منابع مصطلح الحدیث اهل سنت: تفاوت بین نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
(افزودن رده) |
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) (ویرایش) |
||
| (۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۱ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | + | نگارش کتابهای جامع [[مصطلح الحدیث]] در [[اهل سنت]] از اوخر قرن سوم با نوشتن کتاب «المحدث الفاصل» رامهرمزی آغاز می شود. البته پیش از آن بحث های پراکنده ای در این حوزه صورت گرفته بود. | |
| − | + | ==تاریخچه تألیفات مصطلح الحدیث در اهل سنت== | |
| − | + | [[محمد بن ادریس شافعی|محمّد بن ادریس شافعی]] (۱۵۰-۲۴۰ق) اولین کسی است که در میان [[اهل سنت]] به [[مصطلح الحدیث]] پرداخته است. او در الرساله خود، بحث های پراکنده ای در باب شروط صحت [[حدیث]]، شروط حفظ راوی، نقل به معنا و قبول روایت [[تدلیس در احادیث|مدلّس]] مطرح کرده است. همچنین وی در کتاب الأم در مورد [[حدیث حسن]]، [[حدیث مرسل|مرسل]] و بعضی از علوم حدیث مطالبی عنوان کرده است. | |
| − | در قرن هفتم، ابوعمرو عثمان بن عبدالرحمن الشهرزوری، معروف به ابن صلاح کتاب جامعی تنظیم و تصنیف کرد، به نام علوم حدیث یا مقدمه ابن صلاح. به دلیل اهمیت مقدمه ابن صلاح در قرن هفتم و متاثر شدن زیاد تالیفات بعدی از او، این کتاب در راس دوره بعدی قرار می گیرد. عمده کتابهای درایه الحدیث این دوره بر محور | + | دکتر محمود طحّان مرحله دوم از تطوّرات علوم حدیث را که از قرن چهارم آغاز می شود، چنین توصیف می کند: در قرن چهارم عالمان حدیث به این نکته التفات پیدا کردند که نوشته های قرن سوم، حاوی قواعد و اصطلاحات ویژه حدیث پژوهان است که راوی و مروی (یعنی سند و متن) در پرتو آنها شناخته می شوند و در نتیجه، حدیث مقبول یا مردود بدست می آید. از این رو، همت گماشتند تا آن قواعد و اصطلاحات را تجرید نموده، در کتابهای مستقل با عنوان (علوم حدیث) جای دهند و مُرادشان قواعد و اصطلاحاتی بود که تمامی شاخه های دانش های حدیثی را فرامی گرفت. همین نامگذاری، در دوره های بعد برای این رشته (شناخت حدیث) عَلَم شد. البته گاه به جای علوم حدیث، مصطلح الحدیث، علم اصول الحدیث و علم الحدیث درایتاً نیز اطلاق می گردد. آثار فراگیر (جامعِ) این دوره اختصاص به نوشته های عالمان اهل سنت دارد. |
| + | |||
| + | در قرن هفتم، ابوعمرو عثمان بن عبدالرحمن الشهرزوری، معروف به ابن صلاح کتاب جامعی تنظیم و تصنیف کرد، به نام علوم حدیث یا مقدمه ابن صلاح. به دلیل اهمیت مقدمه ابن صلاح در قرن هفتم و متاثر شدن زیاد تالیفات بعدی از او، این کتاب در راس دوره بعدی قرار می گیرد. عمده کتابهای درایه الحدیث این دوره بر محور کتاب ابن الصلاح می چرخند. کمال یافتن نگارشهای مصطلح الحدیث ویژگی این دوره است که آغازگر آن ابن صلاح و تکامل بخش آن، دانشمندان مبتکری چون نووی (م۶۷۶ق)، عراقی (م۸۰۶ق) و [[ابن حجرعسقلانی|ابن حجر]] (م۸۵۲ق) هستند. | ||
طی قرن های یازدهم تا سیزدهم کار درخشانی در حوزه حدیث به ویژه مصطلح الحدیث صورت نمی گیرد، اما در قرن چهاردهم دوباره رویکرد علما به تألیف کتب علوم الحدیث خصوصاً مصطلح الحدیث بیشتر می شود و کتاب های مستقلی در زمینه مصطلح الحدیث تألیف می شود. | طی قرن های یازدهم تا سیزدهم کار درخشانی در حوزه حدیث به ویژه مصطلح الحدیث صورت نمی گیرد، اما در قرن چهاردهم دوباره رویکرد علما به تألیف کتب علوم الحدیث خصوصاً مصطلح الحدیث بیشتر می شود و کتاب های مستقلی در زمینه مصطلح الحدیث تألیف می شود. | ||
| − | == | + | ==کتب مصطلح الحدیث از قرن سوم تا هفتم== |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | * | + | *۱. المحدث الفاصل بین الراوى والواعى، القاضى ابومحمّد الحسن بن عبدالرحمن بن خلاد الرامهرمزى (۲۶۰-۳۱۰ ق)، تحقیق و تعلیق: دکتر محمّد عجاج خطیب، بیروت: دارالفکر، چاپ اول، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م. این کتاب را اولین کتاب در زمینه مصطلح الحدیث دانسته اند. قبل از آن کتابى به جامعیت و تفصیل کتاب ماندگار وى سراغ نداریم. |
| − | * | + | *۲. معرفة علوم الحدیث، حاکم نیشابورى (۳۲۱-۴۰۵ق)، تصحیح: س.م.حسین، دارالکتب المصریة، ۱۳۶۵ق/۱۹۳۷م. وى کتاب خود را در ۵۲ نوع طبقه بندى کرده است. روش حاکم نیشابورى در این کتاب، نقل روایات متعدد است که سند آن نهایتاً به [[صحابه]]، [[تابعین|تابعان]] و بزرگان مى رسد و با عبارت «قال ابوعبداللّه» نظر خود را نیز بیان مى کند. وى قواعد مصطلح الحدیث را در قالب روایات آورده است که خواننده باید خودش قاعده را درک کند. |
| − | * | + | *۳. تقیید العلم، خطیب بغدادى (۳۹۲-۴۶۳ق)، تحقیق و تعلیق: یوسف العش، دار احیاء السنة النبویة، چاپ دوم، ۱۹۷۴م. موضوع کتاب، روایة الحدیث و فنون کتابت و روایت حدیث است و ذکر روایات و قراین مربوط به کتابت حدیث در دوران صحابه، تابعان و مکتوبات به جاى مانده و منقول از آنان، نهى و اذن [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله در مورد کتابت حدیث. |
| − | * | + | *۴. الکفایة فى علم الروایة، خطیب بغدادى، تحقیق و تعلیق: دکتر احمد عمر هاشم، بیروت: دارالکتب العربى، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق/۱۹۶۸ م. محتواى کتاب، به شیوه متقدمان، نقل روایات مسند در حوزه مصطلح الحدیث، روایة الحدیث و [[جرح و تعدیل|جرح و تعدیل]] روات است. |
| − | * | + | *۵. شرف اصحاب الحدیث، خطیب بغدادى، تحقیق: دکتر محمّدسعید خطیب اوغلى، ترکیه: دار إحیاء السنة النبویة، نشریات کلیة الإلهیات جامعة آنکارا، چاپ دوم، ۱۹۷۴ م. محتوا و موضوع کتاب، همانند کتاب المحدث الفاصل است و حاوى روایاتى از [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله و اقوالى از بزرگان علم حدیث. |
| − | + | *۶. مختصر نصیحة اهل الحدیث، خطیب بغدادى، تحقیق: یوسف محمّد صدیق، خرطوم: دارالأصالة للصحافة والنشر، ۱۴۰۸ م. مطالب کتاب شامل: القاب محدثان، مزیت درایت بر روایت، اجتناب از مکثر الروایة شدن و اخذ علم از اکابر است. | |
| − | * | + | *۷. الرحلة فى طلب الحدیث، خطیب بغدادى، تحقیق و تعلیق: نورالدین عتر، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۳۹۵ م. موضوع کتاب، بیان تلاشهاى صحابه، تابعان و بزرگان دینى در طلب حدیث است. |
| − | * | + | *۸. الفصل للوصل المُدْرَج فى النقل، خطیب بغدادى، تحقیق: عبدالسمیع محمّد الانیس، جده: دار ابن الجوزى، ۱۴۱۸ م. موضوع کتاب درباره حدیث مدرج و معالجه ۱۱۳ روایت مدرج، با تکیه بر روایات دیگر مصون از ادراج است. کتاب در دو جلد تنظیم شده و مقدمه اى در ۱۴۶ صفحه درباره زندگى خطیب بغدادى و آثار علمى او بر آن افزوده شده که رساله دکترى محقق از دانشکده علوم اسلامى دانشگاه بغداد است. |
| − | * | + | *۹. الجامع لاخلاق الرواى و آداب السامع، خطیب بغدادى، الف. تحقیق: دکتر محمود الطحان، ریاض: مکتبة المعارف، ۱۹۸۳ م. ب. تحقیق: دکتر محمّد عجاج خطیب، بیروت: مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۶ه/۱۹۹۶م. |
| − | * | + | *۱۰. الإلماع إلى معرفة أصول الروایة و تقیید السماع، قاضى عیاض بن موسى بن عیاض البستى المالکى الیحصُبى (۴۷۹-۵۴۴ق)، تحقیق: السید احمد صقر، قاهره - تونس: دارالتراث-المکتبة العتیقة، چاپ اول، ۱۳۸۹ ق/۱۹۷۰ م. این کتاب به اصول روایت (طرق تحمل حدیث) و تقیید السماع (الفاظ ادا) و مباحث متعلق به این دو حوزه اختصاص دارد و در آن، به مصطلحات اقسام حدیث پرداخته نشده است. |
