شیخ حر عاملی: تفاوت بین نسخه‌ها
پرش به ناوبری
پرش به جستجو
مهدی موسوی (بحث | مشارکتها) جز (مهدی موسوی صفحهٔ شيخ حر عاملى را به شیخ حر عاملی که تغییرمسیر بود منتقل کرد) |
|||
| (۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشده) | |||
| سطر ۱: | سطر ۱: | ||
| − | شیخ محمد بن حسن حُرّ عاملی ( | + | {{خوب}} |
| − | + | '''شیخ محمد بن حسن حُرّ عاملی''' (۱۱۰۴-۱۰۳۳ ق) معروف به «شیخ حر عاملی» از علما و فقهای [[شیعه]] و راویان [[حدیث]] در قرن ۱۱ هجری است. شیخ در مکتب اساتید بزرگی همچون [[فیض کاشانی]] پرورش یافته است. وی صاحب کتاب «[[وسائل الشیعه]]»، یکی از ارزشمندترین کتب مرجع حدیثی شیعه میباشد که همچنان مرجع استنباط علما و مجتهدان است. شیخ حر در [[فقه]] مسلک [[اخباریان]] را داشت ولی اخباری معتدل بود. | |
| − | وی صاحب کتاب «[[وسائل الشیعه]]»، یکی از ارزشمندترین کتب مرجع حدیثی شیعه میباشد که همچنان مرجع استنباط علما و مجتهدان است. | ||
{{شناسنامه عالم | {{شناسنامه عالم | ||
||نام کامل = محمد بن حسن حُرّ عاملی | ||نام کامل = محمد بن حسن حُرّ عاملی | ||
||تصویر= [[پرونده:Sheikh-hurr-aamili.jpg]] | ||تصویر= [[پرونده:Sheikh-hurr-aamili.jpg]] | ||
| − | ||زادروز = | + | ||زادروز = ۱۰۳۳ قمری |
| − | |زادگاه = | + | |زادگاه = جبل عامل، لبنان |
| − | |وفات = | + | |وفات = ۱۱۰۴ قمری |
| − | |مدفن = | + | |مدفن = [[مشهد]] |
| − | |اساتید = [[ | + | |اساتید = [[فیض کاشانی]]، [[سید هاشم بحرانی]]، [[آقا حسین خوانساری]]،... |
| − | |شاگردان = سید محمد موسوی عاملی، | + | |شاگردان = سید محمد موسوی عاملی، سید محمد حسینی أعرجی، سید نورالدین جزایری،... |
| − | |آثار = [[وسائل الشیعة]]، | + | |آثار = [[وسائل الشیعة]]، [[جواهر السنیّه]]، [[الفصول المهمة]]، [[اثبات الهداه]]،... |
}} | }} | ||
| − | ==ولادت== | + | ==ولادت و خاندان== |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | + | "محمد بن حسن بن علی بن حسین عاملی مشغری" در جمعه هشت [[رجب]] ۱۰۳۳ ق در روستای «مشغره» از توابع "جبع" چشم به جهان گشود. "جبع" یکی از مراکز مهم "جبل عامل" در جنوب "[[لبنان]]" است. صاحب [[اعیان الشیعه]] درباره این منطقه می‌نویسد: «جبع یکی از مراکز مهم جبل عامل است که شخصیت های ارزنده‌ای همچون [[شیخ بهایی]] و [[شهید ثانی]]، تحویل جامعه اسلامی داده است».<ref>[[اعیان الشیعه]]، ج۱، ص۱۹۹.</ref> | |
| − | + | دیاری که شیخ حُرّ عاملی در آن چشم به جهان گشود یکی از سرزمین های [[تشیع]] و عالم پرور است که تشیع آن ریشه در تبعید [[ابوذر]] دارد. شیخ حُرّ عاملی در [[امل الآمل]] در این باره می‌نویسد: «هنگامی که در زمان [[عثمان بن عفان|عثمان]] ابوذر به [[شام]] تبعید شد و مدتی در آن جا ماند، گروه زیادی در آن سامان شیعه شدند. سپس [[معاویه]] او را به روستاها تبعید کرد و او به جبل عامل آمد و از آن روز مردم به تشیع رو آوردند».<ref> همان، ج ۱، ص ۱۳.</ref> | |
| − | + | گذشته از این، [[قاضی نورالله شوشتری]] می‌افزاید: «... هیچ قریه‌ای از آن نیست که جمعی از فقها و فضلای [[امامیه]] در آن جا نباشند».<ref> مجالس المؤمنین، ج ۱، ص ۱۷۷.</ref> گویا دست تقدیر روزگار بر آن بود که شیخ حُرّ در یکی از بهترین نقاط معنوی و از میان بهترین خاندان پا به عرصه گیتی نهد. | |
| − | + | خاندان "شیخ حر عاملی" با ۳۴ پشت به "[[حر بن یزید ریاحی]]" می‌رسد. پدر وی "شیخ حسن بن علی عاملی" است که مردی دانشمند بود. وی از "[[علامه مجلسى|علامه مجلسی]]" روایت نقل می‌کند و "مجلسی" هم از او روایت می‌کند. | |
| − | + | همچنین مادرش طلایه دار [[زهد]] و [[تقوا]] بشمار می‌رفت، بلکه در زمره ادیبان و فاضلان زمان خود و دارای مرتبه بلندی بود. آیت الله [[سید شهاب الدین مرعشی نجفی|سید شهاب الدین مرعشی]] در [[سجع البلابل]] درباره خانواده مادر شیخ می‌نویسد: «مادر بزرگوار حُرّ عاملی دختر علامه شیخ عبدالسلام فرزند حُرّ است که دختری فاضل و ادیب بود.» | |
| − | + | شیخ حُرّ درباره پدربزرگ مادری خود می‌نویسد: «او دانشمندی عظیم الشأن و بلندپایه و زاهدی عابد و پارسا و فقیهی [[حدیث]] دان و مورد اعتماد بود که زهد و [[عبادت]] هیچ کس به اونمی‌رسد. او در [[فقه]] و [[ادبیات عرب]] استادی زبردست بود».<ref> امل الآمل، ج ۱، ص ۱۰۷.</ref> | |
| − | شیخ حُرّ عاملی درباره پدربزرگ | + | شیخ حُرّ عاملی همچنین درباره پدربزرگ پدری خود می‌نویسد: «او عالمی فاضل بود و عابدی ستوده کردار و عظیم الشأن و شاعر کارآزموده و ادیب. تحصیلاتش نزد [[حسن بن زین الدین شهید ثانی|شیخ حسن]] (مؤلف کتاب [[معالم الدین و ملاذ المجتهدین (کتاب)|معالم]]) و [[صاحب مدارک|سید محمد]] (مؤلف [[مدارک الاحکام (کتاب)|مدارک]]) و دیگر استادانش صورت گرفت... نویسندگان [[ریاض العلماء]] و [[روضات الجنات]]، [[نجوم السماء فی تراجم العلماء|نجوم السماء]] و دیگر فرهنگ‌های [[علم رجال|رجال]] از او تجلیل کرده و نوشته‌اند که بر اثر مسمومیت شهید شد.»<ref> شهیدان راه فضیلت، ص ۳۳۰.</ref> از این شهید بزرگ چهار فرزند برجای ماند: |
| − | # شیخ حسین | + | #شیخ حسین که دارای فضل و دانش و شیوا گویی و شاعر و فردی شایسته بود. |
| − | # شیخ محمد | + | #شیخ محمد که به گفته شیخ حر عاملی فاضلی دانشمند و محققی دقیق و حافظ [[قرآن]] و عابد و شاعری کارآزموده و ادیب و شخصی مورد اطمینان بود. |
