منابع و پی نوشتهای متوسط
مقاله مورد سنجش قرار گرفته است

مسجد النبی (ص): تفاوت بین نسخه‌ها

از دانشنامه‌ی اسلامی
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(شناسه)
 
(۲۱ نسخه‌ٔ میانی ویرایش شده توسط ۷ کاربر نشان داده نشده)
سطر ۱: سطر ۱:
−
شريف ترين مسجد پس از مسجدالحرام، مسجدالنبى در [[مدينه]] منوره است.  
+
{{خوب}}
 +
{{شناسنامه مکان
 +
|تصویر=[[پرونده:M-alnabi.jpg|300px]]
 +
|کشور=عربستان
 +
|شهر=مدینه
 +
|نقشه=[[پرونده:مسجد النبی در نقشه.PNG|300px]]
 +
|طول="39.8'36°39
 +
|عرض="02.8'28°24
 +
|گوگل مپ=https://www.google.com/maps/place/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF+%D8%A7%D9%84%D9%86%D8%A8%DB%8C%E2%80%AD/@24.4672105,39.6133197,17z/data=!3m1!4b1!4m5!3m4!1s0x15bdbfaa728d4c15:0x39c9cca9e8b98e2f!8m2!3d24.4672105!4d39.611131?hl=fa
 +
}}
 +
'''مسجدالنبى''' در [[مدینه]] منوره، شریف ترین مسجد مسلمانان پس از [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]] است. این مسجد پس از ورود پیامبر اسلام به مدینه احداث گردید و تا زمان وفات آن حضرت محل برگزارى [[نماز جماعت]]، [[نماز جمعه]] و [[خطبه]] هاى [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله بود. مرقد رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز در این مسجد واقع است.  
  
−
==ارزش نماز در مسجد النبی==
+
==اهمیت مسجد النبی==
  
−
رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره نمازخواندن در اين مسجد فرمود: «صلوة فى مسجدى هذا خير من ألف صلوة فيما سواه من المساجد الاّ المسجد الحرام؛ يك نماز در مسجد من بهتر از هزار نماز در ديگر مساجد است، مگر در مسجدالحرام.
+
این مسجد پس از [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]]، مقدس‌ ترین مسجد مسلمانان به شمار می‌آید و احکام فقهی ویژه‌ای دارد. از جمله اینکه مسجد النبی از جمله اماکنی است که مسافر می تواند در آن نمازش را کامل یا شکسته بخواند.  وجود برخی اماکن در این مسجد و نیز در پیرامون آن، اهمیت مضاعفی به آن بخشیده است.  
  
−
==بنای ابتدایی مسجد==
+
مسجد النبی افزون بر جای عبادت مسلمانان صدر [[اسلام]]، جایی برای گردهمایی و جماعت بود و در انسجام و اتحاد مسلمانان نقش مهمی را ایفا می‌کرد. در این مسجد تصمیم‌گیری‌های مهم سیاسی انجام گرفت و [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]](ص) از این مسجد، همچون مرکزی برای اداره حکومت و برگزاری جلسات سیاسی، نظامی و اجتماعی استفاده می‌کرد.
  
−
آنگاه كه [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله وارد يثرب شد، همه طوايف و افراد سرشناس مايل بودند تا ميزبان ايشان باشند، اما آن حضرت فرمود: در جايى توقف خواهد كرد كه شترش زانو بزند. شتر در زمينى كه اكنون مسجد است، زانو زد.
+
[[پیامبر اسلام|رسول خدا]] صلی الله علیه و آله درباره نمازخواندن در این مسجد فرمود: «صلوة فى مسجدى هذا خیر من ألف صلوة فیما سواه من المساجد الاّ المسجد الحرام؛ یک [[نماز]] در مسجد من بهتر از هزار نماز در دیگر مساجد است، مگر در مسجدالحرام.
  
−
آن حضرت در خانه ابوايوب انصارى مسكن گزيد. زمين مسجد را از صاحبان آن خريد و سنگ بناى مسجد را نهاد. همه اصحاب از زن و مرد با اشتياق شروع به ساختن مسجد كردند. خود رسول خدا صلی الله علیه و آله نيز با تمام توان در ساختن مسجد شركت كرد. مسجدى كه حضرت بنا كرد، از چند جهت با آنچه امروز در جاى آن ساخته شده تفاوت دارد، زيرا در زمينى محدودتر و با بنايى ساده تر و خلوص بيشتر بود. اين مسجد در گذر زمان بارها توسعه يافته تا اين كه به شكل كنونى درآمده است.
+
==تاریخچه بنا و توسعه مسجد النبی==
 +
'''بنای ابتدایی مسجد:'''
  
−
ساختن مسجد سبب شد تا جمعيت زيادى از مهاجران و حتى ساكنان محلهاى ديگر، در اطراف مسجد خانه هايى بنا كنند. به دنبال اين امر بود كه شهر در اطراف مسجد شكل گرفت.
+
آنگاه که [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله وارد [[یثرب]] شد، همه طوایف و افراد سرشناس مایل بودند تا میزبان ایشان باشند، اما آن حضرت فرمود: در جایى توقف خواهد کرد که شترش زانو بزند. شتر در زمینى که اکنون مسجد است، زانو زد.
  
−
مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله در نخستين بناى خود در مساحتى حدود 2071 مترمربع بنا گرديد با ديوارهاى خشتى و گلى و پايه هايى از تنه درختان خرما. سقف مسجد را هم با شاخه هاى درخت خرما پوشانده بودند، بطوري كه در هنگام باران، آب بر سر و صورت نمازگزاران مى ريخت و زمين در زير پيشانى رسول خدا صلی الله علیه و آله و اصحاب، گِلى بود. قبله مسجد به سمت شمال و در جهت بيت المقدس بود.
+
آن حضرت در خانه [[ابو ایوب انصاری|ابو ایوب انصارى]] مسکن گزید. زمین مسجد را از صاحبان آن خرید و سنگ بناى مسجد را نهاد. همه [[صحابی|اصحاب]] از زن و مرد با اشتیاق شروع به ساختن مسجد کردند. خود رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز با تمام توان در ساختن مسجد شرکت کرد. مسجدى که حضرت بنا کرد، از چند جهت با آنچه امروز در جاى آن ساخته شده تفاوت دارد، زیرا در زمینى محدودتر و با بنایى ساده تر و خلوص بیشتر بود. این مسجد در گذر زمان بارها توسعه یافته تا این که به شکل کنونى درآمده است.
  
−
مسجد با همين بنا براى هفت سال محل برگزارى [[نماز جماعت]]، [[نماز جمعه]] و خطبه هاى [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله بود. در سال هفتم هجرت با گسترش اسلام و افزايش شمار مسلمانان، ضرورت توسعه مساحت مسجد مطرح شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله بر طول و عرض مسجد افزود تا آن كه مساحت مسجد به 2475 مترمربع رسيد.
+
ساختن مسجد سبب شد تا جمعیت زیادى از [[مهاجرین|مهاجران]] و حتى ساکنان محلهاى دیگر، در اطراف مسجد خانه هایى بنا کنند. به دنبال این امر بود که شهر در اطراف مسجد شکل گرفت. پس از سپری شدن کارهای ساختمانی مسجد، ندای ملکوتی [[اذان]] توسط [[وحی]] مقرر و اعلام گردید و وقت نمازها بوسیله اذان معلوم می شد. یعقوبی در [[تاریخ یعقوبی (کتاب)|تاریخ]] خود می نویسد: دوران آغاز و صدر اسلام مؤذّن مسجدالنبی [[بلال|بلال حبشی]] بود و گاهی نیز «[[ابن ام مکتوم]]» اذان می گفت، بدین صورت که هر کدام زودتر در نماز حضور پیدا می کردند، اذان را او و اقامه را دیگری می گفت.
  
−
در اين توسعه، شكل مسجد به صورت يك مربع درآمد. قبله مسجد نيز از سال دوم هجرى از شمال به سمت جنوب تغيير كرد و از آن پس نه به سوى بيت المقدس كه قبله يهود بود، بلكه به سوى [[مكه]] نماز خوانده مى شد.
+
مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله در نخستین بناى خود در مساحتى حدود ۲۰۷۱ مترمربع بنا گردید با دیوارهاى خشتى و گلى و پایه هایى از تنه درختان خرما. سقف مسجد را هم با شاخه هاى درخت خرما پوشانده بودند، بطوری که در هنگام باران، آب بر سر و صورت نمازگزاران مى ریخت و زمین در زیر پیشانى رسول خدا صلی الله علیه و آله و اصحاب، گِلى بود. [[قبله]] مسجد به سمت شمال و در جهت [[بیت المقدس]] بود.
  
−
از بناهايى كه همزمان با ساختن مسجد احداث شد، دو حجره ـ يا به تعبير امروزين، خانه ـ در ديواره شرقى مسجد بود. اين دو حجره براى سكونت رسول خدا صلی الله علیه و آله و همسرانش سوده و عايشه ساخته شد. بعدها بر تعداد اين حجره ها افزوده شد. اصحاب ديگر نيز هر كدام كه توانايى داشتند، حجره اى در كنار مسجد ساختند. آنها درهايى به مسجد داشتند و در وقت نماز از همان در وارد مى شدند. اما در سال سوم دستور داده شد تا اين درها بسته شود، مگر درِ خانه [[امام على]] علیه السلام.
+
مسجد با همین بنا براى هفت سال محل برگزارى [[نماز جماعت]]، [[نماز جمعه]] و [[خطبه]] هاى [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله بود. در سال هفتم هجرت با گسترش [[اسلام]] و افزایش شمار مسلمانان، ضرورت توسعه مساحت مسجد مطرح شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله بر طول و عرض مسجد افزود تا آن که مساحت مسجد به ۲۴۷۵ مترمربع رسید. در این توسعه، شکل مسجد به صورت یک مربع درآمد. قبله مسجد نیز از سال دوم هجرى از شمال به سمت جنوب تغییر کرد و از آن پس نه به سوى بیت المقدس که قبله [[یهود|یهود]] بود، بلکه به سوى [[مکه]] نماز خوانده مى شد.
  
−
==مساحت مسجدالنبی صلی الله علیه و آله در اولین مرحله==
+
از بناهایى که همزمان با ساختن مسجد احداث شد، دو حجره ـ یا به تعبیر امروزین، خانه ـ در دیواره شرقى مسجد بود. این دو حجره براى سکونت رسول خدا صلی الله علیه و آله و همسرانش [[سوده]] و [[عایشه]] ساخته شد. بعدها بر تعداد این حجره ها افزوده شد. اصحاب دیگر نیز هر کدام که توانایى داشتند، حجره اى در کنار مسجد ساختند. آنها درهایى به مسجد داشتند و در وقت نماز از همان در وارد مى شدند. اما در سال سوم دستور داده شد تا این درها بسته شود، مگر درِ خانه [[امام على]] علیه السلام.
  
−
استاد محمدحسین هیکل می نویسد: مساحت مسجدالنبی در اولین مرحله عبارت است از 35 متر طول و 30 متر عرض که در مجموع چنین می شود: 1050=30*35 در این مرحله، بخشی از مسجد جهت سکونت فقرا اختصاص داده شد، آنان مورد توجه [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله بودند و مسلمانان دیگر برای آنان غذا می آوردند، آنها در وقت نماز اولین صف را تشکیل می دادند و در میدان جهاد از پیشتازان بودند.
+
'''مساحت مسجدالنبی در اولین مرحله:'''
  
−
اینان بعد از مدتی به «اصحاب صفّه» معروف شدند. جایگاه اصحاب صُفَّه تا امروز همچنان باقی است که سادات و اشراف و بزرگان در این مکان می نشینند و عبادت می کنند.
+
استاد محمدحسین هیکل می نویسد: مساحت مسجدالنبی در اولین مرحله عبارت است از ۳۵ متر طول و ۳۰ متر عرض که در مجموع ۱۰۵۰ مترمربع می شود. در این مرحله، بخشی از مسجد جهت سکونت فقرا اختصاص داده شد، آنان مورد توجه [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله بودند و مسلمانان دیگر برای آنان غذا می آوردند، آنها در وقت نماز اولین صف را تشکیل می دادند و در میدان [[جهاد]] از پیشتازان بودند. اینان بعد از مدتی به «[[اصحاب صفه|اصحاب صفّه]]» معروف شدند. جایگاه اصحاب صُفَّه تا امروز همچنان باقی است که سادات و اشراف و بزرگان در این مکان می نشینند و عبادت می کنند.
  
−
==ندای اذان از مسجدالنبی صلی الله علیه و آله==
+
'''توسعه مسجد در سال هفدهم هجرى:'''
  
−
پس از سپری شدن کارهای ساختمانی مسجد، ندای ملکوتی اذان توسط وحی مقرر و اعلام گردید و وقت نمازها بوسیله اذان معلوم می شد.
+
با گسترش فتوحات، جمعیت مسلمانان نیز افزایش مى یافت و در این میان، [[مدینه]] به عنوان مرکز [[خلافت]]، جمعیت بیشترى را به خود جذب مى کرد. [[عمر بن خطاب|خلیفه دوم]] تصمیم گرفت تا خانه هایى را بخرد و آنها را ضمیمه مسجد سازد. مسجد از جهت قبله؛ یعنى جنوب و نیز از جهت غرب آن، گسترش یافت. در این میان، قرار بود تا خانه [[عباس بن عبدالمطلب]] عموى پیامبر نیز خراب شود که کار به منازعه لفظى کشیده شد. خلیفه تن به حکمیت یکى از [[صحابه|اصحاب]] رسول خدا صلی الله علیه و آله داد و او حکم کرد که خلیفه نباید براى مسجد مسلمانان به زور زمینى را از صاحبش بگیرد. پس از خاتمه نزاع، عباس خود خانه اش را نه در عوض پول بلکه آن را به مسلمانان تقدیم کرد.
  
−
یعقوبی می نویسد: دوران آغاز و صدر اسلام مؤذّن مسجدالنبی «بلال حبشی» بود و گاهی نیز «ابن ام مکتوم» اذان می گفت، بدین صورت که هر کدام زودتر در نماز حضور پیدا می کردند، اذان را او و اقامه را دیگری می گفت.  
+
مجموع مساحتى که بر مسجد افزوده شد ۱۱۰۰ مترمربع بود و مجموع مساحت آن به ۳۵۷۵ مترمربع مى رسید. با افزایش این مساحت، درهاى جدیدى نیز براى مسجد گشوده شد. در این افزایش مساحت جاى ستونهاى قبلى را ستونهاى جدیدى از نخل گرفت و بناى مسجد نیز نسبت به بناى سابق استحکام بیشترى یافت.
  
−
==توسعه مسجد در سال هفدهم هجرى==
+
'''توسعه مسجد در سال ۲۹ هجری:'''
  
−
با گسترش فتوحات، جمعيت مسلمانان نيز افزايش مى يافت و در اين ميان، [[مدينه]] به عنوان مركز خلافت، جمعيت بيشترى را به خود جذب مى كرد. خليفه دوم تصميم گرفت تا خانه هايى را بخرد و آنها را ضميمه مسجد سازد. مسجد از جهت قبله؛ يعنى جنوب و نيز از جهت غرب آن، گسترش يافت.
+
[[عثمان بن عفان|عثمان]] نیز بر گستره مسجد، نسبت به زمان خلیفه دوم، افزود و آن را به ۴۰۷۱ مترمربع رسانید. مى گویند که عثمان بناى مسجد را تغییر داد و مساحت آن را مقدارى بیشتر کرد. دیوارهایش را با سنگهاى منقوش بازسازى نمود. ستونهاى مسجد را با سنگهاى حجّارى شده و منقّش تجدید ساخت و سقف آن را با چوب ساج ترمیم کرد.
  
−
در اين ميان، قرار بود تا خانه عباس عموى پيامبر نيز خراب شود كه كار به منازعه لفظى كشيده شد. خليفه تن به حكميت يكى از اصحاب [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله داد و او حكم كرد كه خليفه نبايد براى مسجد مسلمانان به زور زمينى را از صاحبش بگيرد. پس از خاتمه نزاع، عباس خود خانه اش را نه در عوض پول بلكه آن را به مسلمانان تقديم كرد.
+
از این گفته چنین برمى آید که خلیفه سوم براى نخستین بار مسجد را از سادگى نخستین آن به درآورد و آن را با سنگهاى حجّارى شده و منقّش زینت داد. افزایش مساحت مسجد در زمان خلیفه دوم و خلیفه سوم تنها در قسمت هاى جنوبى (سمت قبله)، شمالى و غربى بود. در قسمت شرقى، حجره هاى رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، از این رو در آن قسمت افزایشى صورت نگرفت.
  