| − | این | + | *۱۱. اکمال المُعْلِم بفوائد مسلم، قاضى عیاض بن موسى الیحصبى این کتاب شرحى بر صحیح مسلم است و به سبب شرح مقدمه کتاب - که داراى مطالبى در مصطلح الحدیث به طور مختصر است -، برخى از مباحث مصطلح الحدیث را توضیح داده است. |
| − | * | + | *۱۲. ایضاح مالایسَع المحدّث جهله، أبوحفص عمر بن عبدالمجید المیانجى (م۵۸۰ق)، تحقیق: صبحى البدرى السامرائى، بغداد: ۱۳۸۷ ق. کتاب مشتمل بر کلیاتى است، از جمله: طرق تحمل حدیث، صیغ الأداء، روایة الحدیث بالمعنى، باب اللحن، باب من یروى عنه و من لایروى عنه، مراتب الحدیث الصحیح، صفته و شروطه، أقسام حسن، مشهور، فرد، غریب، شاذّ، مسند، مرسل، موقوف، منقطع، مقطوع، معضل، همراه با ذکر روایاتى که اکثر آنها ضعیف و بلکه موضوع است. |
| − | + | ==کتب مصطلح الحدیث از قرن هفتم تا دهم== | |
| − | * | + | *۱۳. مقدمة ابن الصلاح فى علوم الحدیث، أبو عمرو تقى الدین عثمان بن عبدالرحمان بن عثمان بن موسى الکردى الشهرزورى الشرخانى، مشهور به ابن صلاح (۵۷۷-۶۴۳ ق)، تحقیق و تعلیق: مصطفى ریب البغا، دمشق: مطبعة الصباح، چاپ اول، ۱۴۰۴ ق/۱۹۸۴ م. کتاب مقدمه قبل از این که اثر تألیفى باشد، اثر املایى است؛ یعنى ابن صلاح، جزوات درسى خود را به شاگردان املا کرده و در آخر بررسى کرده و مقدمه اى بر آن نوشته است. از آنجا که این کتاب مقدمه اى براى حدیث شناسى است، آن را مقدمه نامیده اند. |
| − | * | + | *۱۴. ارشاد طلاب الحقائق الی معرفة سنن خیر الخلائق، ابوزکریا یحیی بن شرف النووی (م۶۷۶ق)، تحقیق: دکتر نورالدین عتر، بیروت: دارالبشائر الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م. این کتاب همچنان که مولف در مقدمه کتاب گفته است تلخیص مقدمه ابن صلاح است. او مجدداً این کتاب را مختصر کرد و با نام، التقریب والتیسیر فی معرفة سنن البشیر النذیر عرضه کرد. |
| − | + | *۱۵. المختصر فی علم اصول الحدیث النبوی، ابن النفیس علاءالدین علی بن ابی الحَرَم القَرَشی (م۶۸۷ ق)، دراسة و تحقیق: دکتر یوسف زیدان، قاهره: الدار المصریة اللبنانیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ ق/۱۹۹۱ م. | |
| − | |||
| − | این کتاب | + | *۱۶. القصیدة الغرامیة فی مصطلح حدیث خیرالبریة، العلامة شهاب الدین أحمد بن فَرَح الإشبیلی الشافی (۶۲۵-۶۹۹ ق)، شرح و تحقیق: الاستاذ الدکتور مصطفی ابوسلیمان الندوی، الریاض: دارالخانی، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق/۱۹۹۴ م. این قصیده در ۲۰ بیت سروده شده است. در مقدمه کتاب سیزده شرح برای این قصیده برشمرده است. کتاب در قطع جیبی در ۱۵۶ صفحه به چاپ رسیده است. |
| − | * | + | *۱۷. الإقتراح فی بیان الإصطلاح، و ما أضیف إلی ذلک من الأحادیث المعدوة فی الصحاح، الإمام أبوالفتح محمّد بن علی بن دقیق العید (م۷۰۲ق)، تحقیق: دکتر عامر حسن صبری، بیروت: دارالبشائر الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۷ ق/۱۹۹۶م. این کتاب در ۱۰ باب تألیف شده است. |
| − | * | + | *۱۸. علم الحدیث، شیخ الإسلام تقی الدین ابوالعباس احمد بن عبدالحلیم بن تیمیة معروف به [[ابن تیمیه]] (م۷۲۸ق)، تحقیق و تعلیق: موسی محمّدعلی، بیروت: دارالکتب، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م. |
| − | * | + | *۱۹. المنهل الروی فی مختصر علوم الحدیث النبوی، الامام بدر الدین محمّد بن ابراهیم بن جماعة (۶۳۹-۷۳۳ق)، تحقیق: دکتر محیی الدین عبد الرحمن رمضان، دمشق: دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۶ ق/۱۹۸۶ م. این کتاب، اختصار مقدمه ابن صلاح است. |
| − | * | + | *۲۰. الخلاصة فی اصول الحدیث، الحسین بن عبداللّه الطیّبی (م۷۴۳ق)، تحقیق: صحبی السامرائی، بغداد: إحیاء التراث الإسلامی، ۱۳۹۱ ق/۱۹۷۱م؛ بیروت، ۱۴۰۵ ق/۱۹۸۵م. از کتاب خلاصه ای از کتب مقدمه ابن صلاح، تقریب نووی و المنهل الروی ابن جماعة است و فوایدی از مقدمه جامع الأصول ابن الاثیر و سایر کتب مصطلح الحدیث نیز بدان افزوده شده است. مطالب موجز و مختصری در زمینه مصطلح الحدیث دارد و به سبکی بدیع و متفاوت با مقدمه ابن صلاح است. این کتاب دو باب کلی دارد: مصطلحات حدیث و اوصاف راویان و متعلقات آن. این کتاب از منابع مهم مصطلح الحدیث به ویژه پس از طیبی است. |
| − | * | + | *۲۱. الموقظة فی علم مصطلح الحدیث، الامام الحافظ المحدث الموءرخ شمس الدین محمّد بن احمد الذهبی (۶۷۳-۷۴۸ق)، عبدالفتاح ابوغُدّة، حلب: مکتبة المطبوعات الاسلامیة؛ بیروت: حلب دارالبشائر الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۱۲ ق/۱۹۹۱م. در این کتاب ۲۴ نوع از انواع علم مصطلح الحدیث ذکر و شرح شده است. این کتاب در حقیقت، تلخیص کتاب الاقتراح ابن دقیق العید است که اقتراح نیز از مختصرات مقدمه ابن صلاح است. |
| − | * | + | *۲۲. اختصار علوم الحدیث، الحافظ اسماعیل بن عمر الشهیر بابن کثیر (۷۰۱-۷۷۴ق) این کتاب در عین ایجاز و اختصار، مستدرکی بر کتاب ابن صلاح نیز به شمار می رود. مولف علاوه بر تلخیص مقدمه ابن صلاح نظر خود را نیز افزوده ست. این کتاب به وسیله‌ی محدث معروف، احمد محمّد شاکر شرح مختصری شده است. |
| − | * | + | *۲۳. الباعث الحثیث شرح اختصار علوم الحدیث، احمد محمّد شاکر، مصر: مطبعة محمّدعلی صبیح، چاپ سوم، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م. در این کتاب، اختصار علوم حدیث در متن و شرح آن، الباعث الحثیث در پاورقی آمده است. |
| − | این کتاب | + | *۲۴. النکت علی مقدمة ابن الصلاح، بدرالدین الزرکشی (م۷۹۴ق)، تحقیق: دکتر زین العابدین بن محمد بدا، ریاض: مکتبة أضواء السلف، ۱۴۱۹ ق. این کتاب شرحی بر مقدمه ابن صلاح است. روش زرکشی این است که عباراتی را ذکر می کند و سپس می نویسد: «فیه امور» آنگاه مورد به مورد بحث می کند. |
| − | * | + | *۲۵. الشذّ الفَیّاح من علوم ابن الصلاح، الشیخ برهان الدین الأبناسی، إبراهیم بن موسی بن أیوب البرهان الأبناسی (۷۲۵-۸۰۲ ق)، تحقیق: صلاح فتحی هَلَل ابوخُبَیْب، الریاض: مکتبة الرشد، چاپ اول، ۱۴۱۸ ق/۱۹۹۸م. کتاب شامل مطالب کتاب مقدمه ابن صلاح و عراقی است و دربردارنده‌ی: صحیح، حسن، ضعیف، مسند، متصل، مرفوع، موقوف، مقطوع، مرسل، منقطع، معضل، تدلیس، شاذ، منکر، اعتبار، شاهد، زیادات الثقات، افراد، معلل، مضطرب، مدرج، المختلق المصنوع، مقلوب، صفة من تقبل روایته و من ترد، کیفیة سماع الحدیث و تحمله و صفة، ضبطه، کتابة الحدیث و کیفیة ضبط الکتاب، صفة روایة الحدیث و شروط أدائه، آداب المحدث، آداب طالب الحدیث... که تا ۶۵ نوع از انواع علوم حدیث را برمی شمرد. |
| − | * | + | *۲۶. المُقْنِع فی علوم الحدیث، سراج الدین عمر بن علی بن احمد الانصاری المشهور بابن المّلَقّن الشافعی (۷۲۳-۸۰۴ ق)، تحقیق: عبدالله بن یوسف الجدیع، المملکة العربیة السعودیة: دار فوّاز للنشر، ۱۴۱۳ ق/۱۹۹۲م. این کتاب نیز تلخیص کتاب ابن صلاح همراه با اضافاتی از مولف است که اضافات وی داخل قوس و یا با «قلت» مشخص شده است. انواع علوم الحدیث در این کتاب، همان ۶۵ نوع کتاب ابن صلاح و با همان ترتیب است. |
| − | * | + | *۲۷. محاسن الاصطلاح فی تضمین ابن الصلاح، الامام سراج الدین عمر بن اَسْلان البلقینی الشافعی (م۸۰۵ق)، تحقیق: خلیل المنصور، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م. این کتاب شامل اصل مقدمه ابن صلاح، همراه با توضیحات و تعلیقات است. این کتاب به وسیله‌ی دارالمعارف قاهره، همراه با مقدمه ابن صلاح با نام مقدمه ابن صلاح و محاسن الاصطلاح چاپ شده است. تصحیح و چاپ جدید بر دست دکتر عائشة عبدالرحمن بنت الشاطی ارسال ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م، تصحیح و در تاریخ ۱۴۱۱ ق/۱۹۹۰ م چاپ شده است. در این چاپ، مقدمه ای مفصل درباره یابن صلاح و بلقینی در ابتدای کتاب نگاشته شده است. |