| − | # شیخ حسن (پدر بزرگوار شیخ حُرّ عاملی) | + | #شیخ حسن (پدر بزرگوار شیخ حُرّ عاملی) که شیخ حُرّ درباره ویژگی های این پدر فرزانه و عالم خود می‌نویسد: «او دانشمندی فاضل و زبردست و ماهر و شایسته و ادیب و [[فقیه]] و مورد اعتماد بود. وی حافظ قرآن و آشنا به رشته‌های علوم عربی و فقه و ادب بود. مردم در مسائل فقهی به ویژه مسائل [[ارث]] به او مراجعه می‌کردند.»<ref> امل الآمل، ج ۵، ص ۶۵.</ref> |
| − | ==تحصیلات == | + | ==تحصیلات و استادان== |
| − | حضرت آیت الله مرعشی نجفی نام علماء و دانشمندانی | + | حضرت آیت الله [[سید شهاب الدین مرعشی نجفی|مرعشی نجفی]] نام علماء و دانشمندانی که شیخ حُرّ در محضر آنان زانوی ادب زده و در دروس مختلف از آنان کسب فیض نموده یا مفتخر به گرفتن [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه]] نقل روایت شده است در مقدمه کتاب [[اثبات الهداه]] به رشته تحریر درآورده است؛ که به طور فشرده به آن اشاره می‌شود. |
| − | # علامه شیخ حسن حر عاملی (پدر بزرگوارش) | + | #علامه شیخ حسن حر عاملی (پدر بزرگوارش) که در محضر او درس خوانده و از او [[روایت]] نقل کرده است. |
| − | # علامه شیح محمد حُرّ (عموی او) علاوه بر درس فراگیری، از او روایت نقل | + | #علامه شیح محمد حُرّ (عموی او) علاوه بر درس فراگیری، از او روایت نقل می‌کند. |
| − | # علامه شیخ عبدالسلام (جد مادری). | + | #علامه شیخ عبدالسلام (جد مادری). |
| − | # علامه شیخ علی فرزند محمود مشغری عاملی. | + | #علامه شیخ علی فرزند محمود مشغری عاملی. |
| − | # علامه شیخ زین الدین فرزند محمد بن حسن فرزند شهید ثانی. | + | #علامه شیخ زین الدین فرزند محمد بن حسن فرزند شهید ثانی. |
| − | # علامه شیخ حسین فرزند حسن بن ظهیرالدین عاملی ظهیری. | + | #علامه شیخ حسین فرزند حسن بن ظهیرالدین عاملی ظهیری. |
| − | # علامه سید حسن حسینی عاملی. | + | #علامه سید حسن حسینی عاملی. |
| − | # علامه شیخ عبدالله فوشی حُرّ. | + | #علامه شیخ عبدالله فوشی حُرّ. |
| − | # [[علامه مجلسی]] | + | #[[علامه مجلسی]]؛ شیخ حُرّ در موارد زیادی در کتاب [[امل الآمل]] تصریح کرده که از مرحوم مجلسی حدیث نقل کرده است. |
| − | # [[فیض | + | #[[فیض کاشانی]] که زینت فقهای حدیث شناس و الگوی سالکان است. تصریح به نام وی را به خط برخی از شاگردان او دیده‌ام. |
| − | # علامه مولی محمدطاهر فرزند محمدحسن شیرازی نجفی، نویسنده | + | #علامه مولی محمدطاهر فرزند محمدحسن شیرازی نجفی، نویسنده کتاب های مشهور مثل «حجة الاسلام در شرح تهذیب الاحکام» و «حکمه العارفین» و «فوائد الدینیه در حکماء صوفیه» و غیر این ها. شیخ حر به شاگردی نزد این استاد در کتاب [[امل الآمل]] تصریح کرده است. |
| − | # علامه شیخ علی مؤلف «الدر المنثور» از نوادگان [[شهید ثانی]]. | + | #علامه شیخ علی مؤلف «الدر المنثور» از نوادگان [[شهید ثانی]]. |
| − | # علامه سید علی فرزند علی موسی عاملی. | + | #علامه سید علی فرزند علی موسی عاملی. |
| − | # علامه محقق آقا حسین | + | #علامه محقق [[آقا حسین خوانساری]]، شارح کتاب دروس. |
| − | # علامه سید هاشم | + | #علامه [[سید هاشم بحرانی]]، صاحب [[البرهان (کتاب)|تفسیر البرهان]]. |
| − | # علامه مولا محمد | + | #علامه مولا محمد کاشانی مقیم [[قم]]. |
| − | == | + | ==تدریس و شاگردان== |
| − | + | شیخ حر تنها مرد تتبع، تحقیق و نگارش نبود، بلکه در تدریس و تربیت شاگردان از مردان موفق زمان خود بشمار می‌رفت. محل تدریس او در [[مشهد]] مقدس، صحن حضرت [[ثامن الائمه]] بود. گرچه به درستی از عدد شاگردان شیخ اطلاعی در دست نیست، از مکان و گفتار هم عصران شیخ این چنین به نظر می‌آید که درس شیخ یکی از باشکوه‌ترین کلاسهای درس در عصر وی بوده است. از شمار بسیار شاگردان و آنان که از شیخ حر روایت نقل کردهاند، می‌توان به افراد ذیل اشاره کرد: | |
| − | + | #شیخ مصطفی حویزی فرزند عبدالواحد بن سیار حویزی | |
| + | #دو فرزندش شیخ محمدرضا و شیخ حسن | ||
| + | #سید محمد حسینی أعرجی فرزند محمدباقر | ||
| + | #سید محمد فرزند محمد بدیع رضوی | ||
| + | #مولا محمد فاضل مشهدی فرزند محمدمهدی | ||
| + | #سید محمد موسوی عاملی فرزند بن علی بن محیی الدین | ||
| + | #مولا محمد صالح فرزند محمدباقر قزوینی (مشهور به روغنی) | ||
| + | #مولا محمدتقی عبدالوهاب استرآبادی مشهدی (متوفی ۱۰۵۸ ه‍ـ.ق) | ||
| + | #مولا محمدتقی دهخوار قانی قزوینی | ||
| + | #سید محمد بن احمد حسینی گیلانی | ||
| + | #مولا حسن بن محمدطاهر قزوینی طالقانی | ||
| + | #سید نورالدین جزایری (متوفی ۱۱۵۸ ه‍ـ.ق) | ||
| + | #محدث مولا محمد صالح هروی | ||
| + | #حاج محمود میمندی | ||
| + | #شیخ محمود بن عبدالسلام المَعْنی<ref>اهل «مَعن» از توابع بحرین.</ref> | ||
| + | #[[علامه مجلسی]] (صاحب [[بحارالانوار]]) | ||
| + | #شیخ ابوالحسن بن محمد النباطی العاملی | ||
| + | #سید محمد بن زین العابدین موسوی عاملی | ||
| − | + | ==آثار و تألیفات== | |
| − | + | شیخ حُرّ ده‌ها کتاب ارزشمند را به جامعه شیعی تحویل داد که حتی معرفی اختصاری هر یک در این مقال نمی‌گنجد. نکته‌ای که در بیشتر آثار شیخ حُرّ دیده می‌شود تقسیم بندی فصل ها و بخش های آن هاست که به عدد معصومین یا [[ائمه اطهار]] به دوازده یا چهارده قسمت فصل بندی و تقسیم نموده است. این امر نشان از عشق و علاقه او حتی به عددی است که یادآور وجود آن بزرگواران است. | |
