نشاط اصفهانی
«عبدالوهاب نشاط اصفهانی» (1175-1244 ق)، خطاط و شاعر نامدار قرن 13 قمری، متخلّص به «نشاط» و ملقّب به «معتمدالدوله» بود. او همچنین سرپرست دیوان رسائل دربار فتحعلی‌شاه قاجار و نخستین وزیر امور خارجه ایران بوده است. نشاط از هواداران مکتب بازگشت ادبی بوده و در سرودن غزل، قصیده، ترکیب‌بند، مثنوی، قطعه، رباعى و نیز نگارش خطوط نستعلیق، تعلیق و شکسته نستعلیق هنرورى نموده است.
زندگی‌نامه
سید عبدالوهاب نشاط اصفهانی به سال 1175 ق. در اصفهان به دنیا آمد و از سادات موسوى بود. وى در زادگاه خود با شعر و ادب فارسى و عربى و دانش‌هاى مختلف آشنا شد و در هنر خوشنویسى نیز مهارت یافت.
نشاط در 43 سالگى در سال 1218 ق. به تهران رفت و به دربار خوانده شده و از سوى فتحعلى‌شاه به معتمدالدوله ملقب گردید. وی در دربار شاه مورد نوازش و مهر قرار گرفت و سمت دبیرى (منشى‌گرى) یافت و پس از چندى به سرپرستى «دیوان رسائل» گماشته شد. بیشتر احكام سلطنتى و فرامین رسمى و نامه‌هاى خصوصى شاه و عقدنامه‌ها و وصیت‌نامه‌هاى افراد خاندان سلطنت با خط و انشاى او تحریر مى‌شد و تا پایان عمر عهده‌دار این سمت بود.
وى پس از رسیدن به مقام سرپرستى دیوان رسائل و ملقب شدن به معتمدالدوله، همه‌جا با شاه همراه بود و نامه‌ها و فرمان‌هاى وى را به خط و انشاى خود مى‌نگاشت و تا پایان عمر هفتادساله خود نیز عهده‌دار همین سمت بود و گذشته از آن یک‌بار از طرف شاه براى سرکوبى بنیادخان افغان حاکم باخزر که از فرمان شاه سرپیچى نموده بود با نیروى کافى به مرز خراسان رفت و خود سرپرستى لشکر را بر عهده گرفت و اگرچه اسیر بنیاد گردید، ولى سرانجام با نیروى کاردانى و شایستگى، شورش را از میان برد. همچنین یک‌بار به نمایندگى از طرف شاه به پاریس رفت و به حضور ناپلئون رسید و یک‌بار هم براى فرونشاندن شورش افغانیان مأمور آن سامان شد و پیروزمندانه به تهران بازگشت.
نشاط اصفهانی سرانجام در سال 1244 ق. بر اثر بیمارى سل در تهران درگذشت. ابراهیم صفایى درباره بیمارى و مرگ نشاط چنین نوشته است: «از سال 1241 ق. آثار بیمارى سل در نشاط پیدا شد و آنچه معالجه کرد مفید نیفتاد، شاه پزشکان خاص خود را به مداواى نشاط مأمور کرد ولى مرض سل زایل شدنى نبود، چند سال با ضعف و ناتوانى گذرانید و بالاخره در روز دوشنبه پنجم ذی‌حجه سال 1244ق به سن شصت‌ونه‌سالگی به مرض سل درگذشت...» سال مرگ نشاط را منصف قاجار یکى از شاعران هم‌زمان وى به شمارش «ابجد» گفته است: «از قلب جهان نشاط رفته».
ویژگی‌های اخلاقی
همه نویسندگان و معاصران از نشاط به نیکى یاد کرده و خلق‌وخوی پسندیده او را ستوده‌اند، دیباچه نگار گنجینه چاپى به سال 1266 ق. یعنى 22 سال پس از مرگ نشاط دراین‌باره چنین نوشته است: «به کثرت بذل و قلّت هزل معروف بیگانه و خویش است و به صدق قول وفاى وعد معتمد سلطان و درویش، به عبث و باطل روزگار نبرد و به لاع و جد سوگند نخورد، دمى عمر گران‌مایه را به لهو لعب نگذارد و به اقتضاى تواضع با فقرا عبوس نبوده و با وزرا و امرا چاپلوس ننموده، مجملاً کس از او مستهجن نشنیده و غیر مستحسن ندیده خَلقاً و خُلقاً نسباً و حسباً اسناد قران، از محامد ذات و مدایح صفات و محاسن اخلاق و ستایش خصال حمیده‌اش هرچه گویند و نویسند از هزار یکى و از بسیار اندکى تقریر و تحریر نتوانند، بیان و بنان به عجز معترف آنند...».
رضاقلى خان نیز دراین‌باره نوشته است: «حضرتش ابا عن جد در اصفهان ملاذ و ملجأ بى‌پناهان، محفلش مجمع شعرا و ظرفا و مجلسش مرجع فقرا و عرفا بوده...».
نشاط، مسلمانى واقعى و پاکباز و دوست دار خاندان پیامبر (صلی الله علیه وآله) به‌ویژه حضرت على (علیه السلام) بوده و پایبندی او به این مهر و دوستى چندان بوده که در همه جاى دیوانش چه در غزل‌ها و قصیده‌ها و چه در مثنوى‌ها و قطعه‌ها، این مهر و وفا را آشکارا نموده است:
هرچ آن سزاى آل على نیست در جهان * گر گنج عالم است مبادا میسرم
فردا که پرده دور شود از جمال قرب * یا رب مدار دور زِ آل پیمبرم
زیباترین اشیاء، فرخ‌ترین اعیان * از هرچه هست پیدا و از هرچه هست پنهان
از مرغ‌ها هَزار است، از وقت‌ها سحرگه * از فصل‌ها بهار است، از نوع‌هاست انسان...
از سنگ‌ها دل دوست، از عیش‌ها غم اوست * از تیغ‌هاست ابرو، از دشنه‌هاست مژگان...
از انبیا محمد، از شهرها مدینه * از شاخ‌هاست طوبی، از باغ‌هاست رضوان
اشعار و آثار نشاط
نشاط اصفهانی در سرودن غزل، قصیده، تركیب بند، مثنوى، قطعه، رباعى و ترانه توانا بود. مجموعه غزل‌ها، قصیده‌ها، مثنوى ها، رباعى ها، قطعه‌ها و تك بیت‌هاى او به چاپ رسیده است. او همچنین در سرودن شعرهاى عربى و تركى نیز دست داشت و قصیده ها و غزل‌هایى به این دو زبان سرود.
معروف‌ترین اثر وى «گنجینه» است كه به نام «گنجینه ى نشاط» یا «گنجینه‌ى معتمد» نیز شهرت دارد. این كتاب حاوى پنج درج مى‌باشد. منشأت و مكاتیب خصوصى، رسمى و حكومتى و فرامینى كه براى فتحعلى شاه انشاء شده است بخش مهمى از این اثر را تشكیل مى‌دهد. در «الذریعه» در كنار «گنجینه»، «دیوان شعر» و «ساقى نامه» نیز به وى نسبت داده شده است.
فتحعلى‌شاه که خود شاعر و شعرشناس بود، بودن شاعرى چون نشاط را در دربار غنیمت مى‌شمرد و گهگاه او را به پاسخ گفتن پاره‌اى از قصیده‌ها و تغزل‌هاى شاعران نامور قدیم وامى‌داشت. نشاط پاره‌اى از غزل‌هاى خود را با بیت‌هایى از فتحعلى‌شاه زیور بخشیده و گاه به پیروى از پاره‌اى از غزل‌هاى شاه، غزل‌هایى سروده است. نشاط در بیشتر قصیده‌ها و همچنین در پایان پاره‌اى غزل‌ها و در مثنوى‌ها و رباعى‌هاى خود، شاه را ستوده و چه‌بسا که در این کار زیاده‌روى و مبالغه نیز نموده است.
نشاط یکى از هواخواهان واقعى و شاگردان کوشاى مکتب بازگشت ادبی بوده و خود او در اصفهان که در آن روزگار مرکز این جنبش و رستاخیز ادبى بوده، انجمنى داشته که هفته‌اى یک‌بار همه شاعران و نویسندگان و دانشمندان و عارفان در آنجا گردهم مى‌نشسته و داد سخن مى‌داده‌اند. جنبش ادبى زمان قاجار چندان با اهمیت و با ارج است که خواه‌ناخواه همه شاعران و نویسندگان آن زمان و زمان‌هاى بعد را تحت‌تأثیر قرار داده و آنان را به راه راست رهبرى نموده است.
اثر به جای مانده از نشاط، همان «گنجینه اشعار» و برخی نامه‌های اوست. مجموعه شعرهاى گنجینه او عبارت است از دویست و نود غزل و پانزده شانزده قصیده و دو ترکیب‌بند و هفتادوسه رباعى و نزدیک هزار بیت مثنوى و چند ترانه و دوبیتى و تک‌بیت‌هایى چند.
مجمر اصفهانی از جمله شاعرانی است که در جوانى به خدمت نشاط رسیده و به‌وسیله او به دربار فتحعلى‌شاه راه یافته و هم در پرتو پرورش و توجه او سرانجام «مجتهد الشعراء» دربار گردیده است.
نشاط همچنین خط نستعلیق، خط تعلیق و به ویژه خط شکسته نستعلیق را خوش مى‌نوشت و روش درویش عبدالمجید طالقانی را استادانه تقلید مى‌كرد.
