فهرست تفاسیر كلامی

تفسیر کلامی، به تفسیری گفته می شود که بیشتر به جنبه های کلامی و عقیدتی آیات قرآن کریم پرداخته است.

تفاسیر کلامی متقدم

برخی از مهم ترین تفاسیر کلامی، به ترتیب تاریخی، عبارت اند از:

1. تفسیر ابوبکر عبدالرحمان بن کیسان الاصم (متوفی ۲۰۰ یا ۲۰۱)، عالم و مفسر معتزلی، که به جهت تمایل به شیعه، معتزله او را طرد کردند.
2. کتاب های «تفسیر القرآن» و «تأویل القرآن»، هر دو اثر ضرار بن عمرو معتزلی.
3. تفسیر ابوعلی جبّائی متکلم معتزلی، (متوفی ۲۰۳).
4. تفسیر ابوالقاسم عبدالله بن احمد کعبی بلخی (متوفی ۳۱۹)، متکلم معتزلی، با نام «التفسیرالکبیر للقرآن».
5. تفسیر ابومسلم محمدبن بحر اصفهانی (متوفی ۳۲۲)، ادیب و متکلم و مفسر معتزلی، با عنوان «جامع التأویل لمحکم التنزیل»؛ که آن را براساس عقاید معتزله نوشته و به گفته یاقوت حموی در چهارده جلد بوده است یکی از عالمان هندی به نام سعید الانصاری منقولات تفسیر ابومسلم اصفهانی را از کتاب های مختلف گردآوری کرده و به نام «ملتقط جامع التأویل لمحکم التنزیل» در کلکته هند به چاپ رسانده است.
6. «کتاب فی تفسیرالقرآن و الرّد علی من خالف البیان من اهل الافک و البهتان» از ابوالحسن علی بن اسماعیل اشعری (متوفی ۳۲۴) - متکلم و بنیانگذار مکتب کلامی اشاعره - که بعدها با نام «المختزن» شهرت یافت. وی در این تفسیر به رد تفاسیر معتزله مانند تفسیر جبّائی و ابوالقاسم بلخی پرداخته است. ابن عساکر مقدمه این تفسیر را نقل کرده است.
7. تفسیر ابومنصور محمدبن محمد ماتریدی سمرقندی (متوفی ۳۳۳)، متکلم و مفسر و پیشوای مکتب کلامی ماتریدیه، با نام «تأویلات اهل السنه».
8. تفسیر علی بن عیسی رمّانی (متوفی ۳۸۴)، نحوی و مفسر معتزلی؛ نسخه هایی از این تفسیر در کتابخانه های دنیا موجود است.
9. «تنزیه القرآن عن المطاعن» از قاضی عبدالجبار همدانی (متوفی ۴۱۵)، متکلم و مفسر معتزلی.
10. «امالی» شریف مرتضی علم الهدی (متوفی ۴۳۶)، متکلم و فقیه امامی، با نام «غررالفوائد و دررالقلائد».
11. «حدائق ذات بهجه فی تفسیرالقرآن الکریم» ابویوسف عبدالسلام بن محمدبن یوسف بن بندار قزوینی (متوفی ۴۸۳) از شاگردان قاضی عبدالجبار همدانی. وی تفسیر مفصلی بر قرآن نوشته که به اختلاف، آن را بین سیصد تا هفتصد جزء دانسته اند. وی در این تفسیر به شیوه معتزلیان پیش از خود قرآن را تفسیر کرده است. سلیمان بن حسن صهرشتی، فقیه و متکلم امامی معاصر وی، در کتابی تا نام «النضیر فی نقض کلام صاحب التفسیر» مواردی از آن را رد کرده است.
12. «التهذیب فی تفسیرالقرآن» از ابوسعید محسن بن محمد، مشهور به حاکم جشمی، عالم و متکلم زیدی، اهمیت کلامی این تفسیر در نقل قول هایی از معتزله است.
13. «التبیان فی تفسیرالقرآن» اثر شیخ طوسی (متوفی ۴۶۰)، فقیه و مفسر و متکلم امامی؛ این تفسیر اولین تفسیر کامل شیعی از قرآن کریم است.
14. تفسیر «الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاتأویل فی وجوه التأویل» اثر جارالله محمود بن عمر زمخشری (متوفی ۵۲۸)، ادیب و مفسر و متکلم معتزلی.
15. «مفاتیح الغیب» معروف به «تفسیرکبیر»، اثر فخرالدین محمدبن عمر رازی (فخر رازی) (متوفی ۶۰۴)، متکلم و مفسر اشعری؛ فخررازی در تفسیر آیات، مباحث مربوط به آیه را به طور منظم دست بندی کرده و برای رد کردن آرای مخالفان خود (مثل معتزله و کرامیه) مطالب آنان را به تفصیل ذکر نموده است. یکی دیگر از ویژگی های تفسیر کبیر فخررازی نقل نگرش ها و استدلال های عقلی فلاسفه است.