−
مجموع مساحتى كه بر مسجد افزوده شد 1100 مترمربع بود و مجموع مساحت آن به 3575 مترمربع مى رسيد. با افزايش اين مساحت، درهاى جديدى نيز براى مسجد گشوده شد. در اين افزايش مساحت جاى ستونهاى قبلى را ستونهاى جديدى از نخل گرفت و بناى مسجد نيز نسبت به بناى سابق استحكام بيشترى يافت.
+
'''توسعه مسجد در عهد ولید:'''
  
−
==توسعه مسجد در سال 29 هـ.ق==
+
در زمان خلافت [[ولید بن عبدالملک]] و آنگاه که [[عمر بن عبدالعزیز]] از طرف وى حکومت [[مدینه]] را داشت، توسعه زیادى در مساحت مسجد داده شد. این توسعه به دستور ولید شامل شرق مسجد نیز شد که حجره هاى پیامبر در آنجا قرار داشت. مردم مدینه که از این حجره ها خاطره پیامبر و زندگى ساده آن حضرت را مى دیدند، از شنیدن خبر تخریب شروع به شیون و زارى کردند. یکى از این خانه ها در اختیار [[فاطمه بنت الحسین|فاطمه صغرى]]، دختر [[امام حسین]] علیه السلام بود. وى با تصرف خانه اش سخت مخالفت کرد، اما عاقبت به زور از او گرفته شد.
  
−
عثمان نيز بر گستره مسجد، نسبت به زمان خليفه دوم، افزود و آن را به 4071 مترمربع رسانيد. مى گويند كه عثمان بناى مسجد را تغيير داد و مساحت آن را مقدارى بيشتر كرد. ديوارهايش را با سنگهاى منقوش بازسازى نمود. ستونهاى مسجد را با سنگهاى حجّارى شده و منقّش تجديد ساخت و سقف آن را با چوب ساج ترميم كرد.
+
توسعه جدید در قسمت هاى شرق، غرب و شمال صورت گرفت. در دیواره جنوب به شمال ۱۰۰ متر، در قسمت شمال غرب به سمت شرق ۵/۶۷ متر و در ناحیه جنوب غرب به شرق ۷۵/۸۳ متر افزوده شد و بدین ترتیب، مساحت مسجد به بیش از ۶۴۰۰ متر مربع بالغ گردید.
  
−
از اين گفته چنين برمى آيد كه خليفه سوم براى نخستين بار مسجد را از سادگى نخستين آن به درآورد و آن را با سنگهاى حجّارى شده و منقّش زينت داد. افزايش مساحت مسجد در زمان خليفه دوم و خليفه سوم تنها در قسمت هاى جنوبى (سمت قبله)، شمالى و غربى بود. در قسمت شرقى، حجره هاى رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، از اين رو در آن قسمت افزايشى صورت نگرفت.
+
مسجد داراى یک صحن میانى در وسط و رواق هایى در اطراف آن بود که با ستونهاى زیادى سرپا نگاه داشته شده بود. از آنجا که ولید علاقه زیادى به ساختمان هاى زیبا داشت، دستور داد که علاوه بر بناى مستحکم مسجد، تزیینات فراوانى بر روى آن صورت گیرد. او چندین معمار بنّا و حتى کارگر از سرزمین روم به مدینه آورد و با هزینه اى سنگین مسجد را به شکل زیبایى ساخت.
  
−
==توسعه مسجد در عهد وليد بن عبدالملك==
+
در این زمان، تزیین مسجد به این صورت انجام گرفت: ستون هاى سنگى تراش خورده با روکش هاى فلزى، دیوارهاى بلند و مزین به نقوش گچ کارى، کاشى کارى دیوارها، برپایى مقصوره ها، نقاشى سقف و تزیین آن با چوب ساج، جایگزینى بنایى مستحکم و سنگى به جاى خانه هاى گلى رسول خدا صلی الله علیه و آله و... . خلاصه این که این مسجد تبدیل به ساختمانى شد که تا آن زمان در [[شبه جزیره عربستان|جزیرة العرب]] نظیر نداشت. از جمله تزییناتى که براى نخستین بار صورت مى گرفت، نقش آیات [[قرآن|قرآنى]] بود که بر روى کاشی ها و دیوار مسجد نوشته شده و آیات سوره [[سوره الشمس|الشمس]] انتخاب شده بود.
  
−
در زمان خلافت وليد و آنگاه كه عمر بن عبدالعزيز از طرف وى حكومت [[مدينه]] را داشت، توسعه زيادى در مساحت مسجد داده شد. اين توسعه به دستور وليد شامل شرق مسجد نيز شد كه حجره هاى پيامبر در آنجا قرار داشت. مردم مدينه كه از اين حجره ها خاطره پيامبر و زندگى ساده آن حضرت را مى ديدند، از شنيدن خبر تخريب شروع به شيون و زارى كردند. يكى از اين خانه ها در اختيار فاطمه صغرى، دختر [[امام حسين]] علیه السلام بود. وى با تصرف خانه اش سخت مخالفت كرد، اما عاقبت به زور از او گرفته شد.
+
طرح تازه اى که در بناى جدید بکار رفت، یکى ساختن [[محراب]] در محلى بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آنجا به [[نماز]] مى ایستاد و دیگرى مناره اى بود که بر چهار زاویه مسجد ساخته شد.
  
−
توسعه جديد در قسمت هاى شرق، غرب و شمال صورت گرفت. در ديواره جنوب به شمال 100 متر، در قسمت شمال غرب به سمت شرق 5/67 متر و در ناحيه جنوب غرب به شرق 75/83 متر افزوده شد و بدين ترتيب، مساحت مسجد به بيش از 6400 مترمربع بالغ گرديد.
+
'''توسعه مسجد در زمان مهدى عباسی:'''
  
−
مسجد داراى يك صحن ميانى در وسط و رواق هايى در اطراف آن بود كه با ستونهاى زيادى سرپا نگاه داشته شده بود. از آنجا كه وليد علاقه زيادى به ساختمان هاى زيبا داشت، دستور داد كه علاوه بر بناى مستحكم مسجد، تزيينات فراوانى بر روى آن صورت گيرد. او چندين معمار بنّا و حتى كارگر از سرزمين روم به مدينه آورد و با هزينه اى سنگين مسجد را به شكل زيبايى ساخت.
+
[[بنى عباس]] در سال ۱۳۲ هـ.ق بر مسند خلافت نشستند. گفته شده است که [[ابوالعباس سفاح|سفّاح]] و [[منصور عباسى|منصور]]، اولین و دومین خلیفه [[حکومت بنی عباس|عباسى]]، قصد توسعه مسجد را داشتند اما فرصت این کار را نیافتند. به ویژه منصور دلخوشى از مردم [[مدینه]] که در شورشى سخت به رهبرى [[نفس زکیه|نفس زکیه]] از نوادگان [[امام حسن]] علیه السلام بر ضد او شرکت کرده بودند، نداشت. [[مهدی (خلیفه عباسی)|مهدى]] فرزند منصور هم در [[مسجد الحرام|مسجدالحرام]] و هم در مسجدالنبى بناهاى جدیدى را ساخت که پیش از این درباره مسجدالحرام سخن گفتیم.
  
−
در اين زمان، تزيين مسجد به اين صورت انجام گرفت: ستون هاى سنگى تراش خورده با روكش هاى فلزى، ديوارهاى بلند و مزيّن به نقوش گچ كارى، كاشى كارى ديوارها، برپايى مقصوره ها، نقاشى سقف و تزيين آن با چوب ساج، جايگزينى بنايى مستحكم و سنگى به جاى خانه هاى گلى رسول خدا صلی الله علیه و آله و... خلاصه اين كه اين مسجد تبديل به ساختمانى شد كه تا آن زمان در جزيرة العرب نظير نداشت. از جمله تزييناتى كه براى نخستين بار صورت مى گرفت، نقش آيات قرآنى بود كه بر روى كاشي ها و ديوار مسجد نوشته شده و آيات سوره والشمس انتخاب شده بود.  
+
وى در سال ۱۵۸ هـ.ق سفرى به [[مدینه]] کرد و تصمیم گرفت تا مسجد [[رسول خدا]] صلی الله علیه را بازسازى کند و بر مساحت آن بیفزاید. مجموعه مساحتى که مهدى بر مسجد افزود ۲۴۵۰ متر مى شد. همچنین، او بر شمار ستونهاى مسجد افزود و تعداد درهاى آن را نیز بیشتر کرد. در این زمان مسجد بیست در داشت: چهار درِ شمالى، هشت درِ غربى و هشت درِ شرقى. برخى از منابع اشاره دارند که [[مأمون]] نیز در سال ۲۰۲ تغییراتى در مسجد ایجاد کرده است.  
  
−
طرح تازه اى كه در بناى جديد بكار رفت، يكى ساختن محراب در محلى بود كه رسول خدا صلی الله علیه و آله در آنجا به [[نماز]] مى ايستاد و ديگرى مناره اى بود كه بر چهار زاويه مسجد ساخته شد.
+
پس از این توسعه ها تا قرن هفتم گزارشى از تعمیرات اساسى یا توسعه فضاى مسجدالنبى در دست نداریم و در این مدت اقدام مهمى صورت نگرفته است. در سال ۶۵۴ هـ.ق، یعنى سه سال قبل از سقوط [[عباسیان]]، مسجدالنبى آتش گرفت و خسارت بسیارى بر آن وارد شد. خلیفه عباسى نتوانست آن را بازسازى کند؛ زیرا بدست مغولان ساقط شد، اما امیران [[مصر]] معمارانى را براى بازسازى آن فرستادند. پس از آن، محمد بن قلاوون سقفهایى در قسمت هاى غربى و شرقى مسجد زد و در سالهاى ۷۰۵ و ۷۰۶ رواق هاى دیگرى نیز براى مسجد ساخته شد. با اصلاحات دیگرى که صورت گرفت، مسجد صورت نخست خود را بازیافت.
  
−
==توسعه مسجد در زمان مهدى عباسی==
+
در سال ۸۸۶ هـ.ق بار دیگر مسجد بر اثر صاعقه اى آتش گرفت. این بار نیز ممالیک مصر کار بازسازى را عهده دار شدند و علاوه بر مسجد، رباط، مدرسه و آشپزخانه اى نیز براى آن بنا کردند. مساحت مسجد در این تجدید بنا تا ۹۰۱۰ مترمربع رسید. گزارش این آتش سوزى و بازسازى آن توسط ممالیک را یک نویسنده ایرانى که خود در [[مدینه]] بوده نگاشته است.
  
−
بنى عباس در سال 132 هـ.ق بر مسند خلافت نشستند. گفته شده است كه سفّاح و منصور، اولين و دومين خليفه عباسى، قصد توسعه مسجد را داشتند اما فرصت اين كار را نيافتند. به ويژه منصور دلخوشى از مردم [[مدينه]] كه در شورشى سخت به رهبرى نفس زكيه از نوادگان [[امام حسن]] علیه السلام بر ضد او شركت كرده بودند، نداشت. مهدى فرزند منصور هم در مسجدالحرام و هم در مسجدالنبى بناهاى جديدى را ساخت كه پيش از اين درباره مسجدالحرام سخن گفتيم.
+
'''تلاش عثمانی ها:'''
  
−
وى در سال 158 هـ.ق سفرى به [[مدينه]] كرد و تصميم گرفت تا مسجد [[رسول خدا]] صلی الله علیه را بازسازى كند و بر مساحت آن بيفزايد. مجموعه مساحتى كه مهدى بر مسجد افزود 2450 متر مى شد. همچنين، او بر شمار ستونهاى مسجد افزود و تعداد درهاى آن را نيز بيشتر كرد. در اين زمان مسجد بيست در داشت: چهار درِ شمالى، هشت درِ غربى و هشت درِ شرقى.
+
مرحله بعدى بازسازى مسجد، در عهد عثمانی ها و در قرن دهم هجرى قمرى صورت گرفت. سلطان سلیمان عثمانى در سال ۹۳۸ هـ.ق در بازسازى مسجدالنبى کوشش هایى صورت داد، اما اقدام اساسى در سال ۱۲۶۵ هـ.ق بدست سلطان عبدالحمید آغاز گردید و در طى سیزده سال مسجد به شکلى استوار و در عین حال زیبا بازسازى شد. نتیجه این بازسازى، قوى ترین و محکم ترین ساختمانى بود که تا آن زمان براى مسجد ساخته شده بود.
  
−
برخى از منابع اشاره دارند كه مأمون نيز در سال 202 تغييراتى در مسجد ايجاد كرده است. پس از اين توسعه ها تا قرن هفتم گزارشى از تعميرات اساسى يا توسعه فضاى مسجدالنبى در دست نداريم و در اين مدت اقدام مهمى صورت نگرفته است. در سال 654 هـ.ق، يعنى سه سال قبل از سقوط [[عباسيان]]، مسجدالنبى آتش گرفت و خسارت بسيارى بر آن وارد شد.
+
==معرفی قسمتهاى داخلى مسجدالنبى==
 +
[[پرونده:Masq-alnabi.jpg|بندانگشتی|نقشه هوایی مسجد النبی]]
 +
مسجد پیامبر در آغاز عبارت از زمینى بود که حصارى گِلى در اطراف آن کشیده بودند. بر فراز بخشى از آن نیز سقفى از شاخه هاى خرما بود که مانع تابش آفتاب بر نمازگزاران مى شد. با این حال به تناسب مسجد بودن و نیز به تناسب آن که یک ساختمان براى [[عبادت]] بود، قسمتهاى مختلفى داشت. یادگارهاى [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله در گوشه و کنار آن نیز خود در ایجاد آثار خاص مذهبى مؤثر بود؛ آثارى که هر کدام نشانه اى از معنویت اصیل این مسجد است. قسمت هایى نیز بعدها ضمیمه شد که در اینجا به توضیح مختصرى درباره هر قسمت مى پردازیم.  
  
−
خليفه عباسى نتوانست آن را بازسازى كند؛ زيرا بدست مغولان ساقط شد، اما اميران مصر معمارانى را براى بازسازى آن فرستادند. پس از آن، محمد بن قلاوون سقفهايى در قسمت هاى غربى و شرقى مسجد زد و در سالهاى 705 و 706 رواق هاى ديگرى نيز براى مسجد ساخته شد. با اصلاحات ديگرى كه صورت گرفت، مسجد صورت نخست خود را بازيافت.
+
===۱. روضه شریفه===
  
−
در سال 886 هـ.ق بار ديگر مسجد بر اثر صاعقه اى آتش گرفت. اين بار نيز مماليك [[مصر]] كار بازسازى را عهده دار شدند و علاوه بر مسجد، رباط، مدرسه و آشپزخانه اى نيز براى آن بنا كردند. مساحت مسجد در اين تجديد بنا تا 9010 مترمربع رسيد. گزارش اين آتش سوزى و بازسازى آن توسط مماليك را يك نويسنده ايرانى كه خود در [[مدينه]] بوده نگاشته است.
+
قسمتى از مسجدالنبى که در ناحیه جنوبِ (رو به سَمت قبله) شرقى قرار دارد، به نام [[روضه مطهره]] و روضه شریفه شناخته مى شود. این قسمت فضیلت زیادى دارد؛ چرا که در حدیث [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله به عنوان روضه اى بهشتى معرفى شده است: «ما بین بیتى [قبرى] و منبرى روضة من ریاض الجنّة». این [[حدیث|حدیث]] مورد اتفاق فریقین است. همچنین، به اتفاق روایات [[اهل بیت]] علیهم السلام، این روضه شامل خانه [[حضرت فاطمه]] سلام الله علیها نیز مى شود. مساحت روضه شریفه ۲۲ متر طول و ۱۵ متر عرض دارد که مجموعاً ۳۳۰ مترمربع مى شود.
  
