کتاب را از سواد به بیاض آرد و او به این کار مشغول شد، ولی چون بحرف دال و بکلمه «دروس» رسید مرگش فرارسید. از این ماده تا آخر کتاب همچنان پاکنویس نشده ماند و به دست شاگرد مولف یعنی جاراللّه افندی که کتابخانه ای داشت افتاد و او آن را در کتابخانه خود حفظ کرد، چنان که همچنان امروز باقی است و اگر کسی امروز قسمتی را که تا کلمه دروس پاکنویس شده با این بقیه که به حالت سواد است ضمیمه کند، یک دوره کتاب «کشف الظنون» کامل به خط مصنف اصلی خواهد دید.
حاجی خلیفه در زمان امپراتوری عثمانی زندگی میکرد. خلفای عثمانی خود را جانشین پیامبر میدانستند و دولتمردان آن به جمعآوری میراث اسلامی از سرتاسر جهان توجه ویژهای داشتند. بنابراین برای وی امکان مناسبی فراهم شد تا تمام کتابهای گردآوری شده را که به دربار و کتابخانههای عثمانی میآمد، فهرستنگاری کند.
از آنجا که کاتب چلبی (حاجی خلیفه) با دولتمردان همنشین بوده و به دفاتر دیوانی دربار عثمانی دسترسی داشته و با وابستگان درجه یک امپراتوری عثمانی در ارتباط بوده، توانسته است اطلاعات خوبی را در کتابهای خود گردآوری کند، به طوری که مورخان و پژوهشگران به خصوص در زمینه کتابشناسی، تاریخ و فهرست نگاری، خود را بینیاز از این کتابها نمیدانند.
محتوای کتاب
نویسنده ابتدا مقدمهاى عالمانه در احوال و اطراف علوم نگاشته و در طى پنج باب، به طور كلى درباره موضوعات مختلف مربوط به علوم، به شرح زیر بحث كرده است:
- باب اول كه در فصول زير تنظيم شده، در تعريف علم و تقسيم آن است: فصل اول، در ماهيت علم و اختلاف دانشمندان درباره ماهيت علم مىباشد. فصل دوم، در بيان عقيده و آرائى است كه درباره متفرعات مربوط به ماهيت علم وجود دارد. فصل سوم، در بيان علم مدوّن و موضوع، مبادى، مسائل و غايت آن و فصل چهارم، در تقسيم معتبر علوم و اقسام آن است.
- باب دوم كه در سه فصل زير سامان يافته، در منشأ علمها و كتابهاست: در فصل اول، كه پيرامون سبب علم است، نخست اينكه علم طبيعى بشر مىباشد و انسان نيازمند به آن است و اينكه امتياز انسان بر ديگر جانواران تنها به علم مىباشد، مورد بحث قرار گرفته و سپس در اينكه علم و كتابت از لوازم تمدن و مدنيت است، بحث شده و پس از آن، مسئله ظهور و پيدايش علم و كتابت مورد توجه قرار گرفته و گفته شده است كه حضرت آدم(ع) به تمام لغات آگاه بوده است. فصل دوم در منشأ نزول كتب و اختلاف مردم و اقسام آنهاست. در اين فصل نيز نخست در حكمت نزول كتب آسمانى بحث شده است. فصل سوم، پيرامون اهل اسلام و علوم آنان مىباشد. در اين فصل نخست اوضاع صدر اسلام و قبل از آن مورد مطالعه قرار گرفته و به بعثت رسول اكرم(ص) و همچنين پيشرفت دين اسلام و به فتوحات اسلامى اشاره شده و سپس راجع به اينكه در اوايل كار اسلام، صحابه و تابعين احتياج به تدوين كتاب و نوشته نداشتهاند، ليكن بهتدريج كه اسلام پيشرفت كرد و كشورهایى را تحت استيلا درآورد و اختلاف عقايد و آراء پيدا شد، ناچار به كتابت و نوشته احتياج پيدا شد، بحث گرديده است.
- باب سوم، در مورد تأليفكنندگان و تأليفشدههاست. در اين باب نخست تحت عنوان «ترشيح اول»، درباره انواع و اقسام کتاب و نوشتهها بحث شده و در «ترشيح دوم»، موضوع كتب و نوشتهها مورد تحقيق قرار گرفته و اينكه چرا بعضى از نوشتهها و كتابها احتياج به شرح و تفسير و بيان دارد، شرح داده شده است. در «ترشيح سوم» نيز اقسام مصنفان و احوال آنان مورد بررسى قرار گرفته است.