تفاسیر کلامی در دوران معاصر

در دوران معاصر نیز تفاسیر عقلی- کلامی بسیار نوشته شده که برخی از مهم ترین آنها عبارت است از:

1. تفسیر «روح المعانی»، تألیف شهاب الدین محمود آلوسی بغدادی (متوفی ۱۲۷۰).
2. «تفسیر القرآن الحکیم» معروف به «تفسیر الخفاجی»، تألیف محمدعبدالمنعم خفاجی (متوفی ۱۳۲۸ش).
3. «تحریر المعنی السدید و تنویرالعقل الحدید» معروف به «التحریر و التنویر» تألیف محمدطاهر بن عاشور (متوفی ۱۳۵۲ش) عالم مالکی تونسی.
4. «المیزان فی تفسیرالقرآن»، تألیف سید محمدحسین طباطبایی (متوفی ۱۳۶۱ش)، مفسر و فیلسوف امامی، که در تفسیر خود ضمن دفاع کلامی از معتقدات شیعه امامیه به بحث های فلسفی و اجتماعی نیز پرداخته است.
5. «آلاءالرحمن فی تفسیرالقرآن»، اثر شیخ محمدجواد بلاغی (متوفی ۱۳۵۲) مفسر، متکلم و ادیب امامی.
6. «اطیب البیان فی تفسیر القرآن»، تألیف سیدعبدالحسین طیب اصفهانی (متوفی ۱۳۶۹ش)، عالم و متکلم امامی.

تفاسیر کلامی فِرَق

نوع دیگری از تفاسیر کلامی، تفاسیری است که پیروان فرق و مذاهب مختلف نوشته و دیدگاه های کلامی خود را مطرح کرده اند، مانند:

1. اباضیه (یکی از فرق خوارج) تفاسیری بر قرآن نوشته اند که مهم ترین آنها تفسیر «کتاب الله العزیز» ، اثر هود بن محکم هُواری، مفسر اباضی قرن سوم، است که گرچه در اصل تفسیر ماثور است، اما مفسر برخی از مسائل مثل کفر و ایمان، ارتکاب کبیره و شفاعت و دیگر دیدگاه های کلامی خویش را در تفسیر آیات وارد کرده است. به تفسیر «هَمیان الزاد الی دارالمعاد» و «تیسیرالتفسیر»، هر دو اثر محمدبن یوسف اطفیش (متوفی ۱۳۳۲) نیز می توان اشاره کرد.
2. در نزد زیدیه نیز علاوه بر تفسیر «غریب القرآن» منسوب به زید بن علی و تفسیر مقاتل بن سلیمان، که آن را در شمار تفاسر زیدیه آورده اند، به تفسیر «فتح القدیر الجامع بین فَنَّی الروایه و الدرایه من علم التفسیر» ، اثر محمدبن علی بن عبدالله شوکانی (متوفی ۱۲۵۰)، می توان اشاره کرد.
3. از اسماعیلیه هم اگرچه تفسیر کامل و جامعی از قرآن گزارش نشده است، قاضی نعمان (متوفی ۳۶۳) در آثارش از جمله در کتاب «المجالس و المسایرات» و مؤید فی الدین هبه الله شیرازی در «المجالس المؤیدیه» به تفسیر برخی آیات به مناسبت مباحث مختلف کتابهایشان پرداخته اند. همچنین اگر نظر کسانی که محمدبن عبدالکریم شهرستانی (متوفی ۵۴۸)، صاحب «الملل و النحل»، را اسماعیلی می دانند، پذیرفته شود می توان تفسیر او به نام «مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار» را در شمار تفاسیر اسماعیلی آورد.

منابع

• مصطفی معین، تفسیر عقلی - کلامی، هفته نامه - خردنامه همشهری - ۱۳۸۳ - شماره ۳۴، آبان.

***

تفسیر قرآن
درباره تفسیر قرآن:	تفسیر قرآن -تاریخ تفسیر - روشهای تفسیری قرآن
اصطلاحات:	اسباب نزول -اسرائیلیات -سیاق آیات
شاخه های تفسیر قرآن:	تفسیر روایی (تفاسیر روایی) • تفسیر اجتهادی (تفاسیر اجتهادی) • تفسیر فقهی ( تفاسیر فقهی) • تفسیر ادبی ( تفاسیر ادبی) • تفسیر تربیتی ( تفاسیر تربیتی) • تفسیر كلامی ( تفاسیر كلامی) • تفسیر فلسفی ( تفاسیر فلسفی ) • تفسیر عرفانی (تفاسیر عرفانی ) • تفسیر علمی (تفاسیر علمی)
روشهای تفسیری قرآن:	ازجهت منابع: عقلی ، روایی، قرآن به قرآن از جهت شکل: ترتیبی، موضوعی
تفاسیر به تفکیک مذهب مولف:	تفاسیر: همه تفاسیر (بدون تفکیک مذهب) - تفاسیر شیعه - تفاسیر اهل سنت مفسرین: همه مفسرین - مفسرین شیعه - مفسرین سنی