−
==تلاش عثماني ها==
+
در محدوده روضه مطهره، سه مکان مقدس وجود دارد؛ مرقد مطهر پیامبر، منبر و محراب که به ترتیب درباره آنها سخن مى گوییم:
  
−
مرحله بعدى بازسازى مسجد، در عهد عثماني ها و در قرن دهم هجرى قمرى صورت گرفت. سلطان سليمان عثمانى در سال 938 هـ.ق در بازسازى مسجدالنبى كوشش هايى صورت داد، اما اقدام اساسى در سال 1265 هـ.ق بدست سلطان عبدالحميد آغاز گرديد و در طى سيزده سال مسجد به شكلى استوار و در عين حال زيبا بازسازى شد. نتيجه اين بازسازى، قوى ترين و محكم ترين ساختمانى بود كه تا آن زمان براى مسجد ساخته شده بود.
+
'''مرقد مطهر رسول خدا صلی الله علیه و آله:'''
  
−
==قسمت هاى داخلى مسجدالنبى صلی الله علیه و آله==
+
یکى از بهترین نقاط مسجد، مدفن [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله است؛ پیامبرى که محبوب خدا و خلق بوده و میراث گرانبهاى [[اسلام]]، حاصل تلاش بیست و سه ساله اوست. در کناره شرقى مسجد، حجره هایى براى زندگى همسران [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله ساخته شد که تا قریب نود سال پس از رحلت آن حضرت نیز سرپا بود. ابتدا حجره اى براى سوده، پس از آن عایشه و در امتداد آن، حجره اى براى [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|حضرت فاطمه]] سلام الله علیها ساخته شد. مورخان نوشته اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله در حجره اى که وفات یافت، مدفون شد. طبق آنچه [[اهل سنت]] روایت کرده اند رسول خدا صلی الله علیه و آله در حجره عایشه بوده است. احتمال دیگر نیز آن است که حجره اى در میان حجره عایشه و حجره حضرت فاطمه سلام الله علیها بوده که آن حضرت براى استراحت در آنجا بسر مى برده و اختصاص به هیچ یک از همسرانش نداشته است. رسول خدا صلی الله علیه و آله در آنجا بسترى بود و در همان جا وفات یافت. پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله این حجره دو نیمه شد، نیمى دربرگیرنده قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و نیمى دیگر در اختیار عایشه بوده است.
  
−
مسجد پيامبر در آغاز عبارت از زمينى بود كه حصارى گِلى در اطراف آن كشيده بودند. بر فراز بخشى از آن نيز سقفى از شاخه هاى خرما بود كه مانع تابش آفتاب بر نمازگزاران مى شد. با اين حال به تناسب مسجد بودن و نيز به تناسب آن كه يك ساختمان براى [[عبادت]] بود، قسمتهاى مختلفى داشت. يادگارهاى [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله در گوشه و كنار آن نيز خود در ايجاد آثار خاص مذهبى مؤثر بود؛ آثارى كه هر كدام نشانه اى از معنويت اصيل اين مسجد است. قسمت هايى نيز بعدها ضميمه شد كه در اينجا به توضيح مختصرى درباره هر قسمت مى پردازيم.  
+
مرقد [[رسول خدا]] در زمان خلیفه دوم در اتاق کوچکى قرار داشت و تا زمان توسعه مسجد در عهد ولید، به همان شکل باقى بود. در آن زمان که قسمت شرقى مسجد توسعه یافت، مرقد مطهر در مسجد قرار گرفت و گرد آن یک پنج ضلعى کشیده شد.
  
−
==روضه شريفه==
+
اکنون محدوده حجره طاهره که مرقد نیز در داخل آن قرار دارد، ۲۴۰ مترمربع (۱۶ متر طول و ۱۵ متر عرض) مساحت دارد که ضریحى مطلاّ در اطراف آن کشیده شده است. در چهارگوشه حجره طاهره چهار ستون مستحکم بنا شده که گنبد سبزى بر روى آن قرار دارد. این حجره داراى چند در است: درِ حجره فاطمه سلام الله علیها که نشانه محل حجره آن حضرت سلام الله علیها است، درِ [[تهجّد]] در شمال حجره، درِ وفود یا باب الرحمه در جهت غرب و درِ [[توبه]] یا باب الرسول در جهت جنوب. (قبله)
  
−
قسمتى از مسجدالنبى كه در ناحيه جنوبِ (رو به سَمت قبله) شرقى قرار دارد، به نام روضه مطهره و روضه شريفه شناخته مى شود. اين قسمت فضيلت زيادى دارد؛ چرا كه در حديث [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله به عنوان روضه اى بهشتى معرفى شده است: «ما بين بيتى [قبرى] و منبرى روضة من رياض الجنّة». اين حديث مورد اتفاق فريقين است. همچنين، به اتفاق روايات [[اهل بيت]] علیهم السلام، اين روضه شامل خانه [[حضرت فاطمه]] سلام الله علیها نيز مى شود. مساحت روضه شريفه 22 متر طول و 15 متر عرض دارد كه مجموعاً 330 مترمربع مى شود.
+
در حجره طاهره، محلى به عنوان قبر [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|فاطمه]] سلام الله علیها مشخص شده است. این قبر بر اساس روایات و اقوالى است که مدفن آن بانوى گرامى را در خانه خود مى داند. محل قبر با بقعه کوچکى مشخص شده و در داخل ضریح جاى گرفته است. در قسمت جنوبى این بقعه محراب فاطمه سلام الله علیها قرار دارد.  
  
−
در محدوده روضه مطهره، سه مكان مقدس وجود دارد؛ مرقد مطهر پيامبر، منبر و محراب كه به ترتيب درباره آنها سخن مى گوييم:  
+
'''منبر:'''
  
−
==مرقد مطهر رسول خدا صلی الله علیه و آله==
+
یکى از مکانهاى مقدس در مسجد، محل منبر [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله است. در روایات نقل شده که پیامبر در آغاز با تکیه بر درخت خرما، به ایراد خطبه مى پرداخت. یکى از اصحاب پیشنهاد ساختن منبرى داد تا رسول خدا صلی الله علیه و آله بر روى آن بنشیند تا هم مردم او را ببینند و هم آن حضرت از ایستادن خسته نشود.
  
−
يكى از بهترين نقاط مسجد، مدفن [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله است؛ پيامبرى كه محبوب خدا و خلق بوده و ميراث گرانبهاى اسلام، حاصل تلاش بيست و سه ساله اوست. در كناره شرقى مسجد، حجره هايى براى زندگى همسران [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله ساخته شد كه تا قريب نود سال پس از رحلت آن حضرت نيز سرپا بود.
+
در برخى دیگر از روایت ها آمده است که پیش از آن سکویى از گِل ساخته بودند که آن حضرت بر روى آن مى نشست و تنها در سال هفتم هجرت بود که منبرى چوبین براى آن حضرت ساخته شد.
  
−
ابتدا حجره اى براى سوده، پس از آن عايشه و در امتداد آن، حجره اى براى حضرت فاطمه سلام الله علیها ساخته شد. مورخان نوشته اند كه رسول خدا صلی الله علیه و آله در حجره اى كه وفات يافت، مدفون شد. طبق آنچه اهل سنت روايت كرده اند رسول خدا صلی الله علیه و آله در حجره [[عايشه]] بوده است.
+
از این منبر سه پله اى تا زمان حکومت [[معاویه]] استفاده مى شد. معاویه براى کسب وجهه و اثبات حقانیت خود! خواست تا منبر رسول خدا صلی الله علیه و آله را از [[مدینه]] به [[شام]] ببرد، اما مردم مدینه با اعتراض خود از این کار ممانعت کردند.
  
−
احتمال ديگر نيز آن است كه حجره اى در ميان حجره عايشه و حجره حضرت فاطمه سلام الله علیها بوده كه آن حضرت براى استراحت در آنجا بسر مى برده و اختصاص به هيچ يك از همسرانش نداشته است. رسول خدا صلی الله علیه و آله در آنجا بسترى بود و در همان جا وفات يافت. پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله اين حجره دو نيمه شد، نيمى دربرگيرنده قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و نيمى ديگر در اختيار عايشه بوده است.  
+
بعدها نجّارى، شش پله بر همان منبر افزود که نُه پلّه شد. این منبر بر اثر گذشت زمان از میان رفت و قسمتى از آن در قرن ششم به عنوان تبرّک مورد استفاده بوده است. گفته اند که سوخته آن منبر در محلى که اکنون منبر فعلى قرار دارد، دفن شده است.
  
−
مرقد [[رسول خدا]] در زمان خليفه دوم در اتاق كوچكى قرار داشت و تا زمان توسعه مسجد در عهد وليد، به همان شكل باقى بود. در آن زمان كه قسمت شرقى مسجد توسعه يافت، مرقد مطهر در مسجد قرار گرفت و گرد آن يك پنج ضلعى كشيده شد.
+
منبرى که در حال حاضر وجود دارد منبرى است که سلطان مراد عثمانى در سال ۹۹۸ هـ.ق دستور ساخت و نصبش را داد و داراى دوازده پلّه است. این منبر که اکنون در مسجدالنبى قرار دارد، یک اثر ارزشمند هنرى است.
  
−
اكنون محدوده حجره طاهره كه مرقد نيز در داخل آن قرار دارد، 240 متر (16 متر طول و 15 متر عرض) مساحت دارد كه ضريحى مطلاّ در اطراف آن كشيده شده است. در چهارگوشه حجره طاهره چهار ستون مستحكم بنا شده كه گنبد سبزى بر روى آن قرار دارد. اين حجره داراى چند در است: درِ حجره فاطمه سلام الله علیها كه نشانه محل حجره آن حضرت سلام الله عليها است، درِ تهجّد در شمال حجره درِ وفود يا باب الرحمه در جهت غرب و درِ توبه يا باب الرسول در جهت جنوب. (قبله)
+
'''محراب:'''
  
−
در حجره طاهره، محلى به عنوان قبر فاطمه سلام الله علیها مشخص شده است. اين قبر بر اساس روايات و اقوالى است كه مدفن آن بانوى گرامى را در خانه خود مى داند. محل قبر با بقعه كوچكى مشخص شده و در داخل ضريح جاى گرفته است. در قسمت جنوبى اين بقعه محراب فاطمه سلام الله علیها قرار دارد.  
+
[[محراب النبى صلى الله عليه و آله|محراب]] در محلى ساخته شده است که [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله در آنجا [[نماز]] مى گزارد و پیشانى خویش را به عنوان [[سجده]] در برابر حق تعالى بر خاک آن مى نهاد. محل نماز رسول خدا صلی الله علیه و آله کاملاً مشخص است و در این که محل آن، محل همین محراب فعلى است، هیچ تردیدى وجود ندارد.
  
−
==منبر==
+
زمانى که ولید دستور توسعه مسجد را داد و عمر بن عبدالعزیز آن را اجرا مى کرد، بر جایگاه نماز رسول خدا صلی الله علیه و آله محرابى ساخته شد. این محراب در طول زمان دگرگونی هایى را تحمل کرده و بناى فعلى آن از دوره سلطان اشرف قایتباى باقى مانده است. در دوره عثمانى تزییناتى با آیات [[قرآن]] در آن صورت گرفته است.
  
−
يكى از مكانهاى مقدس در مسجد، محل منبر [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله است. در روايات نقل شده كه پيامبر در آغاز با تكيه بر درخت خرما، به ايراد خطبه مى پرداخت. يكى از اصحاب پيشنهاد ساختن منبرى داد تا رسول خدا صلی الله علیه و آله بر روى آن بنشيند تا هم مردم او را ببينند و هم آن حضرت از ايستادن خسته نشود.
+
محراب هاى دیگرى نیز که محل [[نماز]] برخى از خلفا بوده در مسجد ساخته شده که از جمله آنها محراب [[عثمان بن عفان|عثمان]] است. از مهمترین این محراب ها محراب تهجد است. [[تهجد]] به معناى شب زنده دارى است. نوشته اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله در زمینى که در پشت خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها بوده، شبها به [[عبادت]] و تهجّد مى پرداخته است. اکنون محل آن در نزدیکى خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها مشخص است و پس از ورود از باب [[جبرئیل]]، در سمت چپ، درست در برابر محل صفه قرار دارد. زمین مجاور آن مانند محل صفّه اندکى بلندتر از سطح زمین مسجد است.
  
−
در برخى ديگر از روايت ها آمده است كه پيش از آن سكّويى از گِل ساخته بودند كه آن حضرت بر روى آن مى نشست و تنها در سال هفتم هجرت بود كه منبرى چوبين براى آن حضرت ساخته شد.
+
===۲. ستونهاى مسجد===
  
−
از اين منبر سه پله اى تا زمان حكومت [[معاويه]] استفاده مى شد. معاويه براى كسب وجهه و اثبات حقانيت خود! خواست تا منبر رسول خدا صلی الله علیه و آله را از [[مدينه]] به شام ببرد، اما مردم مدينه با اعتراض خود از اين كار ممانعت كردند.
+
سقف مسجد بر ستون هایى قرار داشت که علاوه بر نگهدارى از سقف، مورد استفاده [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله و اصحاب نیز بود. از هر ستونى خاطره ویژه اى باقى مانده است که باعث شده جنبه تبرک و تقدس به خود گیرد و با گرفتن نام هاى خاصى، در تاریخ جاودان بماند.
  
−
بعدها نجّارى، شش پله بر همان منبر افزود كه نُه پلّه شد. اين منبر بر اثر گذشت زمان از ميان رفت و قسمتى از آن در قرن ششم به عنوان تبرّك مورد استفاده بوده است. گفته اند كه سوخته آن منبر در محلى كه اكنون منبر فعلى قرار دارد، دفن شده است.
+
هر بار که مسجد بازسازى مى شد محل این ستون ها تغییرى نمى کرد، جز این که ستون هاى قدیمى جاى خود را به ستون هاى جدید مى داد. طبعاً با توسعه مسجد، ستون هاى جدیدى نیز افزوده مى شد، به طورى که اکنون نزدیک به ۷۰۶ ستون در مسجد وجود دارد.
  
−
منبرى كه در حال حاضر وجود دارد منبرى است كه سلطان مراد عثمانى در سال 998 هـ.ق دستور ساخت و نصبش را داد و داراى دوازده پلّه است. اين منبر كه اكنون در مسجدالنبى قرار دارد، يك اثر ارزشمند هنرى است.
+
ستون هایى که در محل قدیمى مسجد، در قسمت جنوبى آن قرار داشته اکنون با رنگ سفید از بقیه ستون ها مشخص شده است. همان گونه که اشاره شد، هر یک از این ستونها یادگار خاطره ویژه اى است که درباره برخى از آنها توضیحاتى را مى آوریم:
  
−
==محراب==
+
'''اسطوانة الحرس:'''
  
−
محراب در محلى ساخته شده است كه [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله در آنجا [[نماز]] مى گزارد و پيشانى خويش را به عنوان [[سجده]] در برابر حق تعالى بر خاك آن مى نهاد. محل نماز رسول خدا صلی الله علیه و آله كاملاً مشخص است و در اين كه محل آن، محل همين محراب فعلى است، هيچ ترديدى وجود ندارد.
+
یکى از این ستون ها، ستون نگاهبانى یا «اسطوانة الحرس» نامیده مى شود. در کنار این ستون، [[امام علی علیه السلام|امام على امیرمؤمنان]] علیه السلام مى ایستاد و از [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله محافظت مى کرد. گفته شده از زمانى که آیه {{متن قرآن|«وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ»}}(۸۴) نازل شد، امام علیه السلام دیگر به نگاهبانى از [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله نپرداخت؛ چرا که خداوند خود حفاظت از جان پیامبر صلی الله علیه و آله را عهده دار شده بود. اسطوانة الحرس را به نام مصلاّى على علیه السلام نیز مى شناسند و این نشان مى دهد که ستون مزبور پیوند خاصى با آن امام همام داشته است.
  