| − | * | + | *۲۸. التقیید والایضاح، شرح مقدمه ابن الصلاح، الحافظ زین الدین عبدالرحیم بن الحسین العراقی (۷۲۵-۸۰۶ ق) تحقیق: عبدالرحمن محمّد عثمان، دارالفکر، ۱۴۰۱ ق/۱۹۸۱ م. متن مقدمه ابن صلاح در بالا و شرح و توضیح عراقی در پاورقی آمده است. دارالحدیث للطباعة والنشر والتوزیعِ بیروت این کتاب را به همراه کتاب المصباح علی مقدمة ابن الصلاح، الشیخ محمّد راغب الطبّاخ در سال ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م (چاپ دوم) چاپ کرده است. |
| − | * | + | *۲۹. الفیة الحدیث الحافظ العراقی، ابوالفضل زین الدین عبدالرحیم بن الحسین (۷۲۵-۸۰۶ق)، تحقیق و تصحیح: احمد محمّد شاکر، بیروت: عالم الکتب؛ قاهره: مکتبة السنة، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. عراقی پس از نوشتن این الفیه که به نام التبصرة والتذکرة نیز معروف است، خود به شرح آن مبادرت کرد. |
| − | * | + | *۳۰. فتح المغیث بشرح الفیة الحدیث، الحافظ العراقی، تحقیق و تعلیق: محمود ربیع که همراه با الفیه‌ی وی چاپ شده است. ظاهراً عراقی ۲ شرح بر الفیه داشته است: اول، شرح مفصل و مطول که چاپ نشده است. دوم، تلخیص آن شرح مفصل به نام فتح المغیث بشرح الفیة الحدیث، برخی همین شرح را التبصرة والتذکرة می دانند. شرح عراقی شامل آرای دانشمندان قبل از وی مثل ابن کثیر، ابن صلاح و متقدمان است و افزونی هایی بر مقدمه ابن صلاح دارد. |
| − | + | *۳۱. جواهرالاصول فی علم حدیث الرسول، ابوالفیض محمّد بن علی الفارسی الحنفی المشهور به فصیح الهروی (م۸۳۷ق) تحقیق و تعلیق: ابوالمعالی قاضی اطهر المبارکفوری، المدینة المنورة: المکتبة العمیلة، ۱۳۷۳ ق. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | *۳۲. تنقیح الانظار فی علوم الاثار، حافظ محمّد بن ابراهیم، المعروف بابن الوزیر (۷۷۵-۸۴۰ق)، قاهره: دارالفکر، ۱۳۶۶ ق/۱۹۴۷م. این کتاب متن مختصری در زمینه‌ی مصطلح الحدیث است و شامل مسائل اصلی این علم و بیان آرا و نظرات علما به گونه ای که هر سخنی را به صاحب آن نسبت می دهد و اگر در اقوال نقصی وجود داشته باشد، آن را برمی نُماید و به آن می پردازد. | |
| − | * | + | *۳۳. النکت علی کتاب ابن الصلاح، [[ابن حجرعسقلانی|احمد بن علی بن محمّد بن حجر العسقلانی]] (۷۷۳-۸۵۲ ق)، تحقیق: دکتر ربیع بن هادی عمیر، مدینه: جامعة اسلامیة، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴ م. محقق، کتاب النکت شامل شرح مختصر و استدراک بعضی از مطالب کتاب ابن صلاح است. نکته گیری های ابن حجر بر ابن صلاح در چهار زمینه است: دفاع از ابن صلاح، اعتراض بر او و مناقشه با او، شرح برخی مطالب لغوی و اصطلاحی، مطالب اضافی بر مطالب کتاب ابن صلاح. نکته گیری های ابن حجر بر حافظ عراقی بیشتر حالت بحث و مناقشه با او دارد تا توجیه و تأیید نظرات استاد. |
| − | * | + | *۳۴. نخبة الفکر فی مصطلح اهل الأثر، احمد بن علی بن محمّد بن حجر العسقلانی (۷۷۳-۸۵۲ ق). اصل این کتاب پنج صفحه است که به درخواست برخی که احتمالاً عز بن جماعة یا شمس الدین زرکشی بوده اند اصطلاحات حدیثی را به صورت مختصر آورده است. ابن حجر متن نخبة الفکر خود را شرح کرده است. |
| − | پس از ابن حجر، کتاب نخبة الفکر و شرح آن به طور بی سابقه ای مورد استقبال دانشمندان قرار گرفت و در مدت کوتاهی بیش از پنجاه کتاب در طول آن تألیف شد. | + | *۳۵. نزهة النظر فی توضیح نخبة الفکر فی مصطلح أهل الأثر، ابن حجر عسقلانی (۷۷۳-۸۵۲ق)، تحقیق: نورالدین عتر، بیروت دمشق: دارالخیر، چاپ دوم، ۱۴۱۴ ق/۱۹۹۲م. ترتیب نخبة الفکر مبتکرانه است و از مولفان قبل بخصوص ابن صلاح تقلید نکرده است. پس از ابن حجر، کتاب نخبة الفکر و شرح آن به طور بی سابقه ای مورد استقبال دانشمندان قرار گرفت و در مدت کوتاهی بیش از پنجاه کتاب در طول آن تألیف شد. |
| − | * ۳۶. جواهرالاصول فی علم حدیث الرسول، الامام العلامة ابوالفیض محمّد بن علی الفارسی (م۸۷۳ق)، شرح و ترجمه اعلام و تعلیق: الشیخ صلاح محمّد محمّد عُوَیْضَة، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۲م. | + | *۳۶. جواهرالاصول فی علم حدیث الرسول، الامام العلامة ابوالفیض محمّد بن علی الفارسی (م۸۷۳ق)، شرح و ترجمه اعلام و تعلیق: الشیخ صلاح محمّد محمّد عُوَیْضَة، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۲م. |
| − | * ۳۷. رسالتان فی مصطلح الحدیث؛ | + | *۳۷. رسالتان فی مصطلح الحدیث؛ رسالة فی اصول الحدیث، الشریف الجرجانی، علی بن محمّدعلی الحسینی معروف به السید الشریف السید السند (۷۴۰-۸۱۶ق)؛ و کتاب المختصر فی علم الأثر، محی الدین أبوعبداللّه الکافیجی الحنفی، محمّد بن سلیمان بن سعد [او سعید] بن سعود الرومی البرعمی (۷۸۸-۸۷۹ ق)، تحقیق: الدکتور علی زوین، دارالرشید دارالریاض، چاپ اول، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م. |
| − | + | *۳۸. فتح المغیث شرح الفیة الحدیث، الامام شمس الدین محمّد بن عبدالرحمن بن محمّدالسخاوی (م۹۰۲ق)، تحقیق و تعلیق: شیخ صلاح محمّد محمّد عویضة، بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م. شرح الفیه‌ی عراقی در حدیث است. | |
| − | |||
| − | * | + | *۳۹. بلغة الحثیث الی علم الحدیث، الإمام العلامة جمال الدین أبوالمحاسن یوسف بن حسن بن احمد بن حسن بن عبدالهادی المقدسی الحنبلی المعروف بابن المَبْرِد (۸۴۰-۹۰۹ ق)، تحقیق: صلاح بن عایض الشلاحی، بیروت: دار ابن حزم، چاپ اول، ۱۴۱۶ ق/۱۹۹۵ م. کتابی مختصر در زمینه‌ی مصطلح الحدیث است که در قطع کوچک در ۶۰ صفحه با مقدمه ای درباره‌ی مولف نگاشته شده است. |
| − | * | + | *۴۰. حاشیة علی شرح نخبة الفکر (نزهة النظر)، تألیف: کمال الدین محمّد بن ابی شریف المقدسی (م۹۰۶ق)، تحقیق: دکتر ابراهیم بن ناصر الناصر، ریاض: دارالوطن للنشر، ۱۹۹۹م. مولف، شاگرد ابن حجر است. وی در کتاب پس از ترجمه مختصر صاحب شرح، اصل شرح را آغاز می کند، که متن نزهة النظر در وسط و پاورقی های محقق در ردیف سوم آمده است. این کتاب، شرح مختصری از نزهة النظر است. |
| − | * | + | *۴۱. تدریب الراوى فى شرح تقریب النواوى، [[سیوطی|جلال الدین عبدالرحمن بن ابى بکر السیوطى]] (۸۴۹-۹۱۱ق) تحقیق و تعلیق: دکتر احمد عُمَر هاشم، بیروت، دارالکتاب العربى، ۱۴۱۴ ق/۱۹۹۳م. در این کتاب عین کتاب «التقریب» نواوى به صورت معرب آمده، آنگاه در پاورقى شرح سیوطى ذکر شده است. |
| − | * | + | *۴۲. الفیة الحدیث (نظم الدرر فى علم الاثر)، جلال الدین عبدالرحمن بن ابى بکر السیوطى (۸۴۹-۹۱۱ق)، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر والتوزیع، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م. این کتاب با شرح و تحقیق احمد محمد شاکر نیز چاپ شده است. همچنین توسط شیخ محمد بن علامه على بن آدم بن موسى الاتیوبى (مدرس دارالحدیث خیریة مکة المکرمة) با نام اسعاف ذوى الوطر بشرح نظم الدرر فى علم الاثر شرح شده و در دو مجلد توسط مکتبة الغرباء الاثریة در [[مدینه]] و به سال ۱۴۱۴ق به چاپ رسیده است. |
| − | * | + | *۴۳. البحر الذى ذخر فى شرح الفیة الأثر، جلال الدین عبدالرحمن بن ابى بکر السیوطى (۸۴۹-۹۱۱ق)، تحقیق و تعلیق: ابى انس انیس بن احمد بن طاهر الاندونیسى، مدینة المنورة، مکتبة الغرباء الاثریة، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م. این کتاب که شرح سیوطی است بر الفیه خود، در سه جلد به چاپ رسیده است. |
