مفاتیح الاصول (کتاب)
 | |
| نویسنده | سید محمد مجاهد |
| موضوع | اصول فقه شیعه |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| تصحیح | محمدحسن قمى |
|
| |
کتاب «مفاتیح الأصول» از تألیفات سید محمد طباطبایی مجاهد (م، ۱۲۴۲ ق) در موضوع علم اصول است. مؤلف به صورت گسترده، دلائل و اقوال و فروع اصولى را مطرح نموده است.
محتویات
مؤلف
سید محمد مجاهد (۱۲۴۲-۱۱۸۰ ق)، فقیه و اصولی بزرگ شیعه در قرن سیزدهم هجری است. او فرزند سید على طباطبایى صاحب الریاض و از شاگردان سید محمد مهدی بحرالعلوم بود. علمای بزرگی چون شیخ انصارى، شریف العلماء و سید محمدشفیع جاپلقی نیز از شاگردان او هستند.
سید محمد مجاهد پس از ارتحال پدر بزرگوارش در سال ۱۲۳۱ قمرى به کربلا هجرت نموده و مقام افتا و قضاوت و زعامت در دین و دنیاى مردم را به عهده مى‌گیرد.
برخی از تألیفات او عبارتند از: مفاتیح الأصول، مناهل الأحکام، الوسائل فی الأصول، إصلاح العمل، حاشیه بر معالم، عمدة المقال فی تحقیق أحوال الرجال.
معرفی کتاب
کتاب «مفاتیح الأصول» در نهایت گستردگى، دلائل و اقوال و فروع اصولى را مطرح نموده، به حدى که ذکر منابع و مآخذ آن بسیار دشوار است و این نشان از وسعت اطلاعات و توان علمى بالاى مؤلف دارد.
به گفته صاحب «الذریعة»، سید محمد مجاهد کتاب «مفاتیح الأصول» را هنگامى که در اصفهان بوده، در سال ۱۲۲۶ ق. (یا ۱۲۲۹ ق) به پایان رسانده است.
نسخه‌اى که به خط مؤلف نگاشته شده در دو جلد است. جلد اول از بحث دلالت لفظ تا آخر نسخ را شامل مى‌شود و جلد دوّم از تأسّى به افعال پیامبر تا آخر بحث اجتهاد و تقلید را دربردارد. این دو جلد نزد یکى از نوادگانش بنام سید حسن بن سید جعفر بن على نقى بن حسن بن محمد مجاهد موجود است.
نسخه‌اى نیز به خط غیرمؤلف در کتابخانه سید محمدباقر حجت موجود است. اگر آنچه در «الذریعة» گفته شده صحیح باشد که جلد دوم نسخه خطی تا آخر بحث اجتهاد و تقلید است، بنابراین مباحث استصحاب، قیاس و تعادل و تراجیح در نسخه‌اى که به خط مؤلف مى‌باشد در ابتدا جزء کتاب نبوده و بعدها به آن اضافه شده است.
محتوای کتاب
مباحث کتاب به صورت کلى عبارتند از:
دلالت لفظ، مشتق، حقیقت و مجاز، صحیح و اعم، تعارض احوال، اوامر و نواهى، عام و خاص، مطلق و مقید، بحث مفاهیم، نسخ، تأسّى به پیامبر، انواع واجب (موسّع و مضیّق، تخییرى و تعیینى، کفایى و عینى)، بیان احوال کتاب و سنت، حجیت خبر واحد، راوى، شرایط عدالت، جرح و تعدیل، خبر متواتر، حجیت علم، حجیت ظن، اجماع، ادله عقلى و قواعد و اصول شرعى (حرج، اصالت برائت، قاعدة میسور)، اجتهاد و تقلید، استصحاب و قیاس.
بحث «تعارض احوال» و بحث معانى حروفى که در علم اصول مورد نیاز است، از نوآوری هاى صاحب «مفاتیح الأصول» است، اگرچه بحث معانى حروف بیشتر به مباحث ادبى نزدیک است. از طرف دیگر، بعضى از مباحث الفاظ، مقدمه واجب، اجتماع امر و نهى و مسأله ضد، در کتاب مطرح نشده است.
مباحث مربوط به توبه که در این کتاب مطرح شده، بیش از آن که جزء مباحث اصولى باشد، از مباحث اخلاقى محسوب مى‌شود. همچنین مسائل حکم حیوان حلال گوشتى که شک در تذکیه آن هست و آیه شریفه «أحلّ اللّه البیع» و «أوفوا بالعُقود»، صحت بیع در بیع معاطاتى و بیع فضولى و معامله صبىّ و بالغ، تعریف گناهان کبیره و اصرار بر گناهان صغیره، از مباحث فقهى است که در کتاب «مفاتیح الأصول» مطرح شده‌اند.
بعضى از مباحث کتاب به صورت مستقل مطرح شده‌اند؛ این مباحث عبارتند از: مبحث حروف، اوامر و نواهى، عام و خاص، نسخ، تأسّى به نبى، واجب کفایى و عینى، عدالت راوى، اخبار متواتر، حجیت ظن، اجماع و شهرت، قاعده حرج و قواعد عام در بیع، بحث عدالت به صورت کلى، اجتهاد و تقلید. البته این تقسیم بندى داراى قاعده خاصى نیست و هر کجا مؤلف لازم دانسته آن مبحث را از سایر قسمت ها جدا کرده است.
در بعضى از صفحات کتاب قسمتى از صفحه خالى و سفید است، به عنوان نمونه در صفحه ۴۲۲ به نظر مى‌رسد که عبارت کتاب ناقص باشد زیرا عبارت «و منها ما یکون حراماً» ناتمام است و دنباله آن نوشته نشده و با عبارت «السابع لا إشکال و لاشبهة فی أنه إذا حصلت الندامة...» هیچ ارتباطى ندارد.
مؤلف در نقل مآخذ احتیاط کرده و در مواردى که مستقیماً مطلبى را مشاهده نکرده اینگونه مى‌گوید: «المحکی عن الشیخ أبی جعفر الطوسی، حکاه العلامة فی النهایة و ولده» و در مواردى که مستقیماً به منابع رجوع کرده باشد اینگونه مى‌نویسد: «هو للطبرسی فی مجمع البیان والمحقق والسید عمیدالدین، قال العضدی و صرح العلامة و السید عمیدالدین».
مصنف در بسیارى موارد نظریات جدّ و پدر بزرگوارش (یعنی وحید بهبهانی و سید علی طباطبایی) را بیان کرده و در تأیید مطالب علمى استفاده مى‌کند، مثل ابطال نظریه قطع به خطابات قرآنى: «ولقد أطال جدی فی مقامات عدیدة فی إبطال هذه الدعوى بما لا مزید علیه شکّراللّه عزوجل مساعیه الجمیلة». و یا این که در انتهاى بحث عام و خاص در تنبیه سیزدهم: «قال جدی ... و هو لجدی و والدی العلامة أعلى اللّه مقامه» و «کما أشار إلیه والدی العلامة دام ظله العالی».
منابع
- نرم افزار اصول فقه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