| − | شیخ حُرّ عاملی در مقدمه این | + | #'''<I>[[جواهر السنیّه]]:</I>''' شیخ حُرّ عاملی در نخستین گام و در اولین تجربه نگارشی به جمع‌آوری [[حدیث قدسی|احادیث قدسی]] که همان کلام [[خداوند]] متعال است، می‌پردازد و چند سالی را در تدوین این [[احادیث]] به صورت کتابی مستقل می‌کوشد. او در تنظیم این اثر گرانبها نخست به قول پروردگار پیرامون [[انبیاء]] ـ از [[حضرت آدم]] علیه السلام تا [[خاتم الأنبیاء|خاتم مرسلین]] صلی الله علیه و آله ـ و سپس احادیث مربوط به [[ائمه اطهار]] رو می‌کند و در خاتمه کتاب را با احادیث [[اخلاق|اخلاقی]] (در تاریخ ۱۰۵۶)<ref> در خصوص اتمام این کتاب به [[الذریعه]]، ج ۱، ص ۲۷۱، رجوع شود.</ref> به پایان می‌رساند. شیخ حر عاملی در قسمتی از مقدمه آن می‌نویسد: «... البته این ها در میان علما، به احادیث قدسی معروف هستند هر چند من پیش تر ندیده بودم که آن ها را در یک کتاب جمع و نشر کرده باشند. از همین رو علاقه‌مند شدم به این که نخستین کسی باشم که آن ها را در یک کتاب جمع کرده است...».<ref> جواهر السنیه، ترجمه زین العابدین کاظمی خلخالی، ص ۵.</ref> |
| + | #'''<I>[[ صحیفه ثانیه]]:</I>''' شیخ حُرّ عاملی در مقدمه این کتاب می‌نویسد: «[[صحیفه سجادیه]] کامل که قمستی از دعاهای [[امام زین العابدین]] علیه السلام را دربردارد به مهمات [[دین]] و دنیا مربوط است. من به خاطر علاقه‌ای که برای جمع و ترکیب این دعاهای پراکنده و متفرق داشتم در صحیفه دوم سایر دعاهای آن حضرت را که علمای بزرگوار نقل کردهاند، گرد آوردم. پس بر شما باد که این صحیفه شریف را با اولی همراه داشته، آن ها را تلاوت کنی.»<ref> الصحیفه الثانیه السجادیه، ص ۵.</ref> «[[سید نعمت الله جزائری|محدث جزایری]] در اول شرح ملحقات صحیفه می‌نویسد باید جمع احادیث قدسی را (برادر [[قرآن]]) و صحیفه ثانیه را (خواهر قرآن) نام نهاد.»<ref> الذریعه، ج ۱، ص ۲۷۱.</ref> | ||
| + | #'''<I>الایقاظ من الهجعه برهان علی الرجعه:</I>''' [[شیخ آقا بزرگ تهرانی]] درباره این کتاب می‌نویسد: شیخ در [[امل الآمل]] می‌گوید: «این کتاب حاوی بیش از ششصد [[حدیث]] و شصت و چهار [[آیه]] و ادله بسیاری از قدما و متأخرین و جواب شبهات در این موضوع است.» شیخ حُرّ در سال ۱۰۷۵ نگارش این کتاب را به اتمام رساند.<ref> الذریعه، ج ۲، ص ۵۰۶.</ref> | ||
| + | #'''<I>خلق الکافر:</I>''' شیخ آقا بزرگ می‌نویسد: «... (مؤلف در این کتاب) آن چه در زمینه خلقت کافر به ذهنش رسیده است به رشته تحریر درآورده است... در آن به ذکر احادیثی پرداخته است که نهی از بحث در [[قضا و قدر]] و امر به تکلم در مسأله [[بداء]] شده است.»<ref> الذریعه، ج ۷، ص ۲۴۶.</ref> | ||
| + | #'''<I>[[الفوائد الطوسیه ]] :</I>''' شیخ حر در مقدمه این کتاب می‌نویسد: «این کتاب پاسخ برخی از احادیث مشکل و دُرّهای تحقیق بعضی از مسائل پیچیده‌ای است که اهل علم و کمال در زمان اقامتم در طوس سؤال نموده‌اند...».<ref> الفوائد الطوسیه، ص ۶.</ref> | ||
| + | #'''<I>بدایة الهدایه:</I>''' شیخ حُرّ عاملی پیرامون انگیزه نگارش این کتاب می‌نویسد: «گروهی از برادران مؤمن که خواهان [[حق]] و حقیقت بودند از من درخواست کردند تا در حد توان احادیث مربوط به [[واجب|واجبات]] و [[حرام|محرمات]] را جمع‌آوری نمایم و در مواردی جزئی [[مستحب|مستحبات]] و [[مکروه|مکروهات]] و مباحات برگرفته از روایات [[ائمه اطهار]] در این زمینه به طور خلاصه آورده شود ...».<ref> بدایه الهدایه ولب الوسائل، ج ۱، ص ۱.</ref> | ||
| + | #'''<I>[[امل الآمل]]:</I>''' شیخ در جلد دوم این کتاب (ص ۳۷۰) انگیزه نگارش این اثر را رؤیایی ذکر می‌کند که در سال ورود به [[مشهد]] (۱۰۷۳ ه.ق) دیده است. او به دلیل مشاغل بسیار ۲۳ سال بعد، آن را به رشته تحریر در می‌آورد. در این باره نوشته‌اند: شروع تألیف این کتاب سال ۱۰۹۶ ه.ق و پایانش اول [[جمادی الثانی]] ۱۰۹۷ بوده است. شرح حال علمای جبل عامل که شیخ در این کتاب نگاشته ۲۰۹ نفر و از علمای غیر جبل عامل ۱۱۱۰ نفر است».<ref> [[ریاض العلماء]]، ج ۵، ص ۷۵.</ref> | ||
| + | #'''<I>[[اثبات الهداه]]:</I>''' این کتاب در اثبات [[نبوت]] و [[امامت]] و بیان [[معجزه|معجزات]] [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]] صلی الله علیه و آله و [[ائمه اطهار]]، از آثار شیرین و خواندنی است که در ۷ جلد به چاپ رسیده و برخی از جلدها به همت حجه الاسلام نصرالهی و برخی دیگر به قلم فقیه فرزانه حضرت آیت الله جنتی ترجمه شده است. | ||
| + | #شیخ در مقدمه کتاب می‌نویسد: «من به کتابی که در این باب کافی باشد و آن چه را عقلا به گرد آوردنش علاقه‌مندند... دست نیافتم بلکه دیدم این مطالب در وادی پراکندگی پنهان مانده و کسی که بخواهد بر آن ها مطلع شود محتاج به صرف وقت زیادی است». | ||
| + | #'''<I>هدایه الاُمّه:</I>''' شیخ حر در مقدمه این کتاب می‌نویسد: «... این کتابی است حاوی احکامی که برای هر فرد ضرورت دارد... این کتاب را به خاطر پاسخگویی و درخواست گروهی از برادران دینی به رشته تحریر درآورده‌ام...».<ref> هدایه الامّه، ص ۴.</ref> | ||