| − | + | *۴۴. الفلک الدوار فى علوم الحدیث والفقه والاثار، السید صارم الدین ابراهیم بن محمد الوزیر (۸۳۴-۹۱۴ق)، تحقیق و تعلیق: محمد یحیى سالم عزان، صعدة (یمن)، مکتبة التراث الاسلامى؛ صنعاء دارالتراث الیمنى، چاپ اول، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۴م. نویسنده که خود زیدى مذهب است در این کتاب تلاش ها و نقش [[شیعه|شیعه]] را به طور عموم و [[زیدیه|زیدیه]] را به طور اخص در زمینه علم الحدیث بیان مى کند. | |
| − | + | *۴۵. فتح الباقى بشرح الفیة العراقى، ابوزکریا محمد الانصارى السنیکى الازهرى (م۹۲۶ق)، تحقیق و تعلیق: الحافظ ثناءاللّه الزاهدى (از علماى پاکستان)، بیروت، دار ابن حزم الجامعة الاسلامیة، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م؛ صادق آباد - پاکستان. این کتاب شرح نسبتاً جامعى از الفیه عراقى است. | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | * ۴۵. فتح الباقى بشرح | ||
==کتابهای مصطلح الحدیث قرن دهم== | ==کتابهای مصطلح الحدیث قرن دهم== | ||
| − | * ۴۶. قَفْو الأثر فى صَفْو علوم الأثر، الامام العلامة رضى | + | *۴۶. قَفْو الأثر فى صَفْو علوم الأثر، الامام العلامة رضى الدین محمد بن ابراهیم الحلبى الحنفى الشهیر به ابن الحنفى (۹۰۸-۹۷۱ق)، تحقیق: عبدالفتاح ابوغُدّة، حلب: مکتب المطبوعات الاسلامیة؛ بیروت، دارالبشائر الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق. مؤلف این کتاب، شرح نخبة الفکر را مختصر کرده است. این کتاب همراه با کتاب بلغة الاریب فى مصطلح آثار المبیب از امام الحافظ المحدث اللغوى محمد مرتضى الزبیدى (م۱۲۰۵ق) چاپ شده است. |
| − | * ۴۷. شرح | + | *۴۷. شرح الدیباج المذهب فى مصطلح الحدیث، شمس الدین محمد الحنفى التبریزى المشتهر بمنلاحنفى (از علماى قرن دهم)، مصر، مکتبة مصطفى البابى الحلبى، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۱م. این کتاب شرح بر کتاب الدیباج المذهّب، تألیف السید الشریف على بن محمد الجرجانى الحنفى از علماى قرن نهم است. |
| − | * ۴۸. شرحُ شرحِ نخبة | + | *۴۸. شرحُ شرحِ نخبة الفکر فى مصطلحات اهل الأثر، على بن سلطان محمد الهروى القارى (۹۳۰-۱۰۱۴ق)، مقدمه: الشیخ عبدالفتاح ابوغدّة، تحقیق و تعلیق: محمد نِزار تمیم و هیثم نِزار تمیم، بیروت: شرکة دارالارقم بن ابى الارقم، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۴م. کتاب همراه با شرح نخبة الفکر (نزهة النظر) است که متن نزهة النظر در بالا و شرح آن در پایین آمده است. |
| − | * ۴۹. | + | *۴۹. الیواقیت والدرر، محمد المدعو عبدالرؤوف المناوى (۹۵۲-۱۰۲۱)، تحقیق: دکتر مرتضى الزین احمد (استاد دانشکده علوم اسلامى و عربى دانشگاه امام مهدى سودان)، ریاض، مکتبة الرشد، ۱۹۹۹م. این شرح از شروح کلمه به کلمه نزهة النظر است و از تعلیقاتى سودمند برخودار است. |
| − | * ۵۰. مقدمة فى اصول | + | *۵۰. مقدمة فى اصول الحدیث، المحدث الجلیل الشیخ عبدالحق الدهلوى (۹۵۸-۱۰۵۲ق)، تقدیم و تعلیق: سلمان الحسینى الندْوى، بیروت، دارالبشائر الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. کتاب در قطع کوچک در ۱۱۲ صفحه به چاپ رسیده است. |
| − | + | ==تألیفات علوم حدیث از قرن یازدهم تا سیزدهم== | |
| − | + | این دوره عصر رکود و جمود تالیفات حدیثی [[اهل سنت]] است. چنان که محمد محمد ابوزهر در کتاب خود الحدیث والمحدثون بیان مى کند، پایان قرن دهم در بیان اهل سنت، پایان عصر تلاشهاى علمى محدثان است و در قرنهاى یازدهم تا سیزدهم کار درخشانى در حوزه حدیث و به تبع آن مصطلح الحدیث دیده نمى شود. از جمله کتب قرن یازدهم کتاب زیر را مى توان نام برد: | |
| − | + | *۵۱. شرح البیقونیة فى مصطلح الحدیث، محمد بن صالح بن عثیمین، تحقیق: ابوعبداللّه سید بن عباس الجلیمى، قاهره، مکتبة السنة، الدار السلفیة، چاپ اول، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م. اصل کتاب، منظومه اى در مصطلح الحدیث است از عمر بن محمد بن فتوح الدمشقى البیقونى الشافعى که تا قبل از ۱۰۸۰ق/۱۶۶۹م زنده بوده است. وى از علماى حدیث و [[اصول فقه]] است و کتاب فتح القادر المغیث در زمینه حدیث از وى است. | |
| − | + | در قرن دوازهم کتب زیر را مى توان نام برد: | |
| − | در | + | *۵۲. توضیح الافکار لمعانى تنقیح الأنظار، العلامة محمد بن اسماعیل الامیر الحسنى الصنعانى صاحب سبل السلام (۱۰۹۹-۱۱۸۲ق)، تحقیق: محمد محیى الدین عبدالحمید، قاهره، دارالفکر، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م. این کتاب شرح تنقیح الانظار فى علوم الاثار، تألیف حافظ محمد بن ابراهیم معروف به ابن الوزیر (م۸۴۰ق) است که صنعانى آن را شرح کرده است. در این کتاب، متن تنقیح الانظار در پرانتز و شرح شارح به دنبال آن آمده است. کتاب در دو جلد چاپ شده است. |
| − | * | + | *۵۳. قصب السکر نظم نخبة الفکر، العلامه محمد بن اسماعیل الصنعانى. وى کتاب نخبة الفکر را به نظم درآورده و در ۲۰۶ بیت سروده است. |
| − | + | در قرن سیزدهم کتب زیر را مى توان یاد کرد: | |
| − | + | *۵۴. توجیه النظر الى اصول الأثر، طاهر بن صالح بن احمد الجزائرى الدمشقى (۱۲۶۸-۱۳۳۸ق) (۱۸۵۸-۱۹۲۰م)، بیروت: دارالمعرفة. پایان تألیف کتاب سال ۱۳۲۸ق است. | |
| − | * | + | *۵۵. مقدمة فى مصطلح الحدیث، العلامه عبدالقادر بن احمد بن مصطفى بن بدران الدوْمى ثم الدمشقى الحنبلى (۱۲۶۵-۱۳۴۶ق)، اصل متن کتاب ۵۳ صفحه است. |
| − | + | ==تألیفات مصطلح الحدیثی در قرن چهاردهم== | |
| − | + | قرن چهاردهم و عصر حاضر به یک معنا در جهان اهل سنت و به تبع آن در میان [[شیعه]]، عصر بازگشت مجدد به حدیث است. یکى از عوامل مهم این بازگشت، حملات مستشرقان به اسلام در این قرن است که موجب شد دانشمندان مسلمان به قرآن و حدیث روى آورند. این بازگشت، آثار فرهنگى متنوعى را در پى داشت؛ لذا مى توان عصر کنونى را عصر پیدایش کتب متنوع در حوزه حدیث برشمرد که عالمان، علاوه بر تدوین کتب جامع مصطلح الحدیث، به تألیف کتابهایى مستقل در شعبه هاى مصطلح الحدیث پرداختند. | |
| − | + | ==منابع== | |
| − | + | *مهدی مهریزی، "دانش های حدیثی؛ گذشته، حال، آینده"، فصلنامه علوم حديث، ش16 در دسترس در [http://www.andisheqom.com/Files/hadith.php?idVeiw=29600&level=4&subid=29600 اندیشه قم]، بازیابی: 9 دی 1392. | |
| − | * مهدی مهریزی، "دانش های حدیثی؛ گذشته، حال، آینده"، فصلنامه علوم حديث، ش16 در دسترس در [http://www.andisheqom.com/Files/hadith.php?idVeiw=29600&level=4&subid=29600 اندیشه قم]، بازیابی: 9 دی 1392. | + | *رضیه سادات سجادی، سير نگارشهاي اهل سنّت در حوزه مصطلح الحديث(1)، علوم حدیث، شماره 24، در دسترس در [http://www.hawzah.net/fa/article/articleview/79315?ParentID=78460 حوزه]، بازیابی: 9 دی 1392. |
| − | * رضیه سادات سجادی، سير نگارشهاي اهل سنّت در حوزه مصطلح الحديث(1)، علوم حدیث، شماره 24، در دسترس در [http://www.hawzah.net/fa/article/articleview/79315?ParentID=78460 حوزه]، بازیابی: 9 دی 1392. | + | *رضیه سادات سجادی، سير نگارشهاي اهل سنت در حوزه مصطلح الحديث(2)، علوم حدیث، پاييز 1381، شماره 25 در دسترس در [http://www.hadith.net/n145-e4173.html حدیث نت]، بازیابی: 9 دی 1392. |
| − | * رضیه سادات سجادی، سير نگارشهاي اهل سنت در حوزه مصطلح الحديث(2)، علوم حدیث، پاييز 1381، شماره 25 در دسترس در [http://www.hadith.net/n145-e4173.html حدیث نت]، بازیابی: 9 دی 1392. | ||
{{حدیث}} | {{حدیث}} | ||
[[رده:علوم حدیث]] | [[رده:علوم حدیث]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۳ اوت ۲۰۱۹، ساعت ۰۸:۲۲
نگارش کتابهای جامع مصطلح الحدیث در اهل سنت از اوخر قرن سوم با نوشتن کتاب «المحدث الفاصل» رامهرمزی آغاز می شود. البته پیش از آن بحث های پراکنده ای در این حوزه صورت گرفته بود.
