خط محقق
«خط محقَّق» از گونه های مهم خوشنویسی اسلامی و از جمله خطوط ششگانه است که ابداع یا سامان دادن آن را به ابن مقله (م، ۳۲۸ ق) نسبت داده‌اند و نخستین خطی است که مورد تهذیب و هندسی کردن ابن مقله قرار گرفته است. برخی از خطاطان، خط محقق را پدر خطوط (عربی) گفته‌اند. این خط از خطوط اصیل اسلامی می‌باشد و خط ریحانی از این خط استخراج شده است.
محقَّق به معنی محکم، منظم و استوار است که این معانی بر این خط صادق است. زیرا شکل ها و حروف صحیح، کامل و واضح است و متداخل و تو در تو نیست و پیوستگی و پیچیدگی در آن دیده نمی شود. خط محقق نزدیکترین خط به خط کوفی ساده است. تأثیر ذوق ایرانى در این خط کاملاً بارز است.
درآغاز دولت عباسی بازار خط نویسی رونق گرفته و اقلام بسیاری در خط پیدا شد، از این رو پیشرفت بزرگی در این عصر صورت گرفت.گر چه پیدایش خط محقق دقیقاً روشن نیست، لکن ظهور و شهرت خط محقق در آغاز دولت عباسی بوده و نام آن در اوایل آن دولت به میان آمده است.
خط محقق از دسته خطوط موزون (یعنی ۲۴ قلمی که از قلم جلیل منشعب شده است) نمی باشد و خود قلمی مستقل و جداگانه بوده است که به آن خط ورّاقی نیز گفته می شد. این خط توسط دانشمندان و هنرمندانی به نام «ورّاق»[۱] به منصّه ظهور رسید و این امر به خوبی روشن می سازد که پیدایش این خط تأثیر شایانی در تذهیب و پیدایش خطوط دیگر داشته است.
در خط کوفی تعدادی اقلام به وجودآمد که پایه ی همه ی آنها بر دو اصل «مدوّر» و «مبسوط» قرار دارد و خطوط مدوّر امروزه به خطوط نرم (یا منحنی) تعبیر می شوند و آنهایی هستند که دایره ها و دنباله های حروف فرورفته، و سرازیر و متمایل به پایین نوشته می شوند مانند: خط ثلث و رقاع. خطوط دسته ی دوم (مبسوط) که امروز آن ها را به خط خشک تعبیر می کنند، آنهایی هستند که فرورفتگی و گودی و تمایل به پایین در آنها دیده نمی شود، مانند: «خط محقق».
محقق خطی شکوهمند و درشت اندام با فواصل منظم و بدون تداخل حروف و یکدست و یکنواخت با کمال روشنی و وضوح، که در قدیم مقیاس برای دیگر خطوط و منشأ پیدایش اقلام دیگری بوده است. خطی است در نهایت سادگی و روان که آن دور آن سطح است (یا نسبت ۲ و ۴) از این رو شبیه ترین و نزدیکترین خط به کوفی و معقلی است.
در محقق حرکات و ضوابط ظریفتر از خط ثلث گذاشته می شود و علامت های تزیینی آن ساده تر و کمتر از ثلث است. در این خط هیچ خطی با حرف دیگر اشتباه نمی شود چون هر حرف شکل ثابت و معین خود را دارد. دسته ی الف ها از سایر خطوط بلند تر دیده می شود و با «ترویس» (طُرّه) نوشته می شود، یعنی بر ابتدای سر آنها به اندازه نقطه ای سرک گذاشته می شود، و سنگینی کلمات بیشتر در یک سطر بدون تقدیم و تأخیر در مرکز ثقل قرار می گیرد. در این خط حرکات قلم به نرمی نیست و اکثر احساس خشکی در آن می شود از این رو آن را به «یابس» تعبیر کرده اند، قلم در آن به کندی حرکت می کند و قطّ قلم در محقق بایستی کاملاً محرّف باشد.