- در باب چهارم كه درباره منافع و موانع علم مىباشد، نویسنده در منظر اول، علوم اسلامى را مورد بررسى قرار داده و علوم متداول در جهان را به علوم طبيعى و نقلى تقسيم كرده است. در منظر دوم، اين مطلب مورد توجه قرار گرفته است كه بيشتر حاملان لواء علم و دانش در اسلام، ايرانيان بودهاند. در منظر سوم، علم از جمله صنايع و از اشرف آن محسوب شده و پيرامون حذاقت و تفنن در علم و استيلا بر آن توضيح داده شده است. در منظر چهارم، اين نكته مورد بررسى قرار گرفته كه براى طلب علم، سفر سودمند است. در منظر پنجم، موانع و سدهايى كه در راه علم وجود دارد، مورد تحقيق قرار گرفته. در منظر ششم، حفظ كردن مطالب، غير از ملكه علمى دانسته شده است. در منظر هفتم، شرايط تحصيل علم و اسباب و وسايل آن، مورد بررسى قرار گرفته. در منظر هشتم، از شروط افاضه، افاده، تدريس و نشر علوم، بحث شده است. در منظر نهم، آنچه را كه بايد دانشمند واجد آن باشد، مورد بحث واقع شده. و در منظر دهم، از تعليم، آموزش و آموزندگى سخن به ميان آمده است.
- در باب پنجم، به چند مطلب اشاره شده است، از جمله اينكه مباحث علوم، پيش از آنكه در خارج منعكس شود، در ذهن و خيال وجود دارد.
روش نویسنده اين است كه بر اساس حروف الفبا، علوم و فنون را مورد توجه قرار داده و بهطور اختصار، آنها را تعريف كرده و باز بر همان اساس، كتابهايى كه در آن علم يا فن نوشته شده و حروف اول آن با حرف اول آن علم يا فن يكى است، با اجمالى از مطالب آن بيان نموده و مؤلف يا مصنف آن را با شرحى اجمالى از زندگى وى، معرفى كرده و بيش از ۱۵ هزار كتاب را نام برده است.
نخسين كتابى كه در آن از كتابهاى ملل و مؤلفان و مصنفان آنها و همچنين از انساب و تاريخ زندگى و وفات آنان بحث شده، «الفهرست» ابن نديم (متوفى ۳۷۷ ق) است و حاجى خليفه از آن كتاب و همچنين كتاب «إحصاء العلوم» ابو نصر فارابی، استفاده كرده است.
ذیل و تعلیق بر کتاب
کشف الظنون چندین ذیل دارد: اول کسی که بر آن ذیلی نوشته، عزتی افندی معروف به دشنهزاده است که در ۱۰۹۲ ق. فوت کرده و ذیل او از سواد به بیاض نیامده است. بعد از او جیارشیخی ابراهیم افندی (متوفی ۱۰۹۲)، سپس احمد طاهر افندی معروف به حنیف زاده (متوفی ۱۲۱۷)، ذیلی بنام «آثار نو» بر آن نوشته شامل قریب ۵۰۰۰ اسم.
از کسانی دیگر که بر کشف الظنون ذیل نوشته اند، یکی نیز شیخ الاسلام عارف حکمت بک (متوفی ۱۲۷۵) است ولی این ذیل فقط تا حرف جیم به انجام رسیده. همچنین شیخ آقا بزرگ تهرانی ذیلی بر این کتاب با عنوان «ذیل کشف الظنون» تألیف نموده است.
یکی از جامعترین ذیل های «کشف الظنون» کتاب «ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون» تالیف اسماعیل پاشای بغدادی (متوفی ۱۳۳۹ ق) است که از صاحب منصبان متقاعد دائره پلیس استانبول بود. او مدت سی سال متوالی به این کار مشغول بود و با کتب چاپ قریب ۱۹۰۰۰ کتاب بر اسامی کتب «کشف الظنون» افزوده است.
منابع
"کشف الظنون نقطه عطفی در تاریخ فهرست نگاری"، سایت کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، (۱۸ خرداد ۱۳۹۱).
| دائره المعارف ها | * دانشنامه جهان اسلام * دائرة المعارف بزرگ اسلامی * دائرة المعارف قرآن کریم * دانشنامه فرهنگ فاطمی * دانشنامه امام حسین علیه السلام * دانشنامه امیرالمومنین علیه السلام * دانشنامه قرآن و حدیث * دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی * دایرة المعارف فارسی |
| فرهنگ های تخصصی | *فرهنگ قرآن * فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهمالسلام * فرهنگ عاشورا * قاموس قرآن * نثر طوبی * سفینه البحار |
| واژه نامه ها | * المنجد * تاج العروس * جمهرة اللغة * قاموس المحیط * لسان العرب * مجمع البحرین * مفردات قرآن راغب * معجم مقاییس اللغة |
| سرگذشت نامه ها | *ريحانة الادب * روضات الجنات * طبقات اعلام الشیعه * اعیان الشیعه * مجالس المؤمنین * گلشن ابرار * ستارگان حرم * اثر آفرینان |
| کتابشناسی ها | * الذریعه الی تصانیف الشیعه * کشف الظنون * الفهرست ابن ندیم * فهرست کتاب های چاپی فارسی |
| منابع مرجع الکترونیکی | * ویکی شیعه * دانشنامه اسلامی |