محتویات
تاریخچه تألیفات مصطلح الحدیث در اهل سنت
محمّد بن ادریس شافعی (۱۵۰-۲۴۰ق) اولین کسی است که در میان اهل سنت به مصطلح الحدیث پرداخته است. او در الرساله خود، بحث های پراکنده ای در باب شروط صحت حدیث، شروط حفظ راوی، نقل به معنا و قبول روایت مدلّس مطرح کرده است. همچنین وی در کتاب الأم در مورد حدیث حسن، مرسل و بعضی از علوم حدیث مطالبی عنوان کرده است.
دکتر محمود طحّان مرحله دوم از تطوّرات علوم حدیث را که از قرن چهارم آغاز می شود، چنین توصیف می کند: در قرن چهارم عالمان حدیث به این نکته التفات پیدا کردند که نوشته های قرن سوم، حاوی قواعد و اصطلاحات ویژه حدیث پژوهان است که راوی و مروی (یعنی سند و متن) در پرتو آنها شناخته می شوند و در نتیجه، حدیث مقبول یا مردود بدست می آید. از این رو، همت گماشتند تا آن قواعد و اصطلاحات را تجرید نموده، در کتابهای مستقل با عنوان (علوم حدیث) جای دهند و مُرادشان قواعد و اصطلاحاتی بود که تمامی شاخه های دانش های حدیثی را فرامی گرفت. همین نامگذاری، در دوره های بعد برای این رشته (شناخت حدیث) عَلَم شد. البته گاه به جای علوم حدیث، مصطلح الحدیث، علم اصول الحدیث و علم الحدیث درایتاً نیز اطلاق می گردد. آثار فراگیر (جامعِ) این دوره اختصاص به نوشته های عالمان اهل سنت دارد.
در قرن هفتم، ابوعمرو عثمان بن عبدالرحمن الشهرزوری، معروف به ابن صلاح کتاب جامعی تنظیم و تصنیف کرد، به نام علوم حدیث یا مقدمه ابن صلاح. به دلیل اهمیت مقدمه ابن صلاح در قرن هفتم و متاثر شدن زیاد تالیفات بعدی از او، این کتاب در راس دوره بعدی قرار می گیرد. عمده کتابهای درایه الحدیث این دوره بر محور کتاب ابن الصلاح می چرخند. کمال یافتن نگارشهای مصطلح الحدیث ویژگی این دوره است که آغازگر آن ابن صلاح و تکامل بخش آن، دانشمندان مبتکری چون نووی (م۶۷۶ق)، عراقی (م۸۰۶ق) و ابن حجر (م۸۵۲ق) هستند.
طی قرن های یازدهم تا سیزدهم کار درخشانی در حوزه حدیث به ویژه مصطلح الحدیث صورت نمی گیرد، اما در قرن چهاردهم دوباره رویکرد علما به تألیف کتب علوم الحدیث خصوصاً مصطلح الحدیث بیشتر می شود و کتاب های مستقلی در زمینه مصطلح الحدیث تألیف می شود.
کتب مصطلح الحدیث از قرن سوم تا هفتم
- ۱. المحدث الفاصل بین الراوى والواعى، القاضى ابومحمّد الحسن بن عبدالرحمن بن خلاد الرامهرمزى (۲۶۰-۳۱۰ ق)، تحقیق و تعلیق: دکتر محمّد عجاج خطیب، بیروت: دارالفکر، چاپ اول، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م. این کتاب را اولین کتاب در زمینه مصطلح الحدیث دانسته اند. قبل از آن کتابى به جامعیت و تفصیل کتاب ماندگار وى سراغ نداریم.
- ۲. معرفة علوم الحدیث، حاکم نیشابورى (۳۲۱-۴۰۵ق)، تصحیح: س.م.حسین، دارالکتب المصریة، ۱۳۶۵ق/۱۹۳۷م. وى کتاب خود را در ۵۲ نوع طبقه بندى کرده است. روش حاکم نیشابورى در این کتاب، نقل روایات متعدد است که سند آن نهایتاً به صحابه، تابعان و بزرگان مى رسد و با عبارت «قال ابوعبداللّه» نظر خود را نیز بیان مى کند. وى قواعد مصطلح الحدیث را در قالب روایات آورده است که خواننده باید خودش قاعده را درک کند.
- ۳. تقیید العلم، خطیب بغدادى (۳۹۲-۴۶۳ق)، تحقیق و تعلیق: یوسف العش، دار احیاء السنة النبویة، چاپ دوم، ۱۹۷۴م. موضوع کتاب، روایة الحدیث و فنون کتابت و روایت حدیث است و ذکر روایات و قراین مربوط به کتابت حدیث در دوران صحابه، تابعان و مکتوبات به جاى مانده و منقول از آنان، نهى و اذن رسول خدا صلی الله علیه و آله در مورد کتابت حدیث.
- ۴. الکفایة فى علم الروایة، خطیب بغدادى، تحقیق و تعلیق: دکتر احمد عمر هاشم، بیروت: دارالکتب العربى، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق/۱۹۶۸ م. محتواى کتاب، به شیوه متقدمان، نقل روایات مسند در حوزه مصطلح الحدیث، روایة الحدیث و جرح و تعدیل روات است.
- ۵. شرف اصحاب الحدیث، خطیب بغدادى، تحقیق: دکتر محمّدسعید خطیب اوغلى، ترکیه: دار إحیاء السنة النبویة، نشریات کلیة الإلهیات جامعة آنکارا، چاپ دوم، ۱۹۷۴ م. محتوا و موضوع کتاب، همانند کتاب المحدث الفاصل است و حاوى روایاتى از رسول خدا صلی الله علیه و آله و اقوالى از بزرگان علم حدیث.
- ۶. مختصر نصیحة اهل الحدیث، خطیب بغدادى، تحقیق: یوسف محمّد صدیق، خرطوم: دارالأصالة للصحافة والنشر، ۱۴۰۸ م. مطالب کتاب شامل: القاب محدثان، مزیت درایت بر روایت، اجتناب از مکثر الروایة شدن و اخذ علم از اکابر است.
- ۷. الرحلة فى طلب الحدیث، خطیب بغدادى، تحقیق و تعلیق: نورالدین عتر، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۳۹۵ م. موضوع کتاب، بیان تلاشهاى صحابه، تابعان و بزرگان دینى در طلب حدیث است.
- ۸. الفصل للوصل المُدْرَج فى النقل، خطیب بغدادى، تحقیق: عبدالسمیع محمّد الانیس، جده: دار ابن الجوزى، ۱۴۱۸ م. موضوع کتاب درباره حدیث مدرج و معالجه ۱۱۳ روایت مدرج، با تکیه بر روایات دیگر مصون از ادراج است. کتاب در دو جلد تنظیم شده و مقدمه اى در ۱۴۶ صفحه درباره زندگى خطیب بغدادى و آثار علمى او بر آن افزوده شده که رساله دکترى محقق از دانشکده علوم اسلامى دانشگاه بغداد است.