−
زمانى كه وليد دستور توسعه مسجد را داد و عمر بن عبدالعزيز آن را اجرا مى كرد، بر جايگاه نماز رسول خدا صلی الله علیه و آله محرابى ساخته شد. اين محراب در طول زمان دگرگوني هايى را تحمل كرده و بناى فعلى آن از دوره سلطان اشرف قايتباى باقى مانده است. در دوره عثمانى تزييناتى با آيات [[قرآن]] در آن صورت گرفته است.
+
'''اسطوانة التوبه:'''
  
−
محراب هاى ديگرى نيز كه محل [[نماز]] برخى از خلفا بوده در مسجد ساخته شده كه از جمله آنها محراب عثمان است.
+
ستون توبه یادآور خاطره اى است درباره یکى از اصحاب [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله به نام [[ابو لبابه|ابو لبابه]]. زمانى که در سال پنجم هجرت، احزاب مشرک به [[مدینه]] حمله کردند و در شمال مدینه مواجه با خندق شدند، به فکر اتحاد با یهودیان [[بنی قریظه|بنى قریظه]] افتادند که در قسمت جنوبى مدینه بودند و مى توانستند با گشودن دروازه هایشان، احزاب را به مدینه راه دهند. یهود بنى قریظه، با رسول خدا صلی الله علیه و آله پیمان داشتند و على رغم این پیمان، همکاری هایى با مشرکان کردند. پس از خاتمه حمله [[غزوه احزاب|احزاب]]، رسول خدا صلی الله علیه و آله به سراغ بنى قریظه رفت و آنان را در حصار گرفت.
  
−
از مهمترين اين محراب ها محراب تهجد است. تهجد به معناى شب زنده دارى است. نوشته اند كه رسول خدا صلی الله علیه و آله در زمينى كه در پشت خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها بوده، شبها به [[عبادت]] و تهجّد مى پرداخته است. اكنون محل آن در نزديكى خانه حضرت فاطمه  سلام الله علیها مشخص است و پس از ورود از باب [[جبرئيل]]، در سمت چپ، درست در برابر محل صفه قرار دارد. زمين مجاور آن مانند محل صفّه اندكى بلندتر از سطح زمين مسجد است.
+
ابولبابه از طرف رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد بنى قریظه رفت تا با آنان سخن بگوید. وى از روى بى توجهى گفت که آنان نقض عهد کرده اند و مواجه با کشته شدن هستند. این سخن مى توانست بنى قریظه را به دفاعى سخت در برابر مسلمانان وادار کند. ابولبابه که خود متوجه خطاى خویش شده بود، از قلعه بنى قریظه خارج شد و مستقیم به سوى مسجد رفت و خود را به یکى از ستونها بست و شروع به گریه و زارى و نماز خواندن کرد. خداوند ضمن آیاتی، توبه او را پذیرفت و از مسلمانان خواست تا خیانت نکنند. این ستون به خاطر همین نقل، به نام ستون توبه معروف است.
  
−
==ستونهاى مسجد==
+
'''اسطوانة الوفود:'''
  
−
سقف مسجد بر ستون هايى قرار داشت كه علاوه بر نگهدارى از سقف، مورد استفاده [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله و اصحاب نيز بود. از هر ستونى خاطره ويژه اى باقى مانده است كه باعث شده جنبه تبرك و تقدس به خود گيرد و با گرفتن نام هاى خاصى، در تاريخ جاودان بماند.
+
یکى از کارهاى جارى [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله، ملاقات با سران قبایل و پذیرفتن آنها براى آشنا ساختنشان با [[اسلام]] و یا مذاکرات سیاسى بود. آن حضرت محلى را در مسجد به این امر اختصاص داده بود و همیشه در آنجا این هیأت ها را به حضور مى پذیرفت. محل این ملاقات ها در کنار ستونى از ستونهاى مسجد بود که بعدها به نام اسطوانة الوفود معروف شد و اکنون نیز همین نام را دارد. «وفد» به معناى هیأت نمایندگى و «وفود» جمع آن است.
  
−
هر بار كه مسجد بازسازى مى شد محل اين ستون ها تغييرى نمى كرد، جز اين كه ستون هاى قديمى جاى خود را به ستون هاى جديد مى داد. طبعاً با توسعه مسجد، ستون هاى جديدى نيز افزوده مى شد، به طورى كه اكنون نزديك به 706 ستون در مسجد وجود دارد.
+
'''اسطوانة السریر:'''
  
−
ستون هايى كه در محل قديمى مسجد، در قسمت جنوبى آن قرار داشته اكنون با رنگ سفيد از بقيه ستون ها مشخص شده است. همان گونه كه اشاره شد، هر يك از اين ستونها يادگار خاطره ويژه اى است. كه درباره برخى از آنها توضيحاتى را مى آوريم:
+
یکى دیگر از ستون هاى مسجد، در محلى بود که [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله ایام [[اعتکاف]] را در آنجا بسر مى برد. اصحاب در آنجا برگهایى از درخت خرما پهن مى کردند تا رسول خدا صلی الله علیه و آله روى آنها استراحت کند. این محل که در کنار همین اسطوانة السریر قرار داشته، به عنوان جایى که تختخواب رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده، شناخته شده است. «سریر» به معناى تخت است.
  
−
==اسطوانة الحرس==
+
'''اسطوانة المهاجرین:'''
  
−
يكى از اين ستون ها، ستون نگاهبانى يا «اسطوانة الحرس» ناميده مى شود. در كنار اين ستون، امام على اميرمؤمنان علیه السلام مى ايستاد و از [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله محافظت مى كرد. گفته شده از زمانى كه آيه {{متن قرآن|«والله يعصمك من النّاس»}}(84) نازل شد، امام علیه السلام ديگر به نگاهبانى از [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله نپرداخت؛ چرا كه خداوند خود حفاظت از جان پيامبر صلی الله علیه و آله را عهده دار شده بود. اسطوانة الحرس را به نام مصلاّى على علیه السلام نيز مى شناسند و اين نشان مى دهد كه ستون مزبور پيوند خاصى با آن امام همام داشته است.
+
علت انتخاب نام [[مهاجرین|مهاجرین]] براى این ستون، گویا این بوده است که آنها معمولاً در کنار این ستون مى نشستند و با یکدیگر سخن مى گفتند. این ستون به نام [[عایشه]] نیز نامیده مى شده است.
  
−
==اسطوانة التوبه==
+
'''اسطوانة الحنانه:'''
  
−
ستون توبه يادآور خاطره اى است درباره يكى از اصحاب [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله به نام ابولبابه. زمانى كه در سال پنجم هجرت، احزاب مشرك به [[مدينه]] حمله كردند و در شمال مدينه مواجه با خندق شدند، به فكر اتحاد با يهوديان بنى قريظه افتادند كه در قسمت جنوبى مدينه بودند و مى توانستند با گشودن دروازه هايشان، احزاب را به مدينه راه دهند.
+
پیش از این گفتیم که [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله در آغاز بر تنه درخت خرمایى تکیه مى کرد و خطبه مى خواند. نوشته اند زمانى که براى آن حضرت منبر ساخته شد، از این درخت ناله اى برخاست شبیه ناله شتر ماده اى که از بچّه خود جدا شود. این روایت را بیش از صدتن از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده اند.
  
−
يهود بنى قريظه، با [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله پيمان داشتند و على رغم اين پيمان، همكاري هايى با مشركان كردند. پس از خاتمه حمله احزاب، رسول خدا صلی الله علیه و آله به سراغ بنى قريظه رفت و آنان را در حصار گرفت.
+
===۳. صُفّه===
  
−
ابولبابه از طرف رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد بنى قريظه رفت تا با آنان سخن بگويد. وى از روى بى توجهى گفت كه آنان نقض عهد كرده اند و مواجه با كشته شدن هستند. اين سخن مى توانست بنى قريظه را به دفاعى سخت در برابر مسلمانان وادار كند. ابولبابه كه خود متوجه خطاى خويش شده بود، از قلعه بنى قريظه خارج شد و مستقيم به سوى مسجد رفت و خود را به يكى از ستونها بست و شروع به گريه و زارى و [[نماز]] خواندن كرد. خداوند ضمن آيات، توبه او را پذيرفت و از مسلمانان خواست تا خيانت نكنند. اين ستون به خاطر همين نقل، به نام ستون توبه معروف است.
+
زمانى که مسلمانان [[مکه]] و نواحى اطراف به دستور [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله به [[مدینه]] هجرت کردند، آشکار بود که شهر امکان پذیرایى از تمامى آنها را ندارد. [[انصار]] با ایثار و گذشت، عده زیادى از آنان را به خانه هاى خود بردند و برخى دارایى خود را با آنان تقسیم کردند، اما گروهى بدون سرپناه باقى ماندند. به علاوه بعد از آمدن به مدینه چندى طول کشید تا مسکن و مأوایى بیابند و کارى را پیشه خود سازند و درآمدى بدست آورند.
  
−
==اسطوانة الوفود==
+
این دسته از مهاجران فقیر که به [[اصحاب صفه]] معروف بودند، در قسمتى از مسجد که براى آنان در نظر گرفته شده بود، اسکان داده شدند. این محل سقفى داشت تا آنان از تابش خورشید در امان باشند و بتوانند در سایه آن بیاسایند. شب ها برخى از آنها شام را میهمان انصار بودند، اما براى خواب به محل صفه باز مى گشتند. در بیشتر موارد نیز مى بایست به اندک خوراکى که رسول خدا صلی الله علیه و آله براى آنان مى فرستاد و بیش از آن در اختیار آن حضرت نبود، قناعت مى کردند. یک بار یکى از آنان گفت که از بس خرما به ما داده شده، شکممان آتش گرفته است.
  
−
يكى از كارهاى جارى [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله، ملاقات با سران قبايل و پذيرفتن آنها براى آشنا ساختنشان با [[اسلام]] و يا مذاكرات سياسى بود. آن حضرت محلى را در مسجد به اين امر اختصاص داده بود و هميشه در آنجا اين هيأت ها را به حضور مى پذيرفت. محل اين ملاقات ها در كنار ستونى از ستونهاى مسجد بود كه بعدها به نام اسطوانة الوفود معروف شد و اكنون نيز همين نام را دارد. «وفد» به معناى هيأت نمايندگى و «وفود» جمع آن است.
+
تعداد آنان درگذر زمان کم و زیاد بوده است و آنچه به طور پراکنده در کتاب هاى سیره آمده و اسامى آنان ضبط شده، در حدود یکصد نفر بوده اند. این افراد اغلب جز شرکت در جماعت، [[عبادت]] و نیز حضور در [[غزوات پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله|غزوات]] و [[سریه|سرایا]]، کارى نداشتند و چون روحیه عابدانه و زاهدانه اى داشته اند، در طول تاریخ اسلام، سرمشقى براى انسانهاى عارف بوده اند.
  
−
==اسطوانة السرير==
+
زمینى که به آنها اختصاص داده شده بود، یک مساحت ۹۶ مترى مسقّف بود که در میان باب [[جبرئیل]] و باب النساء قرار داشت. اکنون قسمتى از مسجد به صورت برجسته مشخص شده است، اما بر اساس آنچه در نقشه هاى قدیمى مسجد آمده است، چنین محلى نمى تواند محل اصلى صفّه تلقّى شود، زیرا که این محل خارج از مسجد قرار داشته است در حالى که همه نقل کرده اند که صفه در خود مسجد بوده است. برخى از اهل صفّه عبارت بودند از: [[بلال]]، [[ابوذر]]، [[حذیفه|حذیفة بن یمان]] و [[مقداد بن اسود كندي|مقداد بن اسود]].
  
−
يكى ديگر از ستون هاى مسجد، در محلى بود كه [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله ايام [[اعتكاف]] را در آنجا بسر مى برد. اصحاب در آنجا برگهايى از درخت خرما پهن مى كردند تا رسول خدا صلی الله علیه و آله روى آنها استراحت كند. اين محل كه در كنار همين اسطوانة السرير قرار داشته، به عنوان جايى كه تختخواب رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده، شناخته شده است. «سرير» به معناى تخت است.
+
===۴. مقام جبرئیل===
  
−
==اسطوانة المهاجرين==
+
این محل بدان جهت به عنوان مقام جبرئیل شناخته شده که ملک مقرب از آنجا بر [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله وارد مى شده و به خدمت آن حضرت مى رسیده است. نام دیگر این محل، اسطوانه مربعة القبر است که اکنون در داخل حجره شریف قرار دارد و قرنهاست که قابل دسترسى نیست. این محل در منتهى الیه جنوب شرقى، محل تلاقى دو دیوار جنوبى و شرقى قرار دارد. هنگامى که دسترسى بدین محل امکان داشت، به عنوان یکى از نقاط بسیار متبرّک، محل [[عبادت]] بوده است. بر اساس برخى روایات، قبر [[حضرت فاطمه]] سلام الله علیها در این قسمت قرار دارد.
  
−
علت انتخاب نام مهاجرين براى اين ستون، گويا اين بوده است كه آنها معمولاً در كنار اين ستون مى نشستند و با يكديگر سخن مى گفتند. اين ستون به نام [[عايشه]] نيز ناميده مى شده است.
+
در فضیلت همین اسطوانه که در ضمن، باب خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها نیز بوده، آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله چهل روز صبحگاهان در کنار این در مى رفت و خطاب به اهل خانه که [[امام على]] علیه السلام، [[حضرت فاطمه]] سلام الله علیها و حسنین علیهماالسلام بوده اند، مى فرمود: «السّلام علیکم یا اهل البیت». و این آیه را مى خواند: {{متن قرآن|«اِنَّما یریدُ الله لِیذْهِبَ عَنْکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَیطَهِّرَکمْ تَطْهِیراً»}}.
  
−
==اسطوانة الحنانه==
+
در گذشته، در زاویه شرقى حیاط اول مسجد، چند نخل بوده که گویا به دلیل نزدیکى آن به محراب تهجد و خانه حضرت زهرا، آن را «حدیقة الزهراء» مى نامیده اند. تصویر این درختان در عکس هاى قدیمى برجاى مانده است.
  
−
پيش از اين گفتيم كه [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله در آغاز بر تنه درخت خرمايى تكيه مى كرد و خطبه مى خواند. نوشته اند زمانى كه براى آن حضرت منبر ساخته شد، از اين درخت ناله اى برخاست شبيه ناله شتر ماده اى كه از بچّه خود جدا شود. اين روايت را بيش از صدتن از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل كرده اند.
+
نام مبارک [[ائمه اثنی عشر|دوازده امام]] همراه نام [[عشره مبشره]] و اسامى چهار امام مذهب [[اهل سنت]] بر اطراف دیوار حیاط اول و دوم به خطى زیبا نوشته شده است. در میان آنها نام [[امام زمان عجل الله فرجه الشریف|امام زمان]] علیه السلام به صورت «محمدالمهدى» آمده و به گونه اى نوشته شده که از دور «حىّ»؛ یعنى زنده خوانده مى شود. در کشور عثمانى و بسیارى از نقاط دیگر، اهل سنت دوازده امام را نیز در کنار [[خلفای نخستین|خلفاى نخست]] و ائمه مذاهب اربعه دوست مى داشته اند و به همین دلیل نامشان را در این بزرگترین مسجد دنیاى اسلام آورده اند.  
  
−
==صُفـّه==
+
===۵. درهاى مسجد===
  
−
زمانى كه مسلمانان [[مكه]] و نواحى اطراف به دستور [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله به [[مدينه]] هجرت كردند، آشكار بود كه شهر امكان پذيرايى از تمامى آنها را ندارد. انصار با ايثار و گذشت، عده زيادى از آنان را به خانه هاى خود بردند و برخى دارايى خود را با آنان تقسيم كردند، اما گروهى بدون سرپناه باقى ماندند. به علاوه بعد از آمدن به مدينه چندى طول كشيد تا مسكن و مأوايى بيابند و كارى را پيشه خود سازند و درآمدى بدست آورند.
+
زمانى که مسجدالنبى بنا گردید، براى ورود و خروج چند در تعبیه شد. تا سال سوم هجرت برخى از اصحاب که از شخصیت والایى برخوردار بودند، در حاشیه مسجد خانه مى ساختند. این خانه ها درى به بیرون و درى نیز به درون مسجد داشت. در سال سوم هجرت قبل از [[غزوه احد]]، فرمانى از سوى [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله صادر شد که همه درها بسته شود مگر درِ خانه [[امام علی علیه السلام|على]] علیه السلام «سدّوا الأبواب الاّ باب على». این مطلب در منابع معتبر اهل سنت نیز آمده است.
  
