نزهة الناظر و تنبیه الخاطر (کتاب)

نویسنده	حسین بن محمد حلوانی
موضوع	احادیث شیعه
زبان	عربی
تعداد جلد	1
تحقیق	سید محمدباقر موحدابطحی
ترجمه	عبدالهادی مسعودی
نزهة الناظر و تنبيه الخاطر

کتاب «نُزهة الناظر و تنبیه الخاطر» تألیف حسین بن محمد حلوانی از علمای شیعه در قرن پنجم قمری است. «نزهة الناظر» حاوی مجموعه‌ای از سخنان حکمت آمیز پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ و ائمه اطهار علیهم‌السلام در موضوعات گوناگون اخلاقی و اجتماعى است.

مؤلف

حسین بن محمد حلوانی، ادیب، محدث و متکلم شیعه در قرن پنجم قمری است.

حلوانی نزد الشریف محمد بن الحسن بن حمزه ابویعلی جعفرى ـ که از مراجع شیعه پس از شیخ مفید و داماد و جانشین او بوده ـ درس خوانده و چون محل سکونتش محله کرخ بغداد بوده است از محضر عالمانى چون شیخ طوسی، سید مرتضى و سید رضی بهره برده است.

از آثار مهم حلوانی می توان به این دو کتاب اشاره نمود: «نزهة الناظر و تنبیه الخاطر» و «نهج النجاة فی فضائل أمیرالمؤمنین و الائمة الطاهرین من ذریته».

معرفی کتاب

کتاب «نزهة الناظر و تنبیه الخاطر» افزون بر قوت محتوایی و علوّ معانی، داراى مؤلفى شناخته شده و معلوم است. علامه مجلسی نیز در باب «ما جمع من جوامع کلم امیرالمؤمنین» هنگام اشاره به کتاب هایى که برخى از احادیث درباره امام علی علیه السلام را در خود جاى داده اند، از «نزهة الناظر» نام مى برد و آن را تألیف حسین بن محمد بن حسن حلوانی مى داند.

بر همین اساس، نظر شیخ نوری ـ که کتاب را به ابویعلى محمد بن حسن جعفری نسبت داده است ـ درست نیست و همان گونه که شیخ آقا بزرگ تهرانی مى گوید این مطلب با تصریح مؤلف به نام خود در پایان کتاب سازگار نیست و منشأ اشتباه، دو شرح نوشته شده از سوى ابویعلى جعفرى بر دو حدیث از کتاب است.

سبک شناخت نگارش هاى حدیثى شیعه نشان از آن دارد که محدثان شیعه، نگاشته هاى خود را بیشتر به شکل موضوعی تنظیم مى نموده و چینش احادیث را بر اساس محتوا و مضمون -و نه گوینده و راوى حدیث- سامان مى داده اند. در این میان، تنها چند مؤلف انگشت شمار داریم که نه از شیوه موضوعى، بلکه از سبک مسندى پیروى کرده و احادیث هر معصوم را جداگانه و هر کدام را در یک فصل آورده و کتاب را به ترتیب معصومان علیهم السلام مرتب ساخته اند. کتاب مشهور تحف العقول از ابن شعبه حرانى در قرن چهارم و الدرّه الباهره منسوب به شهید اول در قرن هشتم از این زمره اند و کتاب حاضر (نزهة الناظر) حلقه میانى این دو کتاب است.

نویسنده، به جهت اینکه کتاب از اختصار خارج نشود، اسناد روایات را حذف کرده است. این کتاب افزون بر مفید بودن براى عموم مردم، نیاز پژوهشگران را به احادیث هر یک از معصومین در زمینه مسائل اخلاقی و اجتماعى برطرف مى کند.

انگیزه تألیف

در عصر حلوانى، متعلّمان، کتاب های جاحظ و ابن عبیده ریحانى و سخنان عتابى و اشعار ابان لاحقی را فرا مى گرفتند و در این میان اراده غالب حاکمان بر حذف و مهجور نهادن سخنان فصیح و نغز امامان معصوم علیهم السلام بود و این، زمینه را به نفع دیوانیان و به زیان شیعیان آماده مى ساخت. او فضاى معاصر خویش را چنین ترسیم می کند:

«هرگاه از امیرمؤمنان و دیگر امامان علیهم السلام یاد می شود، رنگ چهره دگرگون شود و اگر اندرزى نیکو یا حکمتى رسا و یا عبارتى برجسته و خطبه اى نمایان و نوشته اى شیوا روایت شود، متغیر گردد و شنونده مى گوید من و امثال من چنین خبرى نشنیده ایم و من مى گویم اگر به دیده انصاف بنگرى و از زورگویى و مخالفت کناره بگیری، خواهى دانست که آن چه شنیده اى کمى از فراوان است».

حلوانى سیاست هاى کهنه بنى امیه را زمینه ساز جریان هاى عصر خویش مى داند. او به سیاست عبدالملک بن مروان که همچون سلف بدکار خویش (معاویه) تمام تلاش خویش را در خاموش کردن نور علوى بکار برد اشاره مى کند و نیز به شواهدى همچون شیوه تحدیث حسن بصرى از امام علی علیه السلام که چون قصد داشت حدیثى از امیرالمؤمنین علی علیه السلام نقل کند از بیم بنى امیه مى گفت: قال أبو زینب.