| + | #'''<I>[[وسائل الشیعه]]:</I>''' اما کتابی که شیخ حُرّ را با آن و آن را با شیخ حُرّ می‌شناسیم کتاب گران سنگ «وسائل الشیعه» است. این اثر یکی از کتاب های مرجع در زمینه احادیث [[اهل البیت|اهل بیت]] است که از اعتبار و اعتماد خاصی در میان کتاب های حدیثی برخوردار است. در این کتاب، نویسنده روش خاص خود را بکار برده و احادیث فقهی که فقها در استنباط احکام شرعی بدان نیازمندند و بر آن ها تکیه می‌زنند جمع‌آوری کرده است و شمار آنان به بیست هزار [[حدیث]] می‌رسد که شیخ حر از مصادر و کتب معتبر شیعه چون [[اصول کافی|اصول کافی]]، [[من لایحضره الفقیه]]، [[الاستبصار (کتاب)|استبصار]]، [[تهذیب الأحکام (کتاب)|تهذیب]] و کتب دیگر که شمار آن ها به هفتاد منبع و مأخذ می‌رسد جمع‌آورده است. شیخ حُرّ کتاب را با احادیثی در مقدمه عبادات افتتاح کرده و سپس بر طبق کتب فقهی آن را از بحث طهارت تا مبحث بیان دیه‌ها تقسیم بندی نموده است. شیخ حُرّ دو سوم این کار بزرگ را در زادگاهش «مشغر» به رشته تحریر درآورد و در سال ۱۰۸۸ در [[مشهد]] مقدس آن را به اتمام رساند. این سال برای شیخ سال پرکار و پربرکتی محسوب می‌شد. چرا که در این سال «فهرست وسائل الشیعه» را نیز تدوین نمود. این موضوع که شیخ سه بار این کتاب را از نظر گذرانده و به نگارش درآورده است از نکته‌هایی است که سزاوار است هر محقق و نویسنده آن را فراروی خویش قرار دهد. در بیان جایگاه این کتاب همین بس که از روزی که این سرچشمه به نگارش درآمده منبع و مأخذ تمام مجتهدان و کتاب مرجع عالمانی است که آخرین مرحله رسیدن به قله [[اجتهاد]] را طی می‌کنند. بر این کتاب از سوی بزرگان تعلیقه های بسیاری نگاشته شده که شاید شیخ حُرّ خود نخستین کسی است که برای ابهام زدایی پیرامون برخی از مطالب آن پیشقدم شده است و «تحریر وسائل الشیعه و تحجر مسائل الشریعه» نامی است که شیخ حُرّ عاملی بر شرح وسائل الشیعه نهاده است. | ||
| + | #تعلیقه‌ای بر کتاب مزار، تألیف علامه نسب شناس مرحوم سید شرف الدین علی حسینی مرعشی حائری. (متوفی ۱۳۱۶ ق) | ||
| + | #کتاب [[الفصول المهمه فی اصول الائمه]]. دربردارنده قواعد کلی که از [[ائمه اطهار]] علیهم السلام درباره اصول دین و فروع دین و طب و اصول فقه و غیره وارد شده و بیش از هزار باب است و به چاپ رسیده است. | ||
| + | #کتابی در ردّ [[تصوف|صوفیه]]، یک هزار [[حدیث]] موجود در آن به طور عام یا خاص در رد صوفیه است. | ||
| + | #کتاب اجازات: در بردارنده انبوه [[اجازه (علم الحدیث)|اجازه‌های]] پیشینیان است. | ||
| + | #کتاب کشف التعمیه فی حکم التسمیه: پیرامون نامیدن حضرت [[امام مهدی]] علیه السلام به نام اصلی اوست که همنام [[پیامبر اسلام|پیامبر اکرم]] صلی الله علیه و آله است. | ||
| + | #کتابی در اثبات این که [[نماز جمعه]] واجب عینی است (در رد نظر علامه محمد ابراهیم نیشابوری). | ||
| + | #کتاب نزهه الاسماع فی الاجماع: اقسام و [[احکام]] اجماع در آن بیان شده است. | ||
| + | #کتابی در اثبات [[خبر متواتر|متواتر]] بودن [[قرآن]]. | ||
| + | #کتابی در [[علم رجال]]. | ||
| + | #کتابی در احوال [[صحابی|اصحاب]] شایسته و ستایش شده [[پیامبر اسلام|پیامبر]] و [[ائمه اطهار|ائمه]] علیهم السلام. | ||
| + | #کتابی درباره منزه بودن [[امامان معصوم]] از فراموشی و سهو. | ||
| + | #کتابی در رد نظرات [[اهل سنت]]. | ||
| + | #وصیت به پسرش علامه شیخ محمدرضا (به شیوه کشف المحجه علامه [[سید بن طاووس]]). | ||
| + | #کتابی پیرامون زیارتگاه ها و [[زیارتنامه|زیاتنامه‌ها]]. | ||
| + | #کتابی در [[اخلاق]]: کتاب طهاره الاعراق [[ابن مسکویه]] را شرح داده و روایاتی که از ائمه اطهار وارد شده بر آن افزوده است. | ||
| + | #کتاب در ابطال مسأله عمومیت داشتن «[[حدیث منزلت]]». | ||
| + | #دیوان [[امام زین العابدین]] علیه السلام که اشعار امام را گردآوری و به ترتیب حروف تنظیم کرده است (در بمبئی چاپ شده است). | ||
| + | #حاشیه بر کتاب [[الکافی (کتاب)|کافی]] مرحوم [[کلینی]]. | ||
| + | #حاشیه برکتاب «[[من لایحضره الفقیه]]» مرحوم [[شیخ صدوق]]. | ||
| + | #حاشیه بر کتاب [[تهذیب الأحکام (کتاب)|تهذیب]] [[شیخ طوسی]]. | ||
| + | #حاشیه بر [[الاستبصار (کتاب)|استبصار]] شیخ طوسی. | ||
| + | #رساله‌ای در مناظره خود با بعضی از علمای [[اهل سنت]] در سفر [[حج]]. | ||
| + | #[[خاتمة الرسائل على فوائد مهمة اثنى عشرة|خاتمة الرسائل على فوائد مهمة اثنى عشره]]. | ||
| − | + | ==روشهای علمی و تحقیقی شیخ== | |
| − | شیخ | + | "شیخ حر عاملی" در تدوین کتابهای روائی و حدیثی از روشهای برجسته و علمی خاصی استفاده می‌کرد که اشاره اجمالی به آنها ضروری می‌نماید: |
| − | + | *۱. دسته‌بندی و تبویب احادیث همراه با تدوین آن در موضوعات مختلف؛ [[فقه]]، [[اصول فقه|اصول فقه]]، [[عقاید]]، [[قرآن]]، [[علم رجال|رجال]]، [[اخلاق]]، [[طب]]. | |
| + | *۲. استفاده از نسخه‌های متعدد و عبارات متفاوت احادیث؛ "شیخ" برای این کار به منابع فراوان در هر باب، رجوع می‌کرد. | ||
| + | *۳. جمع‌آوری احادیثی که در وادی پراکندگی پنهان مانده است و اگر کسی بخواهد بر آنها مطلع شود محتاج به صرف وقت زیادی است، به عنوان نمونه "شیخ" کتاب «[[اثبات الهداة]]» را در اثبات [[نبوت]] و [[امامت]] و بیان [[معجزه|معجزات]] [[پیامبر اسلام|رسول اکرم]] صلی الله علیه و آله و [[ائمه اطهار|ائمه]] علیهم السلام به نگارش درآورد. | ||
| + | *۴. جمع‌آوری احادیثی که از قول [[الله|خداوند]] متعال میباشد را به صورت کتابی مستقل درآورد و نام آن را «[[جواهر السنیه]]» می‌گذارد. "شیخ" در قسمتی از مقدمه آن می‌نویسد: «البته اینها در میان علماء به [[حدیث قدسی|احادیث قدسی]] معروف هستند، هر چند من پیشتر ندیده بودم که آنها را در یک کتاب جمع و نشر کرده باشند از همین رو علاقه‌مند شدم به این که نخستین کسی باشم که آنها را در یک کتاب جمع کرده است». | ||
| − | + | *۵. تحقیق پیرامون احادیث مشکل و پیچیده و آسان کردن فهم آنها. | |
| + | *۶. اثبات موضوعات مختلف دینی و بررسی و نقد شبهات آنان با استفاده از احادیث در کتابهائی چون؛ «الاثنی عشریه فی الرد علی الصوفیه»، «کشف التعمیه فی حکم التسمیه»، کتابی در رد نظرات [[اهل سنت]]، کتابی در اثبات [[متواتر]] بودن قرآن و... | ||