−
اين دسته از مهاجران فقير، در قسمتى از مسجد كه براى آنان در نظر گرفته شده بود، اسكان داده شدند. اين محل سقفى داشت تا آنان از تابش خورشيد در امان باشند و بتوانند در سايه آن بياسايند. شب ها برخى از آنها شام را ميهمان انصار بودند، اما براى خواب به محل صفه باز مى گشتند.
+
رفت و آمد به مسجد از طریق درهایى بود که هر یک تحت عنوانى نامگذارى شده بود. تعداد این درها به مرور زمان کم و زیاد شده است؛ با این حال برخى از درهاى موجود در برابر همان درهاى نخستین است.
  
−
در بيشتر موارد نيز مى بايست به اندك خوراكى كه [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله براى آنان مى فرستاد و بيش از آن در اختيار آن حضرت نبود، قناعت مى كردند. يك بار يكى از آنان گفت كه از بس خرما به ما داده شده، شكممان آتش گرفته است.
+
'''۱. باب الرحمه:'''
  
−
تعداد آن درگذر زمان كم و زياد بوده است و آنچه به طور پراكنده در كتاب هاى سيره آمده و اسامى آنان ضبط شده، در حدود يكصد نفر بوده اند. اين افراد اغلب جز شركت در جماعت، [[عبادت]] و نيز حضور در غزوات و سرايا، كارى نداشتند و چون روحيه عابدانه و زاهدانه اى داشته اند، در طول تاريخ اسلام، سرمشقى براى انسانهاى عارف بوده اند.
+
این در، در دیوار غربى مسجد قرار دارد. نامگذارى این در به «در رحمت» برگرفته از حدیثى از [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله است که به درخواست شخصى که از این در وارد شده بود، از خداوند طلب نزول باران کرد و پس از هفت روز، طبق درخواست همان شخص که از همین درآمده بود، تقاضاى قطع باران شد. این در را «باب عاتکه» نیز مى نامیدند.
  
−
زمينى كه به آنها اختصاص داده شده بود، يك مساحت 96 مترى مسقّف بود كه در ميان باب [[جبرئيل]] و باب النساء قرار داشت. اكنون قسمتى از مسجد به صورت برجسته مشخص شده است، اما بر اساس آنچه در نقشه هاى قديمى مسجد آمده است، چنين محلى نمى تواند محل اصلى صفّه تلقّى شود، زيرا كه اين محل خارج از مسجد قرار داشته است در حالى كه همه نقل كرده اند كه صفه در خود مسجد بوده است. برخى از اهل صفّه عبارت بودند از: بلال، [[ابوذر]]، حذيفة بن يمان و [[مقداد]] بن اسود.
+
'''۲. باب جبرئیل:'''
  
−
==مقام جبرئيل==
+
این در، مدخل ورودى رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده و در دیوار شرقى مسجد قرار دارد. زمانى به باب النبى نیز شهرت داشته است. روایتى دلالت بر آن دارد که رسول خدا صلی الله علیه و آله در مدخل این در با جبرئیل ملاقات کرد و سخن گفت و از این رو به باب جبرئیل نامگذارى شد.
  
−
اين محل بدان جهت به عنوان مقام جبرئيل شناخته شده كه ملك مقرب از آنجا بر [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله وارد مى شده و به خدمت آن حضرت مى رسيده است. نام ديگر اين محل، اسطوانه مربعة القبر است كه اكنون در داخل حجره شريف قرار دارد و قرنهاست كه قابل دسترسى نيست. اين محل در منتهى اليه جنوب شرقى، محل تلاقى دو ديوار جنوبى و شرقى قرار دارد.
+
'''۳. باب السلام:'''
  
−
هنگامى كه دسترسى بدين محل امكان داشت، به عنوان يكى از نقاط بسيار متبرّك، محل [[عبادت]] بوده است. بر اساس برخى روايات، قبر [[حضرت فاطمه]] سلام الله علیها در اين قسمت قرار دارد.
+
این در نیز در دیوار غربى مسجد قرار دارد و از زمان بناى نخستینِ مسجد وجود داشته است.
  
−
در فضيلت همين اسطوانه كه در ضمن، باب خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها نيز بوده، آمده است كه رسول خدا صلی الله علیه و آله چهل روز صبحگاهان در كنار اين در مى رفت و خطاب به اهل خانه كه [[امام على]] علیه السلام، [[حضرت فاطمه]] سلام الله علیها و حسنين عليهماالسلام بوده اند، مى فرمود: «السّلام عليكم يا اهل البيت». و اين آيه را مى خواند: {{متن قرآن|«اِنَّما يُريدُ الله لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيراً»}}.
+
'''۴. باب النساء:'''
  
−
در گذشته، در زاويه شرقى حياط اول مسجد، چند نخل بوده كه گويا به دليل نزديكى آن به محراب تهجد و خانه حضرت زهرا، آن را «حديقة الزهراء» مى ناميده اند. تصوير اين درختان در عكس هاى قديمى برجاى مانده است.
+
یکى از درهاى مهم مسجد که در زمان توسعه آن در عهد خلیفه دوم ایجاد شد، باب النساء بود که هنوز هم به همین نام شهرت دارد. این در اختصاص به رفت و آمد زنها به مسجد داشته است. علاوه بر این ها در توسعه هاى بعدى، دهها درِ جدید به مسجد افزوده شد. گفتنى است که در توسعه هاى بعدى، درهاى جدید روبروى محل درهاى قدیم ساخته شده است.
  
−
نام مبارك دوازده امام همراه نام عشره مبشره و اسامى چهار امام مذهب اهل سنت بر اطراف ديوار حياط اول و دوم به خطى زيبا نوشته شده است. در ميان آنها نام امام زمان علیه السلام به صورت «محمدالمهدى» آمده و به گونه اى نوشته شده كه از دور «حىّ»؛ يعنى زنده خوانده مى شود. در كشور عثمانى و بسيارى از نقاط ديگر، اهل سنت دوازده امام را نيز در كنار خلفاى نخست و ائمه مذاهب اربعه دوست مى داشته اند و به همين دليل نامشان را در اين بزرگترين مسجد دنياى اسلام آورده اند.
+
===۶. مناره هاى مسجد===
  
−
==درهاى مسجد==
+
بناى نخستینِ مسجد و توسعه هاى بعدى آن تا زمان ولید بن عبدالملک، هیچ گونه مناره اى را در مسجد نشان نمى دهد. در آن زمان مؤذّن تنها بر بام مرتفعى قرار مى گرفته و نداى [[اذان]] سر مى داده است. در توسعه زمان ولید، چهار مناره بر چهار گوشه مسجدالنبى ساخته شد. این مناره ها در گذر زمان جاى خود را به مناره هاى بزرگتر و مستحکم ترى داده است. مناره هاى جدیدى بدست سلطان قایتباى ساخته شد که در توسعه جدید برخى از آنها از میان رفته و برخى باقى مانده است. مناره هاى جدیدى نیز براى مسجد ساخته شده است.
  
−
زمانى كه مسجدالنبى بنا گرديد، براى ورود و خروج چند در تعبيه شد. تا سال سوم هجرت برخى از اصحاب كه از شخصيت والايى برخوردار بودند، در حاشيه مسجد خانه مى ساختند. اين خانه ها درى به بيرون و درى نيز به درون مسجد داشت. در سال سوم هجرت قبل از غزوه احد، فرمانى از سوى [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله صادر شد كه همه درها بسته شود مگر درِ خانه على علیه السلام «سدّوا الأبواب الاّ باب على». اين مطلب در منابع معتبر اهل سنت نيز آمده است.
+
چهار مناره اصلى مسجد عبارتند از: مناره هاى سلیمانیه و مجیدیه که در دو سوى ضلع شمالى قرار گرفته و مناره هاى قایتباى و باب السلام که در دو سوى ضلع جنوبى (قبله) قرار دارد. در حال حاضر مناره هاى دیگرى نیز بر آنچه بوده، افزوده شده است.  
  
−
رفت و آمد به مسجد از طريق درهايى بود كه هر يك تحت عنوانى نامگذارى شده بود. تعداد اين درها به مرور زمان كم و زياد شده است؛ با اين حال برخى از درهاى موجود در برابر همان درهاى نخستين است.
+
===۷. حجرات رسول خدا و حجره حضرت فاطمه===
 +
پیش از این گفتیم که در کنار دیواره شرقى مسجد، حجره هایى براى سکونت همسران [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله ساخته شده بود. در آغاز چند حجره براى سکونت همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله ساخته شد. این خانه ها که بیشتر اتاقى بیش نبودند، از خشت و گل ساخته شده و دیوارهاى آنها از شاخه درختان و گِل بنا شده بود. از میان نُه خانه که در سال آخر وجود داشت، پنج خانه هیچ گونه اتاقى نداشت و تنها سقفى بر روى آنها کشیده شده بود. این خانه بسیار ساده بوده و در قیاس با برخى از خانه هاى سنگى موجود در [[مدینه]] آن زمان که به عنوان اطم؛ یعنى قلعه کوچک یاد مى شد، شکلى بسیار بى آلایش و ساده داشتند.
  
−
==درهاى نخستين مسجد==
+
منابع تاریخى گزارش کرده اند که خانه ها همه در ضلع شرقى مسجد از جنوب به شمال بوده است. اما برخى اظهار کرده اند خانه اى که عایشه در آن سکونت داشته در ضلع جنوبى واقع شده بود و از آنجا به سمت دیوار شرقى تا باب جبرئیل ادامه داشته است. اگر این گزارش درست باشد، نباید [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله در خانه عایشه دفن شده باشد، بلکه احتمالاً در محلى دفن شده که بعدها عایشه ادعاى مالکیت آن را کرده و طبعاً حکومت هم جانبدار این ادعا بوده است. برخى محل دفن رسول خدا صلی الله علیه و آله را خانه [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|حضرت فاطمه]] سلام الله علیها دانسته اند. متأسفانه منابع تاریخى محل دقیق خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها را مشخص نکرده اند، اما به احتمال بسیار قوى خانه آن حضرت در میان مربع قبر و محراب تهجد بوده است. به طور قطع، محلى که احتمالاً قبر آن حضرت دانسته شده، خانه آن حضرت بوده است.
  
−
===1. باب الرحمه:===
+
این خانه ها در طرح توسعه ولید بن عبدالملک در اواخر قرن اول هجرى که شامل دیوار شرقى مسجد نیز شد، تخریب گردید. در حالى که مردم مدینه از تخریب آنها به شدت ناراحت بودند. آنها شاهد بودند که حجره هاى رسول خدا صلی الله علیه و آله که نشانه ساده زیستى آن حضرت بود این چنین تخریب مى شوند، به همین دلیل ساکنان مدینه در لحظه خراب شدن خانه ها مى گریستند.
  
−
اين در، در ديوار غربى مسجد قرار دارد. نامگذارى اين در به «در رحمت» برگرفته از حديثى از [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله است كه به درخواست شخصى كه از اين در وارد شده بود، از خداوند طلب نزول باران كرد و پس از هفت روز، طبق درخواست همان شخص كه از همين درآمده بود، تقاضاى قطع باران شد. اين در را «باب عاتكه» نيز مى ناميدند.
+
یکى از این خانه ها از آن فاطمه صغرى فرزند [[امام حسین]] علیه السلام بوده که با شوهرش [[حسن بن حسن بن على علیه السلام|حسن بن حسن بن على]] علیه السلام در آن زندگى مى کرده است. او حاضر به دادن خانه نشد اما آن را به زور از وى گرفتند. به نوشته برخى از منابع تا قرنها مردم از [[نماز ]] خواندن در محل این خانه پرهیز داشتند و زمین آن را [[غصب|غصبى]] مى دانستند.
  
−
===2. باب جبرئيل:===
+
==منابع==
−
 
 
−
اين در، مدخل ورودى رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده و در ديوار شرقى مسجد قرار دارد. زمانى به باب النبى نيز شهرت داشته است. روايتى دلالت بر آن دارد كه رسول خدا صلی الله علیه و آله در مدخل اين در با جبرئيل ملاقات كرد و سخن گفت و از اين رو به باب جبرئيل نامگذارى شد.
 
−
 
 
−
===3. باب السلام:===
 
−
 
 
−
اين در نيز در ديوار غربى مسجد قرار دارد و از زمان بناى نخستينِ مسجد وجود داشته است.
 
−
 
 
−
===4. باب النساء:===
 
−
 
 
−
يكى از درهاى مهم مسجد كه در زمان توسعه آن در عهد خليفه دوم ايجاد شد، باب النساء بود كه هنوز هم به همين نام شهرت دارد. اين در اختصاص به رفت و آمد زنها به مسجد داشته است. علاوه بر اين ها در توسعه هاى بعدى، دهها درِ جديد به مسجد افزوده شد. گفتنى است كه در توسعه هاى بعدى، درهاى جديد روبروى محل درهاى قديم ساخته شده است.
 
−
 
 
−
==مناره هاى مسجد==
 
  
−
بناى نخستينِ مسجد و توسعه هاى بعدى آن تا زمان وليد بن عبدالملك، هيچ گونه مناره اى را در مسجد نشان نمى دهد. در آن زمان مؤذّن تنها بر بام مرتفعى قرار مى گرفته و نداى اذان سر مى داده است. در توسعه زمان وليد، چهار مناره بر چهار گوشه مسجدالنبى ساخته شد. اين مناره ها در گذر زمان جاى خود را به مناره هاى بزرگتر و مستحكم ترى داده است. مناره هاى جديدى بدست سلطان قايتباى ساخته شد كه در توسعه جديد برخى از آنها از ميان رفته و برخى باقى مانده است. مناره هاى جديدى نيز براى مسجد ساخته شده است.
+
*آثار اسلامی مکه و مدينه، رسول جعفریان.
 +
*احمد محمد صالح ترجمه و تحقیق: احمد زمانی، تاریخچه مسجد النبی: از آغاز تأسیس تا سال 87 هجری، مجله میقات حج، بهار 1372، شماره3، صفحه 183، [http://www.hawzah.net/fa/Magazine/View/4789/4826/42685?ParentID=78232 پایگاه اطلاع رسانی حوزه]، بازیابی: 4 اردیبهشت 1393.
 +
*[[ویکی شیعه]].
  