حلوانى استمرار این جریان را موجب نسبت دادن فضایل و مناقب و حتى سخنان شیوا و بلیغ اهل بیت علیهم السلام به رقیبان و دشمنان ایشان مى داند و سخنان ادبى ابن مقفع زندیق و جاحظ عثمانى و همگنان اینان را زمینه اى مى داند که کلمات گهربار علی علیه السلام و فرزندان بزرگوارش را به چنین اشخاصى نسبت دهند و شاید برخى از آنان هم در اقتباس آشکار و پنهان از سخنان علی علیه السلام متهم باشند.

او به صراحت اعلام مى دارد که قصد کلی دشمنان، اطفاى نور الهى و انهدام آثار اهل بیت علیهم السلام است، اگرچه خدا از خاموش شدن نور خود ابا دارد. حلوانى سپس عبارت سید رضى را در تأیید گفته خود نقل مى کند که این دشمنان را به دو دسته جاهل و گمراه و فرو رفته در ظلمت از یک سو و آگاه از فضایل اهل بیت و عالم کاتم و حیله گر تقسیم مى کند که هر دو دسته به دنبال دنیاى خویش و روزى خوردن از قلم بى زخم و ریش خودند که نویسنده آن را در کف ندارد، بلکه سر به چرخش چشم و دست حاکمان دارد.

نکته جالب توجه، اقتداى حلوانى به سید رضى در مبارزه با این وضعیت است. او به همان گونه که سید رضی سخنان بلیغ علی علیه السلام را برگزید و تنها به جمع آورى و حتی تقطیع سخنان و بخش هایى از خطبه ها و نامه هاى بلند و کوتاه حضرتش همت گماشت (نهج البلاغه)، آن دسته از احادیث ائمه را آورده که از بلاغت بیشتری برخوردارند. می توان کار حلوانى را تکمیل کار سید رضى در ادامه گردآورى سخنان بلیغ ائمه دانست که مقصود اولیه و اصلى سید رضى هم بوده است و کتاب «خصائص الائمه» علیهم السلام در واقع طرح و پى ریزى زمینه آن بوده است. در این میان، نقلِ سخنان پیامبر صلی الله علیه وآله بیشتر است تا سخنان امامان علیهم السلام را تقویت کند و به این اندیشه کلامى شیعه قوت بخشد که همه جرعه نوشان جام نبوت اند.

محتوای کتاب

این کتاب، مشتمل بر یک مقدمه، سیزده فصل و یک خاتمه است. اگرچه هدف نویسنده، گردآوری روایات ائمه علیهم السّلام بوده است، اما به تعبیر وی، کلام رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ اصل و کلام ائمه فرع بوده و آن حضرت شهر علم و ائمه ابواب آن هستند، لذا بیش از صد حدیث از سخنان درربار پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ را بر سخنان آن بزرگواران مقدم نموده است.

در ادامه کتاب، کلمات ائمه علیهم السّلام به ترتیب، در بخش‌های مجزا ذکر شده است. بیشترین تعداد احادیث به امام علی علیه‌السّلام با ۶۷ و امام صادق علیه‌السّلام با ۷۱ حدیث اختصاص دارد. روایات نقل شده از سایر ائمه علیهم السّلام در حدود ۳۰ حدیث است. از حضرت مهدی عجّل‌الله‌فرجه‌الشریف تنها یک روایت مفصل ذکر شده است. این روایت را شیخ صدوق در «کمال الدین» به سه طریق نقل کرده است.

در انتها، نمونه‌ احادیث کتاب حاضر به ترتیب معصومین علیهم السلام ذکر می شود:

1. رسول الله صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌: لیس بمؤمن من باتَ شَبعان ریّان و جارُه جائع ظَمآن.
2. امام علی علیه‌السّلام: اکثرُ مصارع العقول تحت بُروق الاطماع (المطامع).
3. امام حسن علیه‌السّلام: النعمة محنة فإن شکرتَ کانت کنزا و إن کفرتَ صارت نقمة.
4. امام حسین علیه‌السّلام: لولا ثلاثة ما وضع ابن آدم رأسه لشیء، الفقر و المرض و الموت.
5. امام سجاد علیه‌السّلام: اعظم الناس خطرا من لم یر الدنیا خطرا لنفسه.
6. امام باقر علیه‌السّلام: معالجة الموجود افضل من انتظار المفقود.
7. امام صادق علیه‌السّلام: اطلبوا العلم و لو بخَوض اللُجج و شقّ المهج.
8. امام کاظم علیه‌السّلام: من تکلّف ما لیس من عمله ضاع عملُه و خاب أملُه.
9. امام رضا علیه‌السّلام: الناس ضربان؛ بالغ لا یکتفی و طالب لا یجد.
10. امام جواد علیه‌السّلام: القصد الی الله تعالی بالقلوب أبلغ من إتعاب الجوارح بالاعمال.
11. امام هادی علیه‌السّلام: من لم یحسن أن یمنع لم یحسن أن یعطی.
12. امام عسکری علیه‌السّلام: أولی الناس بالمحبة من املوه.
13. امام مهدی علیه‌السّلام: کان علی بن الحسین زین العابدین علیه‌السّلام، یقول فی سجوده فی هذا الموضع -و اشار بیده الی الحجر تحت المیزاب-: «عُبَیدُک بفنائک، فقیرُک بفنائک، مسکینُک بفنائک (سائلک بفنائک)، یسألک ما لا یقدر علیه غیرُک».

منابع

• "چشم تماشا؛ ترجمه نزهة الناظر و تنبیه الخاطر"، هادی قمی، مجله آینه پژوهش، شماره ۹۲.
• نرم افزار جامع الاحادیث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.