| − | + | اما خود "شیخ" به بررسی مشکلات جوامع حدیثی [[شیعه]] می‌پردازد که در مقدمه «[[وسائل الشیعه (کتاب)|وسائل الشیعه]]» به آن اشاره کرده و می‌گوید: «کسی که کتب حدیثی را مطالعه کند، درمی‌یابد که احادیث نقل شده در آن جوامع حدیثی، چنین اشکالاتی دارد؛ طولانی بودن کتاب‌ها، تشتت اخبار و روایات، صعوبت تحصیل، اختلاف در روایات، زیادی در تکرار حدیث، کم بودن احادیث در باب مسائل شرعیه و...». | |
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
| − | |||
==هجرت شیخ حر عاملی== | ==هجرت شیخ حر عاملی== | ||
| − | چهل سال از عمر پربار شیخ حر عاملی می‌گذشت | + | چهل سال از عمر پربار شیخ حر عاملی می‌گذشت که او برای [[زیارت|زیارت]] مرقد مطهر [[امام رضا علیه السلام|امام هشتم]] علیه السلام از «مشغر» عازم «[[مشهد]]» شد. اما چیزی نگذشت که با واقعیت های جامعه آن روز [[شیعه|تشیع]] در [[ایران]] روبرو گشت. |
| − | شیخ حُرّ با آن | + | شیخ حُرّ با آن که از واژه شاه و شاهی نفرت داشت و عزلت و ریاضت را بر حضور و ریاست ترجیح می‌داد، در حساس‌ترین برهه تاریخ تشیع به دیگر عالمان شیعه اقتدا کرد و با پذیرفتن برخی مسئولیت های اجتماعی در حساس‌ترین نقطه ایران ([[خراسان]]) که در معرض تهاجم ازبک ها و [[اهل سنت|اهل تسنن]] هم مرز ایران بود، دَین خود را در صحنه سیاست نیز به تشیع ادا کرد. پذیرفتن مقام [[شیخ الاسلام|شیخ الاسلامی]] از سوی شیخ حُرّ به ماجرای سفرش به [[اصفهان]] بازمی‌گردد که او از طرف [[علامه مجلسى|علامه مجلسی]] به دیدار کاخ شاه رفته بود. |
| − | «شیخ حُرّ در مجلس شاه سلیمان بدون اجازه شاه در بالای مجلس و نزد شاه نشست به طوری | + | «شیخ حُرّ در مجلس شاه سلیمان بدون اجازه شاه در بالای مجلس و نزد شاه نشست به طوری که بین او و شاه یک متکا بیش نبود. شاه پس از نشستن رو به شیخ کرد و گفت: به من گفته‌اند تو از علمای جلیل و بزرگ عرب محمد بن حسن حُرّ عاملی هستی، حال به من بگو «فاصله میان حر و خر چقدر است؟» شیخ بی‌درنگ (به شوخی) گفت: «یک متکا!» شاه از [[شجاعت]] و حاضر جوابی شیخ یکه خورد.<ref> اعیان الشیعه، ج ۹، ص ۱۶۷.</ref> |
| − | مؤلف | + | مؤلف کتاب گنجینه آثار قم می‌نویسد: «بعد از گفتگو با شاه سلیمان و قضیه آنچنانی، علمای اصفهان که پی به مدارج علمی او بردند، شاه سلیمان در مقام استمالت از وی برآمد، او را برای توطن در اصفهان دعوت کرد و شیخ علاقه خود را به اقامت در جوار ثامن الائمه اعلام داشت. بنابراین شیخ را قاضی القضات خراسان گردانید و با تجلیل روانه ساخت».<ref>گنجینه آثار قم، عباس فیض، ص ۲۴۸.</ref> |
| − | ==وفات | + | ==وفات== |
| − | شیخ حُرّ | + | شیخ حُرّ عاملی، این فرزانه روزگار، سرانجام در بیست و یکم ماه [[رمضان]] ۱۱۰۴ هجری در هفتاد و یک سالگی چشم از جهان فروبست و در زیر گنبد [[امام رضا علیه السلام|حضرت رضا]] علیه السلام، برادرش شیخ احمد (صاحب الدر المسلوک) با هزاران نفر دیگر بر جسم مطهرش [[نماز میت|نماز]] گذارد و جسم مطهرش در حجره‌ای از حجره‌های صحن شریف [[امام رضا]] علیه السلام جنب مدرسه میرزا جعفر به خاک سپرده شد.<ref> سجع البلابل، ج ۱، مقدمه.</ref> |
| + | ==پانویس== | ||
| + | <references /> | ||
| + | ==منابع== | ||
| − | + | *تلخیص از مجموعه [[گلشن ابرار (کتاب)|گلشن ابرار]]، جلد ۱، زندگی نامه "شیخ حر عاملى" از حسن ابراهیم زاده. | |
| + | *روح‌الله حجازی‌نیا، شیخ حر عاملی، [http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=31523 پژوهشگاه باقرالعلوم علیه السلام]، بازیابی: ۱۱ اسفند ۱۳۹۲. | ||
| − | == | + | ==پیوندها== |
| − | |||
| − | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=64367&scope=GGExsrZOLQyO0resWKkWKlc_wH8-sUC4&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%AD%D8%B1&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true زندگينامه (عربی)]''' | |
| − | * | ||
| − | |||
| − | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=37082&scope=GGExsrZOLQxfUgU5PZil7NNqBU3hT89K&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%AD%D8%B1&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true زندگينامه 1]''' | |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id= | ||
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id= | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=35890&scope=GGExsrZOLQx7sRy-3ir73fHv43nuRs99&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%AD%D8%B1&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true زندگينامه 2]''' |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id= | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=35403&scope=GGExsrZOLQyO6dShVs3B2ZacRnfvGzp6&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%AD%D8%B1&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true زندگينامه 3]''' |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id= | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=74963&scope=95YYli2geUEMyqeMu8w485acRnfvGzp6&flowLastAction=view&from=search&query=%D9%88%D8%B3%D8%A7%D8%A6%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D8%B4%D9%8A%D8%B9%D8%A9&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب وسائل