−
چهار مناره اصلى مسجد عبارتند از: مناره هاى سليمانيه و مجيديه كه در دو سوى ضلع شمالى قرار گرفته و مناره هاى قايتباى و باب السلام كه در دو سوى ضلع جنوبى (قبله) قرار دارد.
+
<br />{{شناختنامه رسول خدا (ص)}}
  
−
در حال حاضر مناره هاى ديگرى نيز بر آنچه بوده، افزوده شده است. موقعيت حجرات رسول خدا صلی الله علیه و آله و حجره فاطمه سلام الله علیها پيش از اين گفتيم كه در كنار ديواره شرقى مسجد، حجره هايى براى سكونت همسران [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله ساخته شده بود. در آغاز چند حجره براى سكونت همسران [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله ساخته شد.
+
==آرشیو عکس و تصویر==
−
 
+
<gallery mode="packed" heights="170">
−
اين خانه ها كه بيشتر اتاقى بيش نبودند، از خشت و گل ساخته شده و ديوارهاى آنها از شاخه درختان و گِل بنا شده بود. از ميان نُه خانه كه در سال آخر وجود داشت، پنج خانه هيچ گونه اتاقى نداشت و تنها سقفى بر روى آنها كشيده شده بود. اين خانه بسيار ساده بوده و در قياس با برخى از خانه هاى سنگى موجود در [[مدينه]] آن زمان كه به عنوان اطم؛ يعنى قلعه كوچك ياد مى شد، شكلى بسيار بى آلايش و ساده داشتند.
+
پرونده:النبی (1).jpeg|اینفوگرافی مسجدالنبی
−
 
+
پرونده:النبی (13).jpg|باب جبرئیل از درهای اصلی بر جا مانده از روزگار پیامبر صلی الله علیه و آله در شرق مسجدالنبی به سمت بقیع
−
منابع تاريخى گزارش كرده اند كه خانه ها همه در ضلع شرقى مسجد از جنوب به شمال بوده است. اما برخى اظهار كرده اند خانه اى كه عايشه در آن سكونت داشته در ضلع جنوبى واقع شده بود و از آنجا به سمت ديوار شرقى تا باب [[جبرئيل]] ادامه داشته است. اگر اين گزارش درست باشد، نبايد [[رسول خدا]] صلی الله علیه و آله در خانه عايشه دفن شده باشد، بلكه احتمالاً در محلى دفن شده كه بعدها عايشه ادعاى مالكيت آن را كرده و طبعاً حكومت هم جانبدار اين ادعا بوده است. برخى محل دفن رسول خدا صلی الله علیه و آله را خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها دانسته اند.
+
پرونده:النبی (33).jpg|مضجع شریف نبوی
−
 
+
پرونده:روضه.jpg|روضه نبوی
−
متأسفانه منابع تاريخى محل دقيق خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها را مشخص نكرده اند، اما به احتمال بسيار قوى خانه آن حضرت در ميان مربع قبر و محراب تهجد بوده است. به طور قطع، محلى كه احتمالاً قبر آن حضرت دانسته شده، خانه آن حضرت بوده است.
+
پرونده:النبی (26).jpg|منبر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله
−
 
+
پرونده:النبی00.jpg|محراب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ستون توبه یا ابولبابه، ستون قرعه، ستون حنانه و ستون مخلقه
−
اين خانه ها در طرح توسعه وليد بن عبدالملك در اواخر قرن اول هجرى كه شامل ديوار شرقى مسجد نيز شد، تخريب گرديد. در حالى كه مردم [[مدينه]] از تخريب آنها به شدت ناراحت بودند. آنها شاهد بودند كه حجره هاى رسول خدا صلی الله علیه و آله كه نشانه ساده زيستى آن حضرت بود اين چنين تخريب مى شوند، به همين دليل ساكنان [[مدينه]] در لحظه خراب شدن خانه ها مى گريستند.
+
پرونده:النبی (18).jpg|alt=اسطوانة التوبة أؤ اسطوانة أبولبابة|ستون توبه یا ابولبابه
−
 
+
پرونده:النبی (20).jpg|alt=اسطوانة الحرس و اسطوانة الوفود|ستون حرس و ستون وفود
−
يكى از اين خانه ها از آن فاطمه صغرى فرزند [[امام حسين]] علیه السلام بوده كه با شوهرش حسن بن حسن بن على علیه السلام در آن زندگى مى كرده است. او حاضر به دادن خانه نشد اما آن را به زور از وى گرفتند. به نوشته برخى از منابع تا قرنها مردم از [[نماز ]] خواندن در محل اين خانه پرهيز داشتند و زمين آن را غصبى مى دانستند.
+
پرونده:النبی (3).jpeg|alt=اسطوانة السریر أؤ اسطوانة الاعتکاف|ستون سریر یا اعتکاف
−
 
+
پرونده:النبی0.jpeg|محل اذان گفتن بلال
−
==منابع==
+
پرونده:النبی (24).jpg|محراب تهجد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله (ستون جلویی مقام جبرئیل می باشد)
−
* آثار اسلامي مکه و مدينه، رسول جعفریان.
+
پرونده:النبی (222).jpg|سکوی اصحاب صفه
−
* احمد محمد صالح ترجمه و تحقیق: احمد زمانی، تاریخچه مسجد النبی: از آغاز تأسیس تا سال 87 هجری، مجله میقات حج، بهار 1372، شماره3، صفحه 183، [http://www.hawzah.net/fa/Magazine/View/4789/4826/42685?ParentID=78232 پایگاه اطلاع رسانی حوزه]، بازیابی: 4 اردیبهشت 1393.
+
پرونده:النبی (2).jpg|مضجع شریف نبوی
 +
پرونده:النبی (111).jpg|شبستان مسجد النبی
 +
پرونده:النبی000.jpg|نام ائمه علیهم السلام بر دیوار صحن حدیقه الزهرا سلام الله علیها در مسجدالنبی
 +
پرونده:النبی (6).jpg|مکان های مهم مسجدالنبی
 +
پرونده:النبی (22).jpeg|پشت بام مسجدالنبی
 +
پرونده:النبی (11).jpg|باب بدر
 +
پرونده:النبی (12).jpg|باب بلال
 +
پرونده:النبی (15).jpg|باب مکه
 +
پرونده:النبی (14).jpg|باب قبا
 +
پرونده:النبی (9).jpg|باب بقیع
 +
پرونده:النبی (5).jpg|قسمتی از گنبد نبوی که بعد از سوراخ شدن، ترمیم شده است
 +
</gallery>
  
 
[[رده:مسجد النبی]]
 
[[رده:مسجد النبی]]
 
[[رده:اماکن مقدسه مدینه]]
 
[[رده:اماکن مقدسه مدینه]]
 
[[رده:مساجد تاریخی]]
 
[[رده:مساجد تاریخی]]
 +
 +
[[رده: مقاله های مهم]]
 +
{{سنجش کیفی
 +
|سنجش=شده
 +
|شناسه= خوب
 +
|عنوان بندی مناسب= خوب
 +
|کفایت منابع و پی نوشت ها= متوسط
 +
|رعایت سطح مخاطب عام= خوب
 +
|رعایت ادبیات دانشنامه ای= خوب
 +
|جامعیت= خوب
 +
|رعایت اختصار= خوب
 +
|سیر منطقی= خوب
 +
|کیفیت پژوهش= خوب
 +
|رده= دارد
 +
}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۱ مهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۱۱:۵۶

Confirm3.jpg

M-alnabi.jpg

کشور

عربستان

شهر

مدینه

  • طول:"39.8'36°39 شرقی
  • عرض:"02.8'28°24 شمالی
مسجد النبی در نقشه.PNG
مشاهده در نقشه

مسجدالنبى در مدینه منوره، شریف ترین مسجد مسلمانان پس از مسجدالحرام است. این مسجد پس از ورود پیامبر اسلام به مدینه احداث گردید و تا زمان وفات آن حضرت محل برگزارى نماز جماعت، نماز جمعه و خطبه هاى رسول خدا صلی الله علیه و آله بود. مرقد رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز در این مسجد واقع است.

اهمیت مسجد النبی

این مسجد پس از مسجدالحرام، مقدس‌ ترین مسجد مسلمانان به شمار می‌آید و احکام فقهی ویژه‌ای دارد. از جمله اینکه مسجد النبی از جمله اماکنی است که مسافر می تواند در آن نمازش را کامل یا شکسته بخواند. وجود برخی اماکن در این مسجد و نیز در پیرامون آن، اهمیت مضاعفی به آن بخشیده است.

مسجد النبی افزون بر جای عبادت مسلمانان صدر اسلام، جایی برای گردهمایی و جماعت بود و در انسجام و اتحاد مسلمانان نقش مهمی را ایفا می‌کرد. در این مسجد تصمیم‌گیری‌های مهم سیاسی انجام گرفت و پیامبر اکرم(ص) از این مسجد، همچون مرکزی برای اداره حکومت و برگزاری جلسات سیاسی، نظامی و اجتماعی استفاده می‌کرد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره نمازخواندن در این مسجد فرمود: «صلوة فى مسجدى هذا خیر من ألف صلوة فیما سواه من المساجد الاّ المسجد الحرام؛ یک نماز در مسجد من بهتر از هزار نماز در دیگر مساجد است، مگر در مسجدالحرام.

تاریخچه بنا و توسعه مسجد النبی

بنای ابتدایی مسجد:

آنگاه که رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد یثرب شد، همه طوایف و افراد سرشناس مایل بودند تا میزبان ایشان باشند، اما آن حضرت فرمود: در جایى توقف خواهد کرد که شترش زانو بزند. شتر در زمینى که اکنون مسجد است، زانو زد.

آن حضرت در خانه ابو ایوب انصارى مسکن گزید. زمین مسجد را از صاحبان آن خرید و سنگ بناى مسجد را نهاد. همه اصحاب از زن و مرد با اشتیاق شروع به ساختن مسجد کردند. خود رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز با تمام توان در ساختن مسجد شرکت کرد. مسجدى که حضرت بنا کرد، از چند جهت با آنچه امروز در جاى آن ساخته شده تفاوت دارد، زیرا در زمینى محدودتر و با بنایى ساده تر و خلوص بیشتر بود. این مسجد در گذر زمان بارها توسعه یافته تا این که به شکل کنونى درآمده است.

ساختن مسجد سبب شد تا جمعیت زیادى از مهاجران و حتى ساکنان محلهاى دیگر، در اطراف مسجد خانه هایى بنا کنند. به دنبال این امر بود که شهر در اطراف مسجد شکل گرفت. پس از سپری شدن کارهای ساختمانی مسجد، ندای ملکوتی اذان توسط وحی مقرر و اعلام گردید و وقت نمازها بوسیله اذان معلوم می شد. یعقوبی در تاریخ خود می نویسد: دوران آغاز و صدر اسلام مؤذّن مسجدالنبی بلال حبشی بود و گاهی نیز «ابن ام مکتوم» اذان می گفت، بدین صورت که هر کدام زودتر در نماز حضور پیدا می کردند، اذان را او و اقامه را دیگری می گفت.

مسجد رسول خدا صلی الله علیه و آله در نخستین بناى خود در مساحتى حدود ۲۰۷۱ مترمربع بنا گردید با دیوارهاى خشتى و گلى و پایه هایى از تنه درختان خرما. سقف مسجد را هم با شاخه هاى درخت خرما پوشانده بودند، بطوری که در هنگام باران، آب بر سر و صورت نمازگزاران مى ریخت و زمین در زیر پیشانى رسول خدا صلی الله علیه و آله و اصحاب، گِلى بود. قبله مسجد به سمت شمال و در جهت بیت المقدس بود.

مسجد با همین بنا براى هفت سال محل برگزارى نماز جماعت، نماز جمعه و خطبه هاى رسول خدا صلی الله علیه و آله بود. در سال هفتم هجرت با گسترش اسلام و افزایش شمار مسلمانان، ضرورت توسعه مساحت مسجد مطرح شد. رسول خدا صلی الله علیه و آله بر طول و عرض مسجد افزود تا آن که مساحت مسجد به ۲۴۷۵ مترمربع رسید. در این توسعه، شکل مسجد به صورت یک مربع درآمد. قبله مسجد نیز از سال دوم هجرى از شمال به سمت جنوب تغییر کرد و از آن پس نه به سوى بیت المقدس که قبله یهود بود، بلکه به سوى مکه نماز خوانده مى شد.

از بناهایى که همزمان با ساختن مسجد احداث شد، دو حجره ـ یا به تعبیر امروزین، خانه ـ در دیواره شرقى مسجد بود. این دو حجره براى سکونت رسول خدا صلی الله علیه و آله و همسرانش سوده و عایشه ساخته شد. بعدها بر تعداد این حجره ها افزوده شد. اصحاب دیگر نیز هر کدام که توانایى داشتند، حجره اى در کنار مسجد ساختند. آنها درهایى به مسجد داشتند و در وقت نماز از همان در وارد مى شدند. اما در سال سوم دستور داده شد تا این درها بسته شود، مگر درِ خانه امام على علیه السلام.

مساحت مسجدالنبی در اولین مرحله:

استاد محمدحسین هیکل می نویسد: مساحت مسجدالنبی در اولین مرحله عبارت است از ۳۵ متر طول و ۳۰ متر عرض که در مجموع ۱۰۵۰ مترمربع می شود. در این مرحله، بخشی از مسجد جهت سکونت فقرا اختصاص داده شد، آنان مورد توجه رسول خدا صلی الله علیه و آله بودند و مسلمانان دیگر برای آنان غذا می آوردند، آنها در وقت نماز اولین صف را تشکیل می دادند و در میدان جهاد از پیشتازان بودند. اینان بعد از مدتی به «اصحاب صفّه» معروف شدند. جایگاه اصحاب صُفَّه تا امروز همچنان باقی است که سادات و اشراف و بزرگان در این مکان می نشینند و عبادت می کنند.

توسعه مسجد در سال هفدهم هجرى:

با گسترش فتوحات، جمعیت مسلمانان نیز افزایش مى یافت و در این میان، مدینه به عنوان مرکز خلافت، جمعیت بیشترى را به خود جذب مى کرد. خلیفه دوم تصمیم گرفت تا خانه هایى را بخرد و آنها را ضمیمه مسجد سازد. مسجد از جهت قبله؛ یعنى جنوب و نیز از جهت غرب آن، گسترش یافت. در این میان، قرار بود تا خانه عباس بن عبدالمطلب عموى پیامبر نیز خراب شود که کار به منازعه لفظى کشیده شد. خلیفه تن به حکمیت یکى از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله داد و او حکم کرد که خلیفه نباید براى مسجد مسلمانان به زور زمینى را از صاحبش بگیرد. پس از خاتمه نزاع، عباس خود خانه اش را نه در عوض پول بلکه آن را به مسلمانان تقدیم کرد.

مجموع مساحتى که بر مسجد افزوده شد ۱۱۰۰ مترمربع بود و مجموع مساحت آن به ۳۵۷۵ مترمربع مى رسید. با افزایش این مساحت، درهاى جدیدى نیز براى مسجد گشوده شد. در این افزایش مساحت جاى ستونهاى قبلى را ستونهاى جدیدى از نخل گرفت و بناى مسجد نیز نسبت به بناى سابق استحکام بیشترى یافت.

توسعه مسجد در سال ۲۹ هجری:

عثمان نیز بر گستره مسجد، نسبت به زمان خلیفه دوم، افزود و آن را به ۴۰۷۱ مترمربع رسانید. مى گویند که عثمان بناى مسجد را تغییر داد و مساحت آن را مقدارى بیشتر کرد. دیوارهایش را با سنگهاى منقوش بازسازى نمود. ستونهاى مسجد را با سنگهاى حجّارى شده و منقّش تجدید ساخت و سقف آن را با چوب ساج ترمیم کرد.

از این گفته چنین برمى آید که خلیفه سوم براى نخستین بار مسجد را از سادگى نخستین آن به درآورد و آن را با سنگهاى حجّارى شده و منقّش زینت داد. افزایش مساحت مسجد در زمان خلیفه دوم و خلیفه سوم تنها در قسمت هاى جنوبى (سمت قبله)، شمالى و غربى بود. در قسمت شرقى، حجره هاى رسول خدا صلی الله علیه و آله بود، از این رو در آن قسمت افزایشى صورت نگرفت.

توسعه مسجد در عهد ولید:

در زمان خلافت ولید بن عبدالملک و آنگاه که عمر بن عبدالعزیز از طرف وى حکومت مدینه را داشت، توسعه زیادى در مساحت مسجد داده شد. این توسعه به دستور ولید شامل شرق مسجد نیز شد که حجره هاى پیامبر در آنجا قرار داشت. مردم مدینه که از این حجره ها خاطره پیامبر و زندگى ساده آن حضرت را مى دیدند، از شنیدن خبر تخریب شروع به شیون و زارى کردند. یکى از این خانه ها در اختیار فاطمه صغرى، دختر امام حسین علیه السلام بود. وى با تصرف خانه اش سخت مخالفت کرد، اما عاقبت به زور از او گرفته شد.

توسعه جدید در قسمت هاى شرق، غرب و شمال صورت گرفت. در دیواره جنوب به شمال ۱۰۰ متر، در قسمت شمال غرب به سمت شرق ۵/۶۷ متر و در ناحیه جنوب غرب به شرق ۷۵/۸۳ متر افزوده شد و بدین ترتیب، مساحت مسجد به بیش از ۶۴۰۰ متر مربع بالغ گردید.

مسجد داراى یک صحن میانى در وسط و رواق هایى در اطراف آن بود که با ستونهاى زیادى سرپا نگاه داشته شده بود. از آنجا که ولید علاقه زیادى به ساختمان هاى زیبا داشت، دستور داد که علاوه بر بناى مستحکم مسجد، تزیینات فراوانى بر روى آن صورت گیرد. او چندین معمار بنّا و حتى کارگر از سرزمین روم به مدینه آورد و با هزینه اى سنگین مسجد را به شکل زیبایى ساخت.