- ۹. الجامع لاخلاق الرواى و آداب السامع، خطیب بغدادى، الف. تحقیق: دکتر محمود الطحان، ریاض: مکتبة المعارف، ۱۹۸۳ م. ب. تحقیق: دکتر محمّد عجاج خطیب، بیروت: مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۶ه/۱۹۹۶م.
- ۱۰. الإلماع إلى معرفة أصول الروایة و تقیید السماع، قاضى عیاض بن موسى بن عیاض البستى المالکى الیحصُبى (۴۷۹-۵۴۴ق)، تحقیق: السید احمد صقر، قاهره - تونس: دارالتراث-المکتبة العتیقة، چاپ اول، ۱۳۸۹ ق/۱۹۷۰ م. این کتاب به اصول روایت (طرق تحمل حدیث) و تقیید السماع (الفاظ ادا) و مباحث متعلق به این دو حوزه اختصاص دارد و در آن، به مصطلحات اقسام حدیث پرداخته نشده است.
- ۱۱. اکمال المُعْلِم بفوائد مسلم، قاضى عیاض بن موسى الیحصبى این کتاب شرحى بر صحیح مسلم است و به سبب شرح مقدمه کتاب - که داراى مطالبى در مصطلح الحدیث به طور مختصر است -، برخى از مباحث مصطلح الحدیث را توضیح داده است.
- ۱۲. ایضاح مالایسَع المحدّث جهله، أبوحفص عمر بن عبدالمجید المیانجى (م۵۸۰ق)، تحقیق: صبحى البدرى السامرائى، بغداد: ۱۳۸۷ ق. کتاب مشتمل بر کلیاتى است، از جمله: طرق تحمل حدیث، صیغ الأداء، روایة الحدیث بالمعنى، باب اللحن، باب من یروى عنه و من لایروى عنه، مراتب الحدیث الصحیح، صفته و شروطه، أقسام حسن، مشهور، فرد، غریب، شاذّ، مسند، مرسل، موقوف، منقطع، مقطوع، معضل، همراه با ذکر روایاتى که اکثر آنها ضعیف و بلکه موضوع است.
کتب مصطلح الحدیث از قرن هفتم تا دهم
- ۱۳. مقدمة ابن الصلاح فى علوم الحدیث، أبو عمرو تقى الدین عثمان بن عبدالرحمان بن عثمان بن موسى الکردى الشهرزورى الشرخانى، مشهور به ابن صلاح (۵۷۷-۶۴۳ ق)، تحقیق و تعلیق: مصطفى ریب البغا، دمشق: مطبعة الصباح، چاپ اول، ۱۴۰۴ ق/۱۹۸۴ م. کتاب مقدمه قبل از این که اثر تألیفى باشد، اثر املایى است؛ یعنى ابن صلاح، جزوات درسى خود را به شاگردان املا کرده و در آخر بررسى کرده و مقدمه اى بر آن نوشته است. از آنجا که این کتاب مقدمه اى براى حدیث شناسى است، آن را مقدمه نامیده اند.
- ۱۴. ارشاد طلاب الحقائق الی معرفة سنن خیر الخلائق، ابوزکریا یحیی بن شرف النووی (م۶۷۶ق)، تحقیق: دکتر نورالدین عتر، بیروت: دارالبشائر الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م. این کتاب همچنان که مولف در مقدمه کتاب گفته است تلخیص مقدمه ابن صلاح است. او مجدداً این کتاب را مختصر کرد و با نام، التقریب والتیسیر فی معرفة سنن البشیر النذیر عرضه کرد.
- ۱۵. المختصر فی علم اصول الحدیث النبوی، ابن النفیس علاءالدین علی بن ابی الحَرَم القَرَشی (م۶۸۷ ق)، دراسة و تحقیق: دکتر یوسف زیدان، قاهره: الدار المصریة اللبنانیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ ق/۱۹۹۱ م.
- ۱۶. القصیدة الغرامیة فی مصطلح حدیث خیرالبریة، العلامة شهاب الدین أحمد بن فَرَح الإشبیلی الشافی (۶۲۵-۶۹۹ ق)، شرح و تحقیق: الاستاذ الدکتور مصطفی ابوسلیمان الندوی، الریاض: دارالخانی، چاپ اول، ۱۴۱۴ ق/۱۹۹۴ م. این قصیده در ۲۰ بیت سروده شده است. در مقدمه کتاب سیزده شرح برای این قصیده برشمرده است. کتاب در قطع جیبی در ۱۵۶ صفحه به چاپ رسیده است.
- ۱۷. الإقتراح فی بیان الإصطلاح، و ما أضیف إلی ذلک من الأحادیث المعدوة فی الصحاح، الإمام أبوالفتح محمّد بن علی بن دقیق العید (م۷۰۲ق)، تحقیق: دکتر عامر حسن صبری، بیروت: دارالبشائر الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۷ ق/۱۹۹۶م. این کتاب در ۱۰ باب تألیف شده است.
- ۱۸. علم الحدیث، شیخ الإسلام تقی الدین ابوالعباس احمد بن عبدالحلیم بن تیمیة معروف به ابن تیمیه (م۷۲۸ق)، تحقیق و تعلیق: موسی محمّدعلی، بیروت: دارالکتب، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م.
- ۱۹. المنهل الروی فی مختصر علوم الحدیث النبوی، الامام بدر الدین محمّد بن ابراهیم بن جماعة (۶۳۹-۷۳۳ق)، تحقیق: دکتر محیی الدین عبد الرحمن رمضان، دمشق: دارالفکر، چاپ دوم، ۱۴۰۶ ق/۱۹۸۶ م. این کتاب، اختصار مقدمه ابن صلاح است.
- ۲۰. الخلاصة فی اصول الحدیث، الحسین بن عبداللّه الطیّبی (م۷۴۳ق)، تحقیق: صحبی السامرائی، بغداد: إحیاء التراث الإسلامی، ۱۳۹۱ ق/۱۹۷۱م؛ بیروت، ۱۴۰۵ ق/۱۹۸۵م. از کتاب خلاصه ای از کتب مقدمه ابن صلاح، تقریب نووی و المنهل الروی ابن جماعة است و فوایدی از مقدمه جامع الأصول ابن الاثیر و سایر کتب مصطلح الحدیث نیز بدان افزوده شده است. مطالب موجز و مختصری در زمینه مصطلح الحدیث دارد و به سبکی بدیع و متفاوت با مقدمه ابن صلاح است. این کتاب دو باب کلی دارد: مصطلحات حدیث و اوصاف راویان و متعلقات آن. این کتاب از منابع مهم مصطلح الحدیث به ویژه پس از طیبی است.
- ۲۱. الموقظة فی علم مصطلح الحدیث، الامام الحافظ المحدث الموءرخ شمس الدین محمّد بن احمد الذهبی (۶۷۳-۷۴۸ق)، عبدالفتاح ابوغُدّة، حلب: مکتبة المطبوعات الاسلامیة؛ بیروت: حلب دارالبشائر الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۱۲ ق/۱۹۹۱م. در این کتاب ۲۴ نوع از انواع علم مصطلح الحدیث ذکر و شرح شده است. این کتاب در حقیقت، تلخیص کتاب الاقتراح ابن دقیق العید است که اقتراح نیز از مختصرات مقدمه ابن صلاح است.
- ۲۲. اختصار علوم الحدیث، الحافظ اسماعیل بن عمر الشهیر بابن کثیر (۷۰۱-۷۷۴ق) این کتاب در عین ایجاز و اختصار، مستدرکی بر کتاب ابن صلاح نیز به شمار می رود. مولف علاوه بر تلخیص مقدمه ابن صلاح نظر خود را نیز افزوده ست. این کتاب به وسیله‌ی محدث معروف، احمد محمّد شاکر شرح مختصری شده است.
- ۲۳. الباعث الحثیث شرح اختصار علوم الحدیث، احمد محمّد شاکر، مصر: مطبعة محمّدعلی صبیح، چاپ سوم، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۱م. در این کتاب، اختصار علوم حدیث در متن و شرح آن، الباعث الحثیث در پاورقی آمده است.
- ۲۴. النکت علی مقدمة ابن الصلاح، بدرالدین الزرکشی (م۷۹۴ق)، تحقیق: دکتر زین العابدین بن محمد بدا، ریاض: مکتبة أضواء السلف، ۱۴۱۹ ق. این کتاب شرحی بر مقدمه ابن صلاح است. روش زرکشی این است که عباراتی را ذکر می کند و سپس می نویسد: «فیه امور» آنگاه مورد به مورد بحث می کند.
- ۲۵. الشذّ الفَیّاح من علوم ابن الصلاح، الشیخ برهان الدین الأبناسی، إبراهیم بن موسی بن أیوب البرهان الأبناسی (۷۲۵-۸۰۲ ق)، تحقیق: صلاح فتحی هَلَل ابوخُبَیْب، الریاض: مکتبة الرشد، چاپ اول، ۱۴۱۸ ق/۱۹۹۸م. کتاب شامل مطالب کتاب مقدمه ابن صلاح و عراقی است و دربردارنده‌ی: صحیح، حسن، ضعیف، مسند، متصل، مرفوع، موقوف، مقطوع، مرسل، منقطع، معضل، تدلیس، شاذ، منکر، اعتبار، شاهد، زیادات الثقات، افراد، معلل، مضطرب، مدرج، المختلق المصنوع، مقلوب، صفة من تقبل روایته و من ترد، کیفیة سماع الحدیث و تحمله و صفة، ضبطه، کتابة الحدیث و کیفیة ضبط الکتاب، صفة روایة الحدیث و شروط أدائه، آداب المحدث، آداب طالب الحدیث... که تا ۶۵ نوع از انواع علوم حدیث را برمی شمرد.