الشیعة]''' |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id= | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=38533&scope=95YYli2geUFQ5JV8eVBNDJacRnfvGzp6&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D9%84%D9%81%D8%B5%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D9%85%D9%87%D9%85%D8%A9%20%D9%81%D9%8A%20%D8%A3%D8%B5%D9%88%D9%84%20%D8%A7%D9%84%D8%A3%D8%A6%D9%85%D8%A9&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب الفصول المهمة فى أصول الأئمة]''' |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id= | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=37202&scope=95YYli2geUGGuWDUETvPH9NqBU3hT89K&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%A7%D9%84%D8%AC%D9%88%D8%A7%D9%87%D8%B1%20%D8%A7%D9%84%D8%B3%D9%86%D9%8A%D8%A9&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب الجواهر السنیة]''' |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id= | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=35135&scope=GGExsrZOLQxNit9Ek7Obswp8B7e1asw6&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%AD%D8%B1&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب جهاد با نفس]''' |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id= | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=42189&scope=GGExsrZOLQx1aRB7eKe1SojyLpBenykM&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%AD%D8%B1&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب اثبات الهداة بالنصوص والمعجزات]''' |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id= | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=66917&scope=GGExsrZOLQzK62TwD9QTjFc_wH8-sUC4&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%AD%D8%B1&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب الفوائد الطوسيه]''' |
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id= | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=66398&scope=GGExsrZOLQyh8BbOmRBaZwukfmwpSpoh&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%AD%D8%B1&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب من لايحضره الامام]''' |
| − | + | *'''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=66518&scope=GGExsrZOLQxc9qaILKyP5wukfmwpSpoh&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%AD%D8%B1&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب هدايه الامه الی احكام الائمه]''' | |
| − | |||
| − | * '''[http://lib.ahlolbait.ir/parvan/resource.do?action=resource&id=66518&scope=GGExsrZOLQxc9qaILKyP5wukfmwpSpoh&flowLastAction=view&from=search&query=%D8%AD%D8%B1&field=&collectionPID=0&lang=&count=20&execute=true کتاب هدايه الامه | ||
[[رده:علمای قرن یازدهم]] | [[رده:علمای قرن یازدهم]] | ||
| سطر ۲۴۰: | سطر ۱۸۰: | ||
[[رده:مدفونین در حرم امام رضا علیه السلام]] | [[رده:مدفونین در حرم امام رضا علیه السلام]] | ||
[[رده:آثار شیخ حر عاملی]] | [[رده:آثار شیخ حر عاملی]] | ||
| + | [[رده: مقاله های مهم]] | ||
| + | {{سنجش کیفی | ||
| + | |سنجش=شده | ||
| + | |شناسه= خوب | ||
| + | |عنوان بندی مناسب= خوب | ||
| + | |کفایت منابع و پی نوشت ها= خوب | ||
| + | |رعایت سطح مخاطب عام= خوب | ||
| + | |رعایت ادبیات دانشنامه ای= متوسط | ||
| + | |جامعیت= خوب | ||
| + | |رعایت اختصار= خوب | ||
| + | |سیر منطقی= خوب | ||
| + | |کیفیت پژوهش= خوب | ||
| + | |رده= دارد | ||
| + | }} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۹ ژوئیهٔ ۲۰۲۰، ساعت ۰۷:۳۶
شیخ محمد بن حسن حُرّ عاملی (۱۱۰۴-۱۰۳۳ ق) معروف به «شیخ حر عاملی» از علما و فقهای شیعه و راویان حدیث در قرن ۱۱ هجری است. شیخ در مکتب اساتید بزرگی همچون فیض کاشانی پرورش یافته است. وی صاحب کتاب «وسائل الشیعه»، یکی از ارزشمندترین کتب مرجع حدیثی شیعه میباشد که همچنان مرجع استنباط علما و مجتهدان است. شیخ حر در فقه مسلک اخباریان را داشت ولی اخباری معتدل بود.
| |
| نام کامل | محمد بن حسن حُرّ عاملی |
| زادروز | ۱۰۳۳ قمری |
| زادگاه | جبل عامل، لبنان |
| وفات | ۱۱۰۴ قمری |
| مدفن | مشهد |
|
| |
| اساتید | |
| شاگردان |
سید محمد موسوی عاملی، سید محمد حسینی أعرجی، سید نورالدین جزایری،... |
| آثار |
وسائل الشیعة، جواهر السنیّه، الفصول المهمة، اثبات الهداه،... |
محتویات
ولادت و خاندان
"محمد بن حسن بن علی بن حسین عاملی مشغری" در جمعه هشت رجب ۱۰۳۳ ق در روستای «مشغره» از توابع "جبع" چشم به جهان گشود. "جبع" یکی از مراکز مهم "جبل عامل" در جنوب "لبنان" است. صاحب اعیان الشیعه درباره این منطقه می‌نویسد: «جبع یکی از مراکز مهم جبل عامل است که شخصیت های ارزنده‌ای همچون شیخ بهایی و شهید ثانی، تحویل جامعه اسلامی داده است».[۱]
دیاری که شیخ حُرّ عاملی در آن چشم به جهان گشود یکی از سرزمین های تشیع و عالم پرور است که تشیع آن ریشه در تبعید ابوذر دارد. شیخ حُرّ عاملی در امل الآمل در این باره می‌نویسد: «هنگامی که در زمان عثمان ابوذر به شام تبعید شد و مدتی در آن جا ماند، گروه زیادی در آن سامان شیعه شدند. سپس معاویه او را به روستاها تبعید کرد و او به جبل عامل آمد و از آن روز مردم به تشیع رو آوردند».[۲]
گذشته از این، قاضی نورالله شوشتری می‌افزاید: «... هیچ قریه‌ای از آن نیست که جمعی از فقها و فضلای امامیه در آن جا نباشند».[۳] گویا دست تقدیر روزگار بر آن بود که شیخ حُرّ در یکی از بهترین نقاط معنوی و از میان بهترین خاندان پا به عرصه گیتی نهد.