در این زمان، تزیین مسجد به این صورت انجام گرفت: ستون هاى سنگى تراش خورده با روکش هاى فلزى، دیوارهاى بلند و مزین به نقوش گچ کارى، کاشى کارى دیوارها، برپایى مقصوره ها، نقاشى سقف و تزیین آن با چوب ساج، جایگزینى بنایى مستحکم و سنگى به جاى خانه هاى گلى رسول خدا صلی الله علیه و آله و... . خلاصه این که این مسجد تبدیل به ساختمانى شد که تا آن زمان در جزیرة العرب نظیر نداشت. از جمله تزییناتى که براى نخستین بار صورت مى گرفت، نقش آیات قرآنى بود که بر روى کاشی ها و دیوار مسجد نوشته شده و آیات سوره الشمس انتخاب شده بود.

طرح تازه اى که در بناى جدید بکار رفت، یکى ساختن محراب در محلى بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آنجا به نماز مى ایستاد و دیگرى مناره اى بود که بر چهار زاویه مسجد ساخته شد.

توسعه مسجد در زمان مهدى عباسی:

بنى عباس در سال ۱۳۲ هـ.ق بر مسند خلافت نشستند. گفته شده است که سفّاح و منصور، اولین و دومین خلیفه عباسى، قصد توسعه مسجد را داشتند اما فرصت این کار را نیافتند. به ویژه منصور دلخوشى از مردم مدینه که در شورشى سخت به رهبرى نفس زکیه از نوادگان امام حسن علیه السلام بر ضد او شرکت کرده بودند، نداشت. مهدى فرزند منصور هم در مسجدالحرام و هم در مسجدالنبى بناهاى جدیدى را ساخت که پیش از این درباره مسجدالحرام سخن گفتیم.

وى در سال ۱۵۸ هـ.ق سفرى به مدینه کرد و تصمیم گرفت تا مسجد رسول خدا صلی الله علیه را بازسازى کند و بر مساحت آن بیفزاید. مجموعه مساحتى که مهدى بر مسجد افزود ۲۴۵۰ متر مى شد. همچنین، او بر شمار ستونهاى مسجد افزود و تعداد درهاى آن را نیز بیشتر کرد. در این زمان مسجد بیست در داشت: چهار درِ شمالى، هشت درِ غربى و هشت درِ شرقى. برخى از منابع اشاره دارند که مأمون نیز در سال ۲۰۲ تغییراتى در مسجد ایجاد کرده است.

پس از این توسعه ها تا قرن هفتم گزارشى از تعمیرات اساسى یا توسعه فضاى مسجدالنبى در دست نداریم و در این مدت اقدام مهمى صورت نگرفته است. در سال ۶۵۴ هـ.ق، یعنى سه سال قبل از سقوط عباسیان، مسجدالنبى آتش گرفت و خسارت بسیارى بر آن وارد شد. خلیفه عباسى نتوانست آن را بازسازى کند؛ زیرا بدست مغولان ساقط شد، اما امیران مصر معمارانى را براى بازسازى آن فرستادند. پس از آن، محمد بن قلاوون سقفهایى در قسمت هاى غربى و شرقى مسجد زد و در سالهاى ۷۰۵ و ۷۰۶ رواق هاى دیگرى نیز براى مسجد ساخته شد. با اصلاحات دیگرى که صورت گرفت، مسجد صورت نخست خود را بازیافت.

در سال ۸۸۶ هـ.ق بار دیگر مسجد بر اثر صاعقه اى آتش گرفت. این بار نیز ممالیک مصر کار بازسازى را عهده دار شدند و علاوه بر مسجد، رباط، مدرسه و آشپزخانه اى نیز براى آن بنا کردند. مساحت مسجد در این تجدید بنا تا ۹۰۱۰ مترمربع رسید. گزارش این آتش سوزى و بازسازى آن توسط ممالیک را یک نویسنده ایرانى که خود در مدینه بوده نگاشته است.

تلاش عثمانی ها:

مرحله بعدى بازسازى مسجد، در عهد عثمانی ها و در قرن دهم هجرى قمرى صورت گرفت. سلطان سلیمان عثمانى در سال ۹۳۸ هـ.ق در بازسازى مسجدالنبى کوشش هایى صورت داد، اما اقدام اساسى در سال ۱۲۶۵ هـ.ق بدست سلطان عبدالحمید آغاز گردید و در طى سیزده سال مسجد به شکلى استوار و در عین حال زیبا بازسازى شد. نتیجه این بازسازى، قوى ترین و محکم ترین ساختمانى بود که تا آن زمان براى مسجد ساخته شده بود.

معرفی قسمتهاى داخلى مسجدالنبى

نقشه هوایی مسجد النبی

مسجد پیامبر در آغاز عبارت از زمینى بود که حصارى گِلى در اطراف آن کشیده بودند. بر فراز بخشى از آن نیز سقفى از شاخه هاى خرما بود که مانع تابش آفتاب بر نمازگزاران مى شد. با این حال به تناسب مسجد بودن و نیز به تناسب آن که یک ساختمان براى عبادت بود، قسمتهاى مختلفى داشت. یادگارهاى رسول خدا صلی الله علیه و آله در گوشه و کنار آن نیز خود در ایجاد آثار خاص مذهبى مؤثر بود؛ آثارى که هر کدام نشانه اى از معنویت اصیل این مسجد است. قسمت هایى نیز بعدها ضمیمه شد که در اینجا به توضیح مختصرى درباره هر قسمت مى پردازیم.

۱. روضه شریفه

قسمتى از مسجدالنبى که در ناحیه جنوبِ (رو به سَمت قبله) شرقى قرار دارد، به نام روضه مطهره و روضه شریفه شناخته مى شود. این قسمت فضیلت زیادى دارد؛ چرا که در حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله به عنوان روضه اى بهشتى معرفى شده است: «ما بین بیتى [قبرى] و منبرى روضة من ریاض الجنّة». این حدیث مورد اتفاق فریقین است. همچنین، به اتفاق روایات اهل بیت علیهم السلام، این روضه شامل خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها نیز مى شود. مساحت روضه شریفه ۲۲ متر طول و ۱۵ متر عرض دارد که مجموعاً ۳۳۰ مترمربع مى شود.

در محدوده روضه مطهره، سه مکان مقدس وجود دارد؛ مرقد مطهر پیامبر، منبر و محراب که به ترتیب درباره آنها سخن مى گوییم:

مرقد مطهر رسول خدا صلی الله علیه و آله:

یکى از بهترین نقاط مسجد، مدفن رسول خدا صلی الله علیه و آله است؛ پیامبرى که محبوب خدا و خلق بوده و میراث گرانبهاى اسلام، حاصل تلاش بیست و سه ساله اوست. در کناره شرقى مسجد، حجره هایى براى زندگى همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله ساخته شد که تا قریب نود سال پس از رحلت آن حضرت نیز سرپا بود. ابتدا حجره اى براى سوده، پس از آن عایشه و در امتداد آن، حجره اى براى حضرت فاطمه سلام الله علیها ساخته شد. مورخان نوشته اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله در حجره اى که وفات یافت، مدفون شد. طبق آنچه اهل سنت روایت کرده اند رسول خدا صلی الله علیه و آله در حجره عایشه بوده است. احتمال دیگر نیز آن است که حجره اى در میان حجره عایشه و حجره حضرت فاطمه سلام الله علیها بوده که آن حضرت براى استراحت در آنجا بسر مى برده و اختصاص به هیچ یک از همسرانش نداشته است. رسول خدا صلی الله علیه و آله در آنجا بسترى بود و در همان جا وفات یافت. پس از رسول خدا صلی الله علیه و آله این حجره دو نیمه شد، نیمى دربرگیرنده قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله و نیمى دیگر در اختیار عایشه بوده است.

مرقد رسول خدا در زمان خلیفه دوم در اتاق کوچکى قرار داشت و تا زمان توسعه مسجد در عهد ولید، به همان شکل باقى بود. در آن زمان که قسمت شرقى مسجد توسعه یافت، مرقد مطهر در مسجد قرار گرفت و گرد آن یک پنج ضلعى کشیده شد.

اکنون محدوده حجره طاهره که مرقد نیز در داخل آن قرار دارد، ۲۴۰ مترمربع (۱۶ متر طول و ۱۵ متر عرض) مساحت دارد که ضریحى مطلاّ در اطراف آن کشیده شده است. در چهارگوشه حجره طاهره چهار ستون مستحکم بنا شده که گنبد سبزى بر روى آن قرار دارد. این حجره داراى چند در است: درِ حجره فاطمه سلام الله علیها که نشانه محل حجره آن حضرت سلام الله علیها است، درِ تهجّد در شمال حجره، درِ وفود یا باب الرحمه در جهت غرب و درِ توبه یا باب الرسول در جهت جنوب. (قبله)

در حجره طاهره، محلى به عنوان قبر فاطمه سلام الله علیها مشخص شده است. این قبر بر اساس روایات و اقوالى است که مدفن آن بانوى گرامى را در خانه خود مى داند. محل قبر با بقعه کوچکى مشخص شده و در داخل ضریح جاى گرفته است. در قسمت جنوبى این بقعه محراب فاطمه سلام الله علیها قرار دارد.

منبر:

یکى از مکانهاى مقدس در مسجد، محل منبر رسول خدا صلی الله علیه و آله است. در روایات نقل شده که پیامبر در آغاز با تکیه بر درخت خرما، به ایراد خطبه مى پرداخت. یکى از اصحاب پیشنهاد ساختن منبرى داد تا رسول خدا صلی الله علیه و آله بر روى آن بنشیند تا هم مردم او را ببینند و هم آن حضرت از ایستادن خسته نشود.

در برخى دیگر از روایت ها آمده است که پیش از آن سکویى از گِل ساخته بودند که آن حضرت بر روى آن مى نشست و تنها در سال هفتم هجرت بود که منبرى چوبین براى آن حضرت ساخته شد.

از این منبر سه پله اى تا زمان حکومت معاویه استفاده مى شد. معاویه براى کسب وجهه و اثبات حقانیت خود! خواست تا منبر رسول خدا صلی الله علیه و آله را از مدینه به شام ببرد، اما مردم مدینه با اعتراض خود از این کار ممانعت کردند.

بعدها نجّارى، شش پله بر همان منبر افزود که نُه پلّه شد. این منبر بر اثر گذشت زمان از میان رفت و قسمتى از آن در قرن ششم به عنوان تبرّک مورد استفاده بوده است. گفته اند که سوخته آن منبر در محلى که اکنون منبر فعلى قرار دارد، دفن شده است.

منبرى که در حال حاضر وجود دارد منبرى است که سلطان مراد عثمانى در سال ۹۹۸ هـ.ق دستور ساخت و نصبش را داد و داراى دوازده پلّه است. این منبر که اکنون در مسجدالنبى قرار دارد، یک اثر ارزشمند هنرى است.

محراب:

محراب در محلى ساخته شده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آنجا نماز مى گزارد و پیشانى خویش را به عنوان سجده در برابر حق تعالى بر خاک آن مى نهاد. محل نماز رسول خدا صلی الله علیه و آله کاملاً مشخص است و در این که محل آن، محل همین محراب فعلى است، هیچ تردیدى وجود ندارد.

زمانى که ولید دستور توسعه مسجد را داد و عمر بن عبدالعزیز آن را اجرا مى کرد، بر جایگاه نماز رسول خدا صلی الله علیه و آله محرابى ساخته شد. این محراب در طول زمان دگرگونی هایى را تحمل کرده و بناى فعلى آن از دوره سلطان اشرف قایتباى باقى مانده است. در دوره عثمانى تزییناتى با آیات قرآن در آن صورت گرفته است.

محراب هاى دیگرى نیز که محل نماز برخى از خلفا بوده در مسجد ساخته شده که از جمله آنها محراب عثمان است. از مهمترین این محراب ها محراب تهجد است. تهجد به معناى شب زنده دارى است. نوشته اند که رسول خدا صلی الله علیه و آله در زمینى که در پشت خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها بوده، شبها به عبادت و تهجّد مى پرداخته است. اکنون محل آن در نزدیکى خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها مشخص است و پس از ورود از باب جبرئیل، در سمت چپ، درست در برابر محل صفه قرار دارد. زمین مجاور آن مانند محل صفّه اندکى بلندتر از سطح زمین مسجد است.

۲. ستونهاى مسجد

سقف مسجد بر ستون هایى قرار داشت که علاوه بر نگهدارى از سقف، مورد استفاده رسول خدا صلی الله علیه و آله و اصحاب نیز بود. از هر ستونى خاطره ویژه اى باقى مانده است که باعث شده جنبه تبرک و تقدس به خود گیرد و با گرفتن نام هاى خاصى، در تاریخ جاودان بماند.

هر بار که مسجد بازسازى مى شد محل این ستون ها تغییرى نمى کرد، جز این که ستون هاى قدیمى جاى خود را به ستون هاى جدید مى داد. طبعاً با توسعه مسجد، ستون هاى جدیدى نیز افزوده مى شد، به طورى که اکنون نزدیک به ۷۰۶ ستون در مسجد وجود دارد.

ستون هایى که در محل قدیمى مسجد، در قسمت جنوبى آن قرار داشته اکنون با رنگ سفید از بقیه ستون ها مشخص شده است. همان گونه که اشاره شد، هر یک از این ستونها یادگار خاطره ویژه اى است که درباره برخى از آنها توضیحاتى را مى آوریم:

اسطوانة الحرس:

یکى از این ستون ها، ستون نگاهبانى یا «اسطوانة الحرس» نامیده مى شود. در کنار این ستون، امام على امیرمؤمنان علیه السلام مى ایستاد و از رسول خدا صلی الله علیه و آله محافظت مى کرد. گفته شده از زمانى که آیه «وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ»(۸۴) نازل شد، امام علیه السلام دیگر به نگاهبانى از رسول خدا صلی الله علیه و آله نپرداخت؛ چرا که خداوند خود حفاظت از جان پیامبر صلی الله علیه و آله را عهده دار شده بود. اسطوانة الحرس را به نام مصلاّى على علیه السلام نیز مى شناسند و این نشان مى دهد که ستون مزبور پیوند خاصى با آن امام همام داشته است.

اسطوانة التوبه:

ستون توبه یادآور خاطره اى است درباره یکى از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله به نام ابو لبابه. زمانى که در سال پنجم هجرت، احزاب مشرک به مدینه حمله کردند و در شمال مدینه مواجه با خندق شدند، به فکر اتحاد با یهودیان بنى قریظه افتادند که در قسمت جنوبى مدینه بودند و مى توانستند با گشودن دروازه هایشان، احزاب را به مدینه راه دهند. یهود بنى قریظه، با رسول خدا صلی الله علیه و آله پیمان داشتند و على رغم این پیمان، همکاری هایى با مشرکان کردند. پس از خاتمه حمله احزاب، رسول خدا صلی الله علیه و آله به سراغ بنى قریظه رفت و آنان را در حصار گرفت.

ابولبابه از طرف رسول خدا صلی الله علیه و آله نزد بنى قریظه رفت تا با آنان سخن بگوید. وى از روى بى توجهى گفت که آنان نقض عهد کرده اند و مواجه با کشته شدن هستند. این سخن مى توانست بنى قریظه را به دفاعى سخت در برابر مسلمانان وادار کند. ابولبابه که خود متوجه خطاى خویش شده بود، از قلعه بنى قریظه خارج شد و مستقیم به سوى مسجد رفت و خود را به یکى از ستونها بست و شروع به گریه و زارى و نماز خواندن کرد. خداوند ضمن آیاتی، توبه او را پذیرفت و از مسلمانان خواست تا خیانت نکنند. این ستون به خاطر همین نقل، به نام ستون توبه معروف است.

اسطوانة الوفود:

یکى از کارهاى جارى رسول خدا صلی الله علیه و آله، ملاقات با سران قبایل و پذیرفتن آنها براى آشنا ساختنشان با اسلام و یا مذاکرات سیاسى بود. آن حضرت محلى را در مسجد به این امر اختصاص داده بود و همیشه در آنجا این هیأت ها را به حضور مى پذیرفت. محل این ملاقات ها در کنار ستونى از ستونهاى مسجد بود که بعدها به نام اسطوانة الوفود معروف شد و اکنون نیز همین نام را دارد. «وفد» به معناى هیأت نمایندگى و «وفود» جمع آن است.

اسطوانة السریر:

یکى دیگر از ستون هاى مسجد، در محلى بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله ایام اعتکاف را در آنجا بسر مى برد. اصحاب در آنجا برگهایى از درخت خرما پهن مى کردند تا رسول خدا صلی الله علیه و آله روى آنها استراحت کند. این محل که در کنار همین اسطوانة السریر قرار داشته، به عنوان جایى که تختخواب رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده، شناخته شده است. «سریر» به معناى تخت است.