- ۲۶. المُقْنِع فی علوم الحدیث، سراج الدین عمر بن علی بن احمد الانصاری المشهور بابن المّلَقّن الشافعی (۷۲۳-۸۰۴ ق)، تحقیق: عبدالله بن یوسف الجدیع، المملکة العربیة السعودیة: دار فوّاز للنشر، ۱۴۱۳ ق/۱۹۹۲م. این کتاب نیز تلخیص کتاب ابن صلاح همراه با اضافاتی از مولف است که اضافات وی داخل قوس و یا با «قلت» مشخص شده است. انواع علوم الحدیث در این کتاب، همان ۶۵ نوع کتاب ابن صلاح و با همان ترتیب است.
- ۲۷. محاسن الاصطلاح فی تضمین ابن الصلاح، الامام سراج الدین عمر بن اَسْلان البلقینی الشافعی (م۸۰۵ق)، تحقیق: خلیل المنصور، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م. این کتاب شامل اصل مقدمه ابن صلاح، همراه با توضیحات و تعلیقات است. این کتاب به وسیله‌ی دارالمعارف قاهره، همراه با مقدمه ابن صلاح با نام مقدمه ابن صلاح و محاسن الاصطلاح چاپ شده است. تصحیح و چاپ جدید بر دست دکتر عائشة عبدالرحمن بنت الشاطی ارسال ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م، تصحیح و در تاریخ ۱۴۱۱ ق/۱۹۹۰ م چاپ شده است. در این چاپ، مقدمه ای مفصل درباره یابن صلاح و بلقینی در ابتدای کتاب نگاشته شده است.
- ۲۸. التقیید والایضاح، شرح مقدمه ابن الصلاح، الحافظ زین الدین عبدالرحیم بن الحسین العراقی (۷۲۵-۸۰۶ ق) تحقیق: عبدالرحمن محمّد عثمان، دارالفکر، ۱۴۰۱ ق/۱۹۸۱ م. متن مقدمه ابن صلاح در بالا و شرح و توضیح عراقی در پاورقی آمده است. دارالحدیث للطباعة والنشر والتوزیعِ بیروت این کتاب را به همراه کتاب المصباح علی مقدمة ابن الصلاح، الشیخ محمّد راغب الطبّاخ در سال ۱۴۰۵ق/۱۹۸۴م (چاپ دوم) چاپ کرده است.
- ۲۹. الفیة الحدیث الحافظ العراقی، ابوالفضل زین الدین عبدالرحیم بن الحسین (۷۲۵-۸۰۶ق)، تحقیق و تصحیح: احمد محمّد شاکر، بیروت: عالم الکتب؛ قاهره: مکتبة السنة، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. عراقی پس از نوشتن این الفیه که به نام التبصرة والتذکرة نیز معروف است، خود به شرح آن مبادرت کرد.
- ۳۰. فتح المغیث بشرح الفیة الحدیث، الحافظ العراقی، تحقیق و تعلیق: محمود ربیع که همراه با الفیه‌ی وی چاپ شده است. ظاهراً عراقی ۲ شرح بر الفیه داشته است: اول، شرح مفصل و مطول که چاپ نشده است. دوم، تلخیص آن شرح مفصل به نام فتح المغیث بشرح الفیة الحدیث، برخی همین شرح را التبصرة والتذکرة می دانند. شرح عراقی شامل آرای دانشمندان قبل از وی مثل ابن کثیر، ابن صلاح و متقدمان است و افزونی هایی بر مقدمه ابن صلاح دارد.
- ۳۱. جواهرالاصول فی علم حدیث الرسول، ابوالفیض محمّد بن علی الفارسی الحنفی المشهور به فصیح الهروی (م۸۳۷ق) تحقیق و تعلیق: ابوالمعالی قاضی اطهر المبارکفوری، المدینة المنورة: المکتبة العمیلة، ۱۳۷۳ ق.
- ۳۲. تنقیح الانظار فی علوم الاثار، حافظ محمّد بن ابراهیم، المعروف بابن الوزیر (۷۷۵-۸۴۰ق)، قاهره: دارالفکر، ۱۳۶۶ ق/۱۹۴۷م. این کتاب متن مختصری در زمینه‌ی مصطلح الحدیث است و شامل مسائل اصلی این علم و بیان آرا و نظرات علما به گونه ای که هر سخنی را به صاحب آن نسبت می دهد و اگر در اقوال نقصی وجود داشته باشد، آن را برمی نُماید و به آن می پردازد.
- ۳۳. النکت علی کتاب ابن الصلاح، احمد بن علی بن محمّد بن حجر العسقلانی (۷۷۳-۸۵۲ ق)، تحقیق: دکتر ربیع بن هادی عمیر، مدینه: جامعة اسلامیة، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴ م. محقق، کتاب النکت شامل شرح مختصر و استدراک بعضی از مطالب کتاب ابن صلاح است. نکته گیری های ابن حجر بر ابن صلاح در چهار زمینه است: دفاع از ابن صلاح، اعتراض بر او و مناقشه با او، شرح برخی مطالب لغوی و اصطلاحی، مطالب اضافی بر مطالب کتاب ابن صلاح. نکته گیری های ابن حجر بر حافظ عراقی بیشتر حالت بحث و مناقشه با او دارد تا توجیه و تأیید نظرات استاد.
- ۳۴. نخبة الفکر فی مصطلح اهل الأثر، احمد بن علی بن محمّد بن حجر العسقلانی (۷۷۳-۸۵۲ ق). اصل این کتاب پنج صفحه است که به درخواست برخی که احتمالاً عز بن جماعة یا شمس الدین زرکشی بوده اند اصطلاحات حدیثی را به صورت مختصر آورده است. ابن حجر متن نخبة الفکر خود را شرح کرده است.
- ۳۵. نزهة النظر فی توضیح نخبة الفکر فی مصطلح أهل الأثر، ابن حجر عسقلانی (۷۷۳-۸۵۲ق)، تحقیق: نورالدین عتر، بیروت دمشق: دارالخیر، چاپ دوم، ۱۴۱۴ ق/۱۹۹۲م. ترتیب نخبة الفکر مبتکرانه است و از مولفان قبل بخصوص ابن صلاح تقلید نکرده است. پس از ابن حجر، کتاب نخبة الفکر و شرح آن به طور بی سابقه ای مورد استقبال دانشمندان قرار گرفت و در مدت کوتاهی بیش از پنجاه کتاب در طول آن تألیف شد.
- ۳۶. جواهرالاصول فی علم حدیث الرسول، الامام العلامة ابوالفیض محمّد بن علی الفارسی (م۸۷۳ق)، شرح و ترجمه اعلام و تعلیق: الشیخ صلاح محمّد محمّد عُوَیْضَة، بیروت: دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۲م.
- ۳۷. رسالتان فی مصطلح الحدیث؛ رسالة فی اصول الحدیث، الشریف الجرجانی، علی بن محمّدعلی الحسینی معروف به السید الشریف السید السند (۷۴۰-۸۱۶ق)؛ و کتاب المختصر فی علم الأثر، محی الدین أبوعبداللّه الکافیجی الحنفی، محمّد بن سلیمان بن سعد [او سعید] بن سعود الرومی البرعمی (۷۸۸-۸۷۹ ق)، تحقیق: الدکتور علی زوین، دارالرشید دارالریاض، چاپ اول، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م.
- ۳۸. فتح المغیث شرح الفیة الحدیث، الامام شمس الدین محمّد بن عبدالرحمن بن محمّدالسخاوی (م۹۰۲ق)، تحقیق و تعلیق: شیخ صلاح محمّد محمّد عویضة، بیروت: دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م. شرح الفیه‌ی عراقی در حدیث است.
- ۳۹. بلغة الحثیث الی علم الحدیث، الإمام العلامة جمال الدین أبوالمحاسن یوسف بن حسن بن احمد بن حسن بن عبدالهادی المقدسی الحنبلی المعروف بابن المَبْرِد (۸۴۰-۹۰۹ ق)، تحقیق: صلاح بن عایض الشلاحی، بیروت: دار ابن حزم، چاپ اول، ۱۴۱۶ ق/۱۹۹۵ م. کتابی مختصر در زمینه‌ی مصطلح الحدیث است که در قطع کوچک در ۶۰ صفحه با مقدمه ای درباره‌ی مولف نگاشته شده است.
- ۴۰. حاشیة علی شرح نخبة الفکر (نزهة النظر)، تألیف: کمال الدین محمّد بن ابی شریف المقدسی (م۹۰۶ق)، تحقیق: دکتر ابراهیم بن ناصر الناصر، ریاض: دارالوطن للنشر، ۱۹۹۹م. مولف، شاگرد ابن حجر است. وی در کتاب پس از ترجمه مختصر صاحب شرح، اصل شرح را آغاز می کند، که متن نزهة النظر در وسط و پاورقی های محقق در ردیف سوم آمده است. این کتاب، شرح مختصری از نزهة النظر است.