خاندان "شیخ حر عاملی" با ۳۴ پشت به "حر بن یزید ریاحی" می‌رسد. پدر وی "شیخ حسن بن علی عاملی" است که مردی دانشمند بود. وی از "علامه مجلسی" روایت نقل می‌کند و "مجلسی" هم از او روایت می‌کند.
همچنین مادرش طلایه دار زهد و تقوا بشمار می‌رفت، بلکه در زمره ادیبان و فاضلان زمان خود و دارای مرتبه بلندی بود. آیت الله سید شهاب الدین مرعشی در سجع البلابل درباره خانواده مادر شیخ می‌نویسد: «مادر بزرگوار حُرّ عاملی دختر علامه شیخ عبدالسلام فرزند حُرّ است که دختری فاضل و ادیب بود.»
شیخ حُرّ درباره پدربزرگ مادری خود می‌نویسد: «او دانشمندی عظیم الشأن و بلندپایه و زاهدی عابد و پارسا و فقیهی حدیث دان و مورد اعتماد بود که زهد و عبادت هیچ کس به اونمی‌رسد. او در فقه و ادبیات عرب استادی زبردست بود».[۴]
شیخ حُرّ عاملی همچنین درباره پدربزرگ پدری خود می‌نویسد: «او عالمی فاضل بود و عابدی ستوده کردار و عظیم الشأن و شاعر کارآزموده و ادیب. تحصیلاتش نزد شیخ حسن (مؤلف کتاب معالم) و سید محمد (مؤلف مدارک) و دیگر استادانش صورت گرفت... نویسندگان ریاض العلماء و روضات الجنات، نجوم السماء و دیگر فرهنگ‌های رجال از او تجلیل کرده و نوشته‌اند که بر اثر مسمومیت شهید شد.»[۵] از این شهید بزرگ چهار فرزند برجای ماند:
- شیخ حسین که دارای فضل و دانش و شیوا گویی و شاعر و فردی شایسته بود.
- شیخ محمد که به گفته شیخ حر عاملی فاضلی دانشمند و محققی دقیق و حافظ قرآن و عابد و شاعری کارآزموده و ادیب و شخصی مورد اطمینان بود.
- شیخ حسن (پدر بزرگوار شیخ حُرّ عاملی) که شیخ حُرّ درباره ویژگی های این پدر فرزانه و عالم خود می‌نویسد: «او دانشمندی فاضل و زبردست و ماهر و شایسته و ادیب و فقیه و مورد اعتماد بود. وی حافظ قرآن و آشنا به رشته‌های علوم عربی و فقه و ادب بود. مردم در مسائل فقهی به ویژه مسائل ارث به او مراجعه می‌کردند.»[۶]
تحصیلات و استادان
حضرت آیت الله مرعشی نجفی نام علماء و دانشمندانی که شیخ حُرّ در محضر آنان زانوی ادب زده و در دروس مختلف از آنان کسب فیض نموده یا مفتخر به گرفتن اجازه نقل روایت شده است در مقدمه کتاب اثبات الهداه به رشته تحریر درآورده است؛ که به طور فشرده به آن اشاره می‌شود.
- علامه شیخ حسن حر عاملی (پدر بزرگوارش) که در محضر او درس خوانده و از او روایت نقل کرده است.
- علامه شیح محمد حُرّ (عموی او) علاوه بر درس فراگیری، از او روایت نقل می‌کند.
- علامه شیخ عبدالسلام (جد مادری).
- علامه شیخ علی فرزند محمود مشغری عاملی.
- علامه شیخ زین الدین فرزند محمد بن حسن فرزند شهید ثانی.
- علامه شیخ حسین فرزند حسن بن ظهیرالدین عاملی ظهیری.
- علامه سید حسن حسینی عاملی.
- علامه شیخ عبدالله فوشی حُرّ.
- علامه مجلسی؛ شیخ حُرّ در موارد زیادی در کتاب امل الآمل تصریح کرده که از مرحوم مجلسی حدیث نقل کرده است.
- فیض کاشانی که زینت فقهای حدیث شناس و الگوی سالکان است. تصریح به نام وی را به خط برخی از شاگردان او دیده‌ام.
- علامه مولی محمدطاهر فرزند محمدحسن شیرازی نجفی، نویسنده کتاب های مشهور مثل «حجة الاسلام در شرح تهذیب الاحکام» و «حکمه العارفین» و «فوائد الدینیه در حکماء صوفیه» و غیر این ها. شیخ حر به شاگردی نزد این استاد در کتاب امل الآمل تصریح کرده است.
- علامه شیخ علی مؤلف «الدر المنثور» از نوادگان شهید ثانی.
- علامه سید علی فرزند علی موسی عاملی.
- علامه محقق آقا حسین خوانساری، شارح کتاب دروس.
- علامه سید هاشم بحرانی، صاحب تفسیر البرهان.
- علامه مولا محمد کاشانی مقیم قم.
تدریس و شاگردان
شیخ حر تنها مرد تتبع، تحقیق و نگارش نبود، بلکه در تدریس و تربیت شاگردان از مردان موفق زمان خود بشمار می‌رفت. محل تدریس او در مشهد مقدس، صحن حضرت ثامن الائمه بود. گرچه به درستی از عدد شاگردان شیخ اطلاعی در دست نیست، از مکان و گفتار هم عصران شیخ این چنین به نظر می‌آید که درس شیخ یکی از باشکوه‌ترین کلاسهای درس در عصر وی بوده است. از شمار بسیار شاگردان و آنان که از شیخ حر روایت نقل کردهاند، می‌توان به افراد ذیل اشاره کرد:
- شیخ مصطفی حویزی فرزند عبدالواحد بن سیار حویزی
- دو فرزندش شیخ محمدرضا و شیخ حسن
- سید محمد حسینی أعرجی فرزند محمدباقر
- سید محمد فرزند محمد بدیع رضوی
- مولا محمد فاضل مشهدی فرزند محمدمهدی
- سید محمد موسوی عاملی فرزند بن علی بن محیی الدین
- مولا محمد صالح فرزند محمدباقر قزوینی (مشهور به روغنی)
- مولا محمدتقی عبدالوهاب استرآبادی مشهدی (متوفی ۱۰۵۸ ه‍ـ.ق)
- مولا محمدتقی دهخوار قانی قزوینی
- سید محمد بن احمد حسینی گیلانی
- مولا حسن بن محمدطاهر قزوینی طالقانی
- سید نورالدین جزایری (متوفی ۱۱۵۸ ه‍ـ.ق)
- محدث مولا محمد صالح هروی
- حاج محمود میمندی
- شیخ محمود بن عبدالسلام المَعْنی[۷]
- علامه مجلسی (صاحب بحارالانوار)
- شیخ ابوالحسن بن محمد النباطی العاملی
- سید محمد بن زین العابدین موسوی عاملی
آثار و تألیفات
شیخ حُرّ ده‌ها کتاب ارزشمند را به جامعه شیعی تحویل داد که حتی معرفی اختصاری هر یک در این مقال نمی‌گنجد. نکته‌ای که در بیشتر آثار شیخ حُرّ دیده می‌شود تقسیم بندی فصل ها و بخش های آن هاست که به عدد معصومین یا ائمه اطهار به دوازده یا چهارده قسمت فصل بندی و تقسیم نموده است. این امر نشان از عشق و علاقه او حتی به عددی است که یادآور وجود آن بزرگواران است.
- جواهر السنیّه: شیخ حُرّ عاملی در نخستین گام و در اولین تجربه نگارشی به جمع‌آوری احادیث قدسی که همان کلام خداوند متعال است، می‌پردازد و چند سالی را در تدوین این احادیث به صورت کتابی مستقل می‌کوشد. او در تنظیم این اثر گرانبها نخست به قول پروردگار پیرامون انبیاء ـ از حضرت آدم علیه السلام تا خاتم مرسلین صلی الله علیه و آله ـ و سپس احادیث مربوط به ائمه اطهار رو می‌کند و در خاتمه کتاب را با احادیث اخلاقی (در تاریخ ۱۰۵۶)[۸] به پایان می‌رساند. شیخ حر عاملی در قسمتی از مقدمه آن می‌نویسد: «... البته این ها در میان علما، به احادیث قدسی معروف هستند هر چند من پیش تر ندیده بودم که آن ها را در یک کتاب جمع و نشر کرده باشند. از همین رو علاقه‌مند شدم به این که نخستین کسی باشم که آن ها را در یک کتاب جمع کرده است...».[۹]
- صحیفه ثانیه: شیخ حُرّ عاملی در مقدمه این کتاب می‌نویسد: «صحیفه سجادیه کامل که قمستی از دعاهای امام زین العابدین علیه السلام را دربردارد به مهمات دین و دنیا مربوط است. من به خاطر علاقه‌ای که برای جمع و ترکیب این دعاهای پراکنده و متفرق داشتم در صحیفه دوم سایر دعاهای آن حضرت را که علمای بزرگوار نقل کردهاند، گرد آوردم. پس بر شما باد که این صحیفه شریف را با اولی همراه داشته، آن ها را تلاوت کنی.»[۱۰] «محدث جزایری در اول شرح ملحقات صحیفه می‌نویسد باید جمع احادیث قدسی را (برادر قرآن) و صحیفه ثانیه را (خواهر قرآن) نام نهاد.»[۱۱]
- الایقاظ من الهجعه برهان علی الرجعه: شیخ آقا بزرگ تهرانی درباره این کتاب می‌نویسد: شیخ در امل الآمل می‌گوید: «این کتاب حاوی بیش از ششصد حدیث و شصت و چهار آیه و ادله بسیاری از قدما و متأخرین و جواب شبهات در این موضوع است.» شیخ حُرّ در سال ۱۰۷۵ نگارش این کتاب را به اتمام رساند.[۱۲]
- خلق الکافر: شیخ آقا بزرگ می‌نویسد: «... (مؤلف در این کتاب) آن چه در زمینه خلقت کافر به ذهنش رسیده است به رشته تحریر درآورده است... در آن به ذکر احادیثی پرداخته است که نهی از بحث در قضا و قدر و امر به تکلم در مسأله بداء شده است.»[۱۳]
- الفوائد الطوسیه : شیخ حر در مقدمه این کتاب می‌نویسد: «این کتاب پاسخ برخی از احادیث مشکل و دُرّهای تحقیق بعضی از مسائل پیچیده‌ای است که اهل علم و کمال در زمان اقامتم در طوس سؤال نموده‌اند...».[۱۴]
- بدایة الهدایه: شیخ حُرّ عاملی پیرامون انگیزه نگارش این کتاب می‌نویسد: «گروهی از برادران مؤمن که خواهان حق و حقیقت بودند از من درخواست کردند تا در حد توان احادیث مربوط به واجبات و محرمات را جمع‌آوری نمایم و در مواردی جزئی مستحبات و مکروهات و مباحات برگرفته از روایات ائمه اطهار در این زمینه به طور خلاصه آورده شود ...».[۱۵]
- امل الآمل: شیخ در جلد دوم این کتاب (ص ۳۷۰) انگیزه نگارش این اثر را رؤیایی ذکر می‌کند که در سال ورود به مشهد (۱۰۷۳ ه.ق) دیده است. او به دلیل مشاغل بسیار ۲۳ سال بعد، آن را به رشته تحریر در می‌آورد. در این باره نوشته‌اند: شروع تألیف این کتاب سال ۱۰۹۶ ه.ق و پایانش اول جمادی الثانی ۱۰۹۷ بوده است. شرح حال علمای جبل عامل که شیخ در این کتاب نگاشته ۲۰۹ نفر و از علمای غیر جبل عامل ۱۱۱۰ نفر است».[۱۶]
- اثبات الهداه: این کتاب در اثبات نبوت و امامت و بیان معجزات پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار، از آثار شیرین و خواندنی است که در ۷ جلد به چاپ رسیده و برخی از جلدها به همت حجه الاسلام نصرالهی و برخی دیگر به قلم فقیه فرزانه حضرت آیت الله جنتی ترجمه شده است.
- شیخ در مقدمه کتاب می‌نویسد: «من به کتابی که در این باب کافی باشد و آن چه را عقلا به گرد آوردنش علاقه‌مندند... دست نیافتم بلکه دیدم این مطالب در وادی پراکندگی پنهان مانده و کسی که بخواهد بر آن ها مطلع شود محتاج به صرف وقت زیادی است».
- هدایه الاُمّه: شیخ حر در مقدمه این کتاب می‌نویسد: «... این کتابی است حاوی احکامی که برای هر فرد ضرورت دارد... این کتاب را به خاطر پاسخگویی و درخواست گروهی از برادران دینی به رشته تحریر درآورده‌ام...».[۱۷]
- وسائل الشیعه: اما کتابی که شیخ حُرّ را با آن و آن را با شیخ حُرّ می‌شناسیم کتاب گران سنگ «وسائل الشیعه» است. این اثر یکی از کتاب های مرجع در زمینه احادیث اهل بیت است که از اعتبار و اعتماد خاصی در میان کتاب های حدیثی برخوردار است. در این کتاب، نویسنده روش خاص خود را بکار برده و احادیث فقهی که فقها در استنباط احکام شرعی بدان نیازمندند و بر آن ها تکیه می‌زنند جمع‌آوری کرده است و شمار آنان به بیست هزار حدیث می‌رسد که شیخ حر از مصادر و کتب معتبر شیعه چون اصول کافی، من لایحضره الفقیه، استبصار، تهذیب و کتب دیگر که شمار آن ها به هفتاد منبع و مأخذ می‌رسد جمع‌آورده است. شیخ حُرّ کتاب را با احادیثی در مقدمه عبادات افتتاح کرده و سپس بر طبق کتب فقهی آن را از بحث طهارت تا مبحث بیان دیه‌ها تقسیم بندی نموده است. شیخ حُرّ