خط محقق در زمان عبّاسیان شهرت یافت و در نوشتن قرآن کریم به کار می رفت، لیکن شیوع و رواج آن از دوره ی خوشنویسی ابن بوّاب (۴۱۳ ق) بوده است، که بیشتر قرآن ها و قطعات اشعار را با آن می نوشته اند، و این سنت تا قرن یازدهم رواج داشت که در نوشتن قرآن ها و گاهی دیوان اشعار به کار می رفته است. از آن پس به تدریج از رواج آن کاسته شد تا امروز که نویسنده و طالب آن کمیاب شده است، به طوری که فقط برای تفنن و تنوع نگاشته می شود. شاید علت آن کندی در نوشتن آن است، چون این خط از نظر زیبایی و وضوح از بسیاری از خطوط دیگر بهتر است به خصوص خط ریحانی. «محمود یارز»، مؤلف کتاب «مفتاح الکتابات القدیمه»، در این باره نظری دارد: "به مناسبت شباهت بعضی حروف محقق به ثلث، کم کم محقق از رواج افتاد و جای خود را به ثلث و ریحانی داد...".
پانویس
- ↑ ورّاقان خطاطانی بودند که جزو فضلا و علمای عصر محسوب می شدند و کارشان استنساخ و تصحیح کتب علمی و ادبی بود که پس از نوشتن و تصحیح آن را زینت داده و جلد کرده به فروش می رساندند. اینان قرآن را به خط محقق می نوشتند.
منابع
- انجمن خوشنویسان شهرضا، گردآوری: فاطمه مباشری؛ بازدید در ۲۰ بهمن ۱۳۹۳.
| خط کوفی | |
| خط محقق | ابن مقله * ابن بواب * یاقوت مستعصمی * شیخ زاده سهروردی * ارغون کابلی * احمد رومی * میرزا بایسنغر * میرزا سلطان ابراهیم و ... |
| خط ریحان | ابن مقله * یاقوت مستعصمی * عمر اقطع * ابن هلال * ابن بواب * عبدالله بلخ * ارغون * امیر مجدالدین * میرزا بایسنغر *احمد رومی و ... |
| خط ثلث | یاقوت مستعصمی * میرزا سلطان ابراهیم * عبدالحی * سید ولی میرزا بایسنغر * عمر اقطع * عبدالحی * عبدالباقی * عبدالله و ... |
| خط نسخ | میر منشی حسین قمی * شیخ كمال سبزواری * آقا ابراهیم قمی *میرزا احمد تبریزی * میرزا احمد نیریزی * اشرف الکتاب اصفهانی * سلطان الکتاب اصفهانی * وصال شیرازی * میرزا شفیع تبریزی و ... |
| خط توقیع | یاقوت مستعصمی * احمد رومی * ارغون كابلی * بایسنغر و ... |
| خط رقاع | علی ابن مقله * ابن بواب * شیخ زاده سهروردی * احمد رومی * خواجه حافظ شیرازی * مجدالدین فیروز آّبادی * یاقوت مستعصمی * و ... |
| خط تعلیق | خواجه تاج سلمانی واضع * خواجه عبدالحی منشی * درویش عبدالله بلخی * میر منصور منشی * خواجه اختیار منشی * میر عبدالله * ابراهیم خوشنویس * میرزا کافی * مجد الدین ابراهیم * میرزا علی اکبر شیرازی و ... |
| خط نستعلیق | میر علی تبریزی واضع * سیمی نیشابوری * میرزا بوتراب اصفهانی * عبدالرشید دیلمی * میرزا محمد صالح * میرزا اسد الله شیرازی * آقا مهدی تهرانی * سید حسین خوشنویس باشی * میرزا غلامرضا * میرزا عمو * میرزا رضای کلهر * میرزا کاظم * عماد الکتاب *عباسقلیان باتمانقلیج تبریزی *کمال الدین اظهر *سلطان علی مشهدی * سلطان محمد خندان * سیدعلی حسینی * میرعلی هروی * میرعماد حسنی * میرزا محمد حسین تبریزی * علیرضا عباسی و ... |
| خط شكسته | مرتضی قلی شاملو * شفیعا * میر احسن كرمانی * درویش عبدالمجید طالقانی * میرزا کوچک * میرزا عبدالجواد اصفهانی و ... |
| خط طغری | اسماعیل طغرائی * خواجه عتیق منشی * خواجه كمال طغرائی و ... |
| خط تحریر | میرزا رضی تبریزی * میرزا رضای بغدادی * میرزا علیخان امین الدوله * نشاط اصفهانی * میرزا ابوالقاسم قائم مقام * میرزا سعید وزیر * مرحوم حسنعلیخان امیر نظام گرویی * مجد الدین منشی السلطان تبریزی و ... . |
| منبع: انواع خطوط خوشنویسان معروف ایران، محمد نقشی تبریزی، هنر و مردم، تیر 1343، شماره 21 | |