او نه‌تنها شاعرى توانا و خطاط و نویسنده‌اى زبردست بوده، بلکه در زمان خود از بزرگان علمی نیز بشمار مى‌آمده و در دانش‌هاى دینى و ریاضى و حکمت الهى و فلسفه و منطق دانشور بوده و همه عمر در راه فراگرفتن این دانش‌ها روزگار گذرانیده است. نویسندگانى همچون هدایت و قائم‌مقام و دیگران، پایگاه علمى او را ستوده و از فضل و علم او سخن رانده‌اند.
منابع
- اثرآفرینان، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1377، ج2.
- گنجینه دیوان نشاط اصفهانی، حسین نخعی، نشر گل‌آرا، تهران، 1379 ش.
 | |
| شعرشناسی | * شعر * علم عروض * قافیه * تخلص * دیوان * مصراع * بیت * مقفا * قالب * مطلع * تغزل * بحور شعری |
| قالب‌های شعر | *مثنوی * قصیده * غزل * مسمط * مستزاد * ترجیع‌بند * ترکیب‌بند * قطعه * رباعی |
| سبک‌های شعر فارسی | * سبک خراسانی * سبک عراقی * سبک هندی * سبک بازگشت ادبی * شعر نو |
| شاعران پارسی گو: | همه*قرن 4 * قرن 5 * قرن 6 * قرن 7 * قرن 8 * قرن 9 * قرن 10 * قرن 11 * قرن 12 * قرن 13 * قرن 14 |
| خط کوفی | |
| خط محقق | ابن مقله * ابن بواب * یاقوت مستعصمی * شیخ زاده سهروردی * ارغون کابلی * احمد رومی * میرزا بایسنغر * میرزا سلطان ابراهیم و ... |
| خط ریحان | ابن مقله * یاقوت مستعصمی * عمر اقطع * ابن هلال * ابن بواب * عبدالله بلخ * ارغون * امیر مجدالدین * میرزا بایسنغر *احمد رومی و ... |
| خط ثلث | یاقوت مستعصمی * میرزا سلطان ابراهیم * عبدالحی * سید ولی میرزا بایسنغر * عمر اقطع * عبدالحی * عبدالباقی * عبدالله و ... |
| خط نسخ | میر منشی حسین قمی * شیخ كمال سبزواری * آقا ابراهیم قمی *میرزا احمد تبریزی * میرزا احمد نیریزی * اشرف الکتاب اصفهانی * سلطان الکتاب اصفهانی * وصال شیرازی * میرزا شفیع تبریزی و ... |
| خط توقیع | یاقوت مستعصمی * احمد رومی * ارغون كابلی * بایسنغر و ... |
| خط رقاع | علی ابن مقله * ابن بواب * شیخ زاده سهروردی * احمد رومی * خواجه حافظ شیرازی * مجدالدین فیروز آّبادی * یاقوت مستعصمی * و ... |
| خط تعلیق | خواجه تاج سلمانی واضع * خواجه عبدالحی منشی * درویش عبدالله بلخی * میر منصور منشی * خواجه اختیار منشی * میر عبدالله * ابراهیم خوشنویس * میرزا کافی * مجد الدین ابراهیم * میرزا علی اکبر شیرازی و ... |
| خط نستعلیق | میر علی تبریزی واضع * سیمی نیشابوری * میرزا بوتراب اصفهانی * عبدالرشید دیلمی * میرزا محمد صالح * میرزا اسد الله شیرازی * آقا مهدی تهرانی * سید حسین خوشنویس باشی * میرزا غلامرضا * میرزا عمو * میرزا رضای کلهر * میرزا کاظم * عماد الکتاب *عباسقلیان باتمانقلیج تبریزی *کمال الدین اظهر *سلطان علی مشهدی * سلطان محمد خندان * سیدعلی حسینی * میرعلی هروی * میرعماد حسنی * میرزا محمد حسین تبریزی * علیرضا عباسی و ... |
| خط شكسته | مرتضی قلی شاملو * شفیعا * میر احسن كرمانی * درویش عبدالمجید طالقانی * میرزا کوچک * میرزا عبدالجواد اصفهانی و ... |
| خط طغری | اسماعیل طغرائی * خواجه عتیق منشی * خواجه كمال طغرائی و ... |
| خط تحریر | میرزا رضی تبریزی * میرزا رضای بغدادی * میرزا علیخان امین الدوله * نشاط اصفهانی * میرزا ابوالقاسم قائم مقام * میرزا سعید وزیر * مرحوم حسنعلیخان امیر نظام گرویی * مجد الدین منشی السلطان تبریزی و ... . |
| منبع: انواع خطوط خوشنویسان معروف ایران، محمد نقشی تبریزی، هنر و مردم، تیر 1343، شماره 21 | |