- ۴۱. تدریب الراوى فى شرح تقریب النواوى، جلال الدین عبدالرحمن بن ابى بکر السیوطى (۸۴۹-۹۱۱ق) تحقیق و تعلیق: دکتر احمد عُمَر هاشم، بیروت، دارالکتاب العربى، ۱۴۱۴ ق/۱۹۹۳م. در این کتاب عین کتاب «التقریب» نواوى به صورت معرب آمده، آنگاه در پاورقى شرح سیوطى ذکر شده است.
- ۴۲. الفیة الحدیث (نظم الدرر فى علم الاثر)، جلال الدین عبدالرحمن بن ابى بکر السیوطى (۸۴۹-۹۱۱ق)، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر والتوزیع، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م. این کتاب با شرح و تحقیق احمد محمد شاکر نیز چاپ شده است. همچنین توسط شیخ محمد بن علامه على بن آدم بن موسى الاتیوبى (مدرس دارالحدیث خیریة مکة المکرمة) با نام اسعاف ذوى الوطر بشرح نظم الدرر فى علم الاثر شرح شده و در دو مجلد توسط مکتبة الغرباء الاثریة در مدینه و به سال ۱۴۱۴ق به چاپ رسیده است.
- ۴۳. البحر الذى ذخر فى شرح الفیة الأثر، جلال الدین عبدالرحمن بن ابى بکر السیوطى (۸۴۹-۹۱۱ق)، تحقیق و تعلیق: ابى انس انیس بن احمد بن طاهر الاندونیسى، مدینة المنورة، مکتبة الغرباء الاثریة، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م. این کتاب که شرح سیوطی است بر الفیه خود، در سه جلد به چاپ رسیده است.
- ۴۴. الفلک الدوار فى علوم الحدیث والفقه والاثار، السید صارم الدین ابراهیم بن محمد الوزیر (۸۳۴-۹۱۴ق)، تحقیق و تعلیق: محمد یحیى سالم عزان، صعدة (یمن)، مکتبة التراث الاسلامى؛ صنعاء دارالتراث الیمنى، چاپ اول، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۴م. نویسنده که خود زیدى مذهب است در این کتاب تلاش ها و نقش شیعه را به طور عموم و زیدیه را به طور اخص در زمینه علم الحدیث بیان مى کند.
- ۴۵. فتح الباقى بشرح الفیة العراقى، ابوزکریا محمد الانصارى السنیکى الازهرى (م۹۲۶ق)، تحقیق و تعلیق: الحافظ ثناءاللّه الزاهدى (از علماى پاکستان)، بیروت، دار ابن حزم الجامعة الاسلامیة، ۱۴۲۰ق/۱۹۹۹م؛ صادق آباد - پاکستان. این کتاب شرح نسبتاً جامعى از الفیه عراقى است.
کتابهای مصطلح الحدیث قرن دهم
- ۴۶. قَفْو الأثر فى صَفْو علوم الأثر، الامام العلامة رضى الدین محمد بن ابراهیم الحلبى الحنفى الشهیر به ابن الحنفى (۹۰۸-۹۷۱ق)، تحقیق: عبدالفتاح ابوغُدّة، حلب: مکتب المطبوعات الاسلامیة؛ بیروت، دارالبشائر الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق. مؤلف این کتاب، شرح نخبة الفکر را مختصر کرده است. این کتاب همراه با کتاب بلغة الاریب فى مصطلح آثار المبیب از امام الحافظ المحدث اللغوى محمد مرتضى الزبیدى (م۱۲۰۵ق) چاپ شده است.
- ۴۷. شرح الدیباج المذهب فى مصطلح الحدیث، شمس الدین محمد الحنفى التبریزى المشتهر بمنلاحنفى (از علماى قرن دهم)، مصر، مکتبة مصطفى البابى الحلبى، چاپ دوم، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۱م. این کتاب شرح بر کتاب الدیباج المذهّب، تألیف السید الشریف على بن محمد الجرجانى الحنفى از علماى قرن نهم است.
- ۴۸. شرحُ شرحِ نخبة الفکر فى مصطلحات اهل الأثر، على بن سلطان محمد الهروى القارى (۹۳۰-۱۰۱۴ق)، مقدمه: الشیخ عبدالفتاح ابوغدّة، تحقیق و تعلیق: محمد نِزار تمیم و هیثم نِزار تمیم، بیروت: شرکة دارالارقم بن ابى الارقم، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۴م. کتاب همراه با شرح نخبة الفکر (نزهة النظر) است که متن نزهة النظر در بالا و شرح آن در پایین آمده است.
- ۴۹. الیواقیت والدرر، محمد المدعو عبدالرؤوف المناوى (۹۵۲-۱۰۲۱)، تحقیق: دکتر مرتضى الزین احمد (استاد دانشکده علوم اسلامى و عربى دانشگاه امام مهدى سودان)، ریاض، مکتبة الرشد، ۱۹۹۹م. این شرح از شروح کلمه به کلمه نزهة النظر است و از تعلیقاتى سودمند برخودار است.
- ۵۰. مقدمة فى اصول الحدیث، المحدث الجلیل الشیخ عبدالحق الدهلوى (۹۵۸-۱۰۵۲ق)، تقدیم و تعلیق: سلمان الحسینى الندْوى، بیروت، دارالبشائر الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. کتاب در قطع کوچک در ۱۱۲ صفحه به چاپ رسیده است.
تألیفات علوم حدیث از قرن یازدهم تا سیزدهم
این دوره عصر رکود و جمود تالیفات حدیثی اهل سنت است. چنان که محمد محمد ابوزهر در کتاب خود الحدیث والمحدثون بیان مى کند، پایان قرن دهم در بیان اهل سنت، پایان عصر تلاشهاى علمى محدثان است و در قرنهاى یازدهم تا سیزدهم کار درخشانى در حوزه حدیث و به تبع آن مصطلح الحدیث دیده نمى شود. از جمله کتب قرن یازدهم کتاب زیر را مى توان نام برد:
- ۵۱. شرح البیقونیة فى مصطلح الحدیث، محمد بن صالح بن عثیمین، تحقیق: ابوعبداللّه سید بن عباس الجلیمى، قاهره، مکتبة السنة، الدار السلفیة، چاپ اول، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م. اصل کتاب، منظومه اى در مصطلح الحدیث است از عمر بن محمد بن فتوح الدمشقى البیقونى الشافعى که تا قبل از ۱۰۸۰ق/۱۶۶۹م زنده بوده است. وى از علماى حدیث و اصول فقه است و کتاب فتح القادر المغیث در زمینه حدیث از وى است.
در قرن دوازهم کتب زیر را مى توان نام برد:
- ۵۲. توضیح الافکار لمعانى تنقیح الأنظار، العلامة محمد بن اسماعیل الامیر الحسنى الصنعانى صاحب سبل السلام (۱۰۹۹-۱۱۸۲ق)، تحقیق: محمد محیى الدین عبدالحمید، قاهره، دارالفکر، ۱۳۶۶ق/۱۹۴۷م. این کتاب شرح تنقیح الانظار فى علوم الاثار، تألیف حافظ محمد بن ابراهیم معروف به ابن الوزیر (م۸۴۰ق) است که صنعانى آن را شرح کرده است. در این کتاب، متن تنقیح الانظار در پرانتز و شرح شارح به دنبال آن آمده است. کتاب در دو جلد چاپ شده است.
- ۵۳. قصب السکر نظم نخبة الفکر، العلامه محمد بن اسماعیل الصنعانى. وى کتاب نخبة الفکر را به نظم درآورده و در ۲۰۶ بیت سروده است.
در قرن سیزدهم کتب زیر را مى توان یاد کرد:
- ۵۴. توجیه النظر الى اصول الأثر، طاهر بن صالح بن احمد الجزائرى الدمشقى (۱۲۶۸-۱۳۳۸ق) (۱۸۵۸-۱۹۲۰م)، بیروت: دارالمعرفة. پایان تألیف کتاب سال ۱۳۲۸ق است.
- ۵۵. مقدمة فى مصطلح الحدیث، العلامه عبدالقادر بن احمد بن مصطفى بن بدران الدوْمى ثم الدمشقى الحنبلى (۱۲۶۵-۱۳۴۶ق)، اصل متن کتاب ۵۳ صفحه است.
تألیفات مصطلح الحدیثی در قرن چهاردهم
قرن چهاردهم و عصر حاضر به یک معنا در جهان اهل سنت و به تبع آن در میان شیعه، عصر بازگشت مجدد به حدیث است. یکى از عوامل مهم این بازگشت، حملات مستشرقان به اسلام در این قرن است که موجب شد دانشمندان مسلمان به قرآن و حدیث روى آورند. این بازگشت، آثار فرهنگى متنوعى را در پى داشت؛ لذا مى توان عصر کنونى را عصر پیدایش کتب متنوع در حوزه حدیث برشمرد که عالمان، علاوه بر تدوین کتب جامع مصطلح الحدیث، به تألیف کتابهایى مستقل در شعبه هاى مصطلح الحدیث پرداختند.
منابع
- مهدی مهریزی، "دانش های حدیثی؛ گذشته، حال، آینده"، فصلنامه علوم حديث، ش16 در دسترس در اندیشه قم، بازیابی: 9 دی 1392.
- رضیه سادات سجادی، سير نگارشهاي اهل سنّت در حوزه مصطلح الحديث(1)، علوم حدیث، شماره 24، در دسترس در حوزه، بازیابی: 9 دی 1392.
- رضیه سادات سجادی، سير نگارشهاي اهل سنت در حوزه مصطلح الحديث(2)، علوم حدیث، پاييز 1381، شماره 25 در دسترس در حدیث نت، بازیابی: 9 دی 1392.