اسطوانة المهاجرین:

علت انتخاب نام مهاجرین براى این ستون، گویا این بوده است که آنها معمولاً در کنار این ستون مى نشستند و با یکدیگر سخن مى گفتند. این ستون به نام عایشه نیز نامیده مى شده است.

اسطوانة الحنانه:

پیش از این گفتیم که رسول خدا صلی الله علیه و آله در آغاز بر تنه درخت خرمایى تکیه مى کرد و خطبه مى خواند. نوشته اند زمانى که براى آن حضرت منبر ساخته شد، از این درخت ناله اى برخاست شبیه ناله شتر ماده اى که از بچّه خود جدا شود. این روایت را بیش از صدتن از اصحاب رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده اند.

۳. صُفّه

زمانى که مسلمانان مکه و نواحى اطراف به دستور رسول خدا صلی الله علیه و آله به مدینه هجرت کردند، آشکار بود که شهر امکان پذیرایى از تمامى آنها را ندارد. انصار با ایثار و گذشت، عده زیادى از آنان را به خانه هاى خود بردند و برخى دارایى خود را با آنان تقسیم کردند، اما گروهى بدون سرپناه باقى ماندند. به علاوه بعد از آمدن به مدینه چندى طول کشید تا مسکن و مأوایى بیابند و کارى را پیشه خود سازند و درآمدى بدست آورند.

این دسته از مهاجران فقیر که به اصحاب صفه معروف بودند، در قسمتى از مسجد که براى آنان در نظر گرفته شده بود، اسکان داده شدند. این محل سقفى داشت تا آنان از تابش خورشید در امان باشند و بتوانند در سایه آن بیاسایند. شب ها برخى از آنها شام را میهمان انصار بودند، اما براى خواب به محل صفه باز مى گشتند. در بیشتر موارد نیز مى بایست به اندک خوراکى که رسول خدا صلی الله علیه و آله براى آنان مى فرستاد و بیش از آن در اختیار آن حضرت نبود، قناعت مى کردند. یک بار یکى از آنان گفت که از بس خرما به ما داده شده، شکممان آتش گرفته است.

تعداد آنان درگذر زمان کم و زیاد بوده است و آنچه به طور پراکنده در کتاب هاى سیره آمده و اسامى آنان ضبط شده، در حدود یکصد نفر بوده اند. این افراد اغلب جز شرکت در جماعت، عبادت و نیز حضور در غزوات و سرایا، کارى نداشتند و چون روحیه عابدانه و زاهدانه اى داشته اند، در طول تاریخ اسلام، سرمشقى براى انسانهاى عارف بوده اند.

زمینى که به آنها اختصاص داده شده بود، یک مساحت ۹۶ مترى مسقّف بود که در میان باب جبرئیل و باب النساء قرار داشت. اکنون قسمتى از مسجد به صورت برجسته مشخص شده است، اما بر اساس آنچه در نقشه هاى قدیمى مسجد آمده است، چنین محلى نمى تواند محل اصلى صفّه تلقّى شود، زیرا که این محل خارج از مسجد قرار داشته است در حالى که همه نقل کرده اند که صفه در خود مسجد بوده است. برخى از اهل صفّه عبارت بودند از: بلال، ابوذر، حذیفة بن یمان و مقداد بن اسود.

۴. مقام جبرئیل

این محل بدان جهت به عنوان مقام جبرئیل شناخته شده که ملک مقرب از آنجا بر رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد مى شده و به خدمت آن حضرت مى رسیده است. نام دیگر این محل، اسطوانه مربعة القبر است که اکنون در داخل حجره شریف قرار دارد و قرنهاست که قابل دسترسى نیست. این محل در منتهى الیه جنوب شرقى، محل تلاقى دو دیوار جنوبى و شرقى قرار دارد. هنگامى که دسترسى بدین محل امکان داشت، به عنوان یکى از نقاط بسیار متبرّک، محل عبادت بوده است. بر اساس برخى روایات، قبر حضرت فاطمه سلام الله علیها در این قسمت قرار دارد.

در فضیلت همین اسطوانه که در ضمن، باب خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها نیز بوده، آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله چهل روز صبحگاهان در کنار این در مى رفت و خطاب به اهل خانه که امام على علیه السلام، حضرت فاطمه سلام الله علیها و حسنین علیهماالسلام بوده اند، مى فرمود: «السّلام علیکم یا اهل البیت». و این آیه را مى خواند: «اِنَّما یریدُ الله لِیذْهِبَ عَنْکمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَیطَهِّرَکمْ تَطْهِیراً».

در گذشته، در زاویه شرقى حیاط اول مسجد، چند نخل بوده که گویا به دلیل نزدیکى آن به محراب تهجد و خانه حضرت زهرا، آن را «حدیقة الزهراء» مى نامیده اند. تصویر این درختان در عکس هاى قدیمى برجاى مانده است.

نام مبارک دوازده امام همراه نام عشره مبشره و اسامى چهار امام مذهب اهل سنت بر اطراف دیوار حیاط اول و دوم به خطى زیبا نوشته شده است. در میان آنها نام امام زمان علیه السلام به صورت «محمدالمهدى» آمده و به گونه اى نوشته شده که از دور «حىّ»؛ یعنى زنده خوانده مى شود. در کشور عثمانى و بسیارى از نقاط دیگر، اهل سنت دوازده امام را نیز در کنار خلفاى نخست و ائمه مذاهب اربعه دوست مى داشته اند و به همین دلیل نامشان را در این بزرگترین مسجد دنیاى اسلام آورده اند.

۵. درهاى مسجد

زمانى که مسجدالنبى بنا گردید، براى ورود و خروج چند در تعبیه شد. تا سال سوم هجرت برخى از اصحاب که از شخصیت والایى برخوردار بودند، در حاشیه مسجد خانه مى ساختند. این خانه ها درى به بیرون و درى نیز به درون مسجد داشت. در سال سوم هجرت قبل از غزوه احد، فرمانى از سوى رسول خدا صلی الله علیه و آله صادر شد که همه درها بسته شود مگر درِ خانه على علیه السلام «سدّوا الأبواب الاّ باب على». این مطلب در منابع معتبر اهل سنت نیز آمده است.

رفت و آمد به مسجد از طریق درهایى بود که هر یک تحت عنوانى نامگذارى شده بود. تعداد این درها به مرور زمان کم و زیاد شده است؛ با این حال برخى از درهاى موجود در برابر همان درهاى نخستین است.

۱. باب الرحمه:

این در، در دیوار غربى مسجد قرار دارد. نامگذارى این در به «در رحمت» برگرفته از حدیثى از رسول خدا صلی الله علیه و آله است که به درخواست شخصى که از این در وارد شده بود، از خداوند طلب نزول باران کرد و پس از هفت روز، طبق درخواست همان شخص که از همین درآمده بود، تقاضاى قطع باران شد. این در را «باب عاتکه» نیز مى نامیدند.

۲. باب جبرئیل:

این در، مدخل ورودى رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده و در دیوار شرقى مسجد قرار دارد. زمانى به باب النبى نیز شهرت داشته است. روایتى دلالت بر آن دارد که رسول خدا صلی الله علیه و آله در مدخل این در با جبرئیل ملاقات کرد و سخن گفت و از این رو به باب جبرئیل نامگذارى شد.

۳. باب السلام:

این در نیز در دیوار غربى مسجد قرار دارد و از زمان بناى نخستینِ مسجد وجود داشته است.

۴. باب النساء:

یکى از درهاى مهم مسجد که در زمان توسعه آن در عهد خلیفه دوم ایجاد شد، باب النساء بود که هنوز هم به همین نام شهرت دارد. این در اختصاص به رفت و آمد زنها به مسجد داشته است. علاوه بر این ها در توسعه هاى بعدى، دهها درِ جدید به مسجد افزوده شد. گفتنى است که در توسعه هاى بعدى، درهاى جدید روبروى محل درهاى قدیم ساخته شده است.

۶. مناره هاى مسجد

بناى نخستینِ مسجد و توسعه هاى بعدى آن تا زمان ولید بن عبدالملک، هیچ گونه مناره اى را در مسجد نشان نمى دهد. در آن زمان مؤذّن تنها بر بام مرتفعى قرار مى گرفته و نداى اذان سر مى داده است. در توسعه زمان ولید، چهار مناره بر چهار گوشه مسجدالنبى ساخته شد. این مناره ها در گذر زمان جاى خود را به مناره هاى بزرگتر و مستحکم ترى داده است. مناره هاى جدیدى بدست سلطان قایتباى ساخته شد که در توسعه جدید برخى از آنها از میان رفته و برخى باقى مانده است. مناره هاى جدیدى نیز براى مسجد ساخته شده است.

چهار مناره اصلى مسجد عبارتند از: مناره هاى سلیمانیه و مجیدیه که در دو سوى ضلع شمالى قرار گرفته و مناره هاى قایتباى و باب السلام که در دو سوى ضلع جنوبى (قبله) قرار دارد. در حال حاضر مناره هاى دیگرى نیز بر آنچه بوده، افزوده شده است.

۷. حجرات رسول خدا و حجره حضرت فاطمه

پیش از این گفتیم که در کنار دیواره شرقى مسجد، حجره هایى براى سکونت همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله ساخته شده بود. در آغاز چند حجره براى سکونت همسران رسول خدا صلی الله علیه و آله ساخته شد. این خانه ها که بیشتر اتاقى بیش نبودند، از خشت و گل ساخته شده و دیوارهاى آنها از شاخه درختان و گِل بنا شده بود. از میان نُه خانه که در سال آخر وجود داشت، پنج خانه هیچ گونه اتاقى نداشت و تنها سقفى بر روى آنها کشیده شده بود. این خانه بسیار ساده بوده و در قیاس با برخى از خانه هاى سنگى موجود در مدینه آن زمان که به عنوان اطم؛ یعنى قلعه کوچک یاد مى شد، شکلى بسیار بى آلایش و ساده داشتند.

منابع تاریخى گزارش کرده اند که خانه ها همه در ضلع شرقى مسجد از جنوب به شمال بوده است. اما برخى اظهار کرده اند خانه اى که عایشه در آن سکونت داشته در ضلع جنوبى واقع شده بود و از آنجا به سمت دیوار شرقى تا باب جبرئیل ادامه داشته است. اگر این گزارش درست باشد، نباید رسول خدا صلی الله علیه و آله در خانه عایشه دفن شده باشد، بلکه احتمالاً در محلى دفن شده که بعدها عایشه ادعاى مالکیت آن را کرده و طبعاً حکومت هم جانبدار این ادعا بوده است. برخى محل دفن رسول خدا صلی الله علیه و آله را خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها دانسته اند. متأسفانه منابع تاریخى محل دقیق خانه حضرت فاطمه سلام الله علیها را مشخص نکرده اند، اما به احتمال بسیار قوى خانه آن حضرت در میان مربع قبر و محراب تهجد بوده است. به طور قطع، محلى که احتمالاً قبر آن حضرت دانسته شده، خانه آن حضرت بوده است.

این خانه ها در طرح توسعه ولید بن عبدالملک در اواخر قرن اول هجرى که شامل دیوار شرقى مسجد نیز شد، تخریب گردید. در حالى که مردم مدینه از تخریب آنها به شدت ناراحت بودند. آنها شاهد بودند که حجره هاى رسول خدا صلی الله علیه و آله که نشانه ساده زیستى آن حضرت بود این چنین تخریب مى شوند، به همین دلیل ساکنان مدینه در لحظه خراب شدن خانه ها مى گریستند.

یکى از این خانه ها از آن فاطمه صغرى فرزند امام حسین علیه السلام بوده که با شوهرش حسن بن حسن بن على علیه السلام در آن زندگى مى کرده است. او حاضر به دادن خانه نشد اما آن را به زور از وى گرفتند. به نوشته برخى از منابع تا قرنها مردم از نماز خواندن در محل این خانه پرهیز داشتند و زمین آن را غصبى مى دانستند.

منابع

  • آثار اسلامی مکه و مدينه، رسول جعفریان.
  • احمد محمد صالح ترجمه و تحقیق: احمد زمانی، تاریخچه مسجد النبی: از آغاز تأسیس تا سال 87 هجری، مجله میقات حج، بهار 1372، شماره3، صفحه 183، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، بازیابی: 4 اردیبهشت 1393.
  • ویکی شیعه.


حضرت محمد (صلی الله علیه و آله)
رحمة للعالمین.jpg
رویدادهای مهم زندگی
حمله اصحاب فیل به مکه • سفر پیامبر اکرم به شام • ازدواج با حضرت خدیجه کبری (س) • گذاشتن سنگ حجرالاسود در جای خویش • مبعث • معراج • ولادت حضرت فاطمه سلام الله علیها • رفتن به شعب ابی طالب • عام الحزن•سفر به طائف • هجرت به مدینه • ازدواج حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) • غزوه بدر • غزوه احد • غزوه احزاب • صلح حدیبیه • غزوه خیبر • سریه ذات السلاسل • فتح مکه • غزوه حنین • غزوه تبوک • غدیر خم
بستگان
امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) •عبدالله بن عبدالمطلب(س) • عبدالمطلب • ابوطالب(ع) • حمزه بن عبدالمطلب(ع) • عباس بن عبدالمطلب • ابولهب • جعفر طیار • آمنه(س) • فاطمه بنت اسد(س) • خدیجه کبری(س) • حضرت زهرا(س) • امام حسن(ع) • امام حسین(ع) • حضرت زینب(س)
اصحاب
سلمان فارسی • عمار بن یاسر • ابوذر • مقداد • ابوسلمه مخزومی • زيد بن حارثه • عثمان بن مظعون • مصعب بن عمیر • ابوبکر • طلحه • زبیر • عثمان بن عفان • عمر بن خطاب • سعد بن ابی وقاص • عبدالله بن مسعود • اسعد بن زراره • سعد بن معاذ • سعد بن عباده • عثمان بن حنیف • سهل بن حنیف • ابو ایوب انصاری • حذیفة بن یمان• خالد بن سعيد • خزیمة بن ثابت • عبدالله بن رواحه • اویس قرنی • عبدالله بن مسعود • بلال حبشی
مکان های مرتبط
مکه • مدینه • غار حرا • کعبه • شعب ابوطالب • غدیر خم • فدک • بقیع • غار ثور • مسجد قبا • مسجد النبی • مسجد الحرام


آرشیو عکس و تصویر

  • اینفوگرافی مسجدالنبی

  • باب جبرئیل از درهای اصلی بر جا مانده از روزگار پیامبر صلی الله علیه و آله در شرق مسجدالنبی به سمت بقیع

  • مضجع شریف نبوی

  • روضه نبوی

  • منبر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله

  • محراب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ستون توبه یا ابولبابه، ستون قرعه، ستون حنانه و ستون مخلقه

  • اسطوانة التوبة أؤ اسطوانة أبولبابة

    ستون توبه یا ابولبابه

  • اسطوانة الحرس و اسطوانة الوفود

    ستون حرس و ستون وفود

  • اسطوانة السریر أؤ اسطوانة الاعتکاف

    ستون سریر یا اعتکاف

  • محل اذان گفتن بلال

  • محراب تهجد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله (ستون جلویی مقام جبرئیل می باشد)

  • سکوی اصحاب صفه

  • مضجع شریف نبوی

  • شبستان مسجد النبی

  • نام ائمه علیهم السلام بر دیوار صحن حدیقه الزهرا سلام الله علیها در مسجدالنبی

  • مکان های مهم مسجدالنبی

  • پشت بام مسجدالنبی

  • باب بدر

  • باب بلال

  • باب مکه

  • باب قبا

  • باب بقیع

  • قسمتی از گنبد نبوی که بعد از سوراخ شدن، ترمیم شده است


برگرفته از «https://wiki.ahlolbait.com/index.php?title=مسجد_النبی_(ص)&oldid=122390»
آپارات موسسه اهل البیت علیهم السلام کانال عکس نوشته قرآن و حدیث در اینستاگرام تلگرام قرآن و حدیث کانال قرآن و حدیث در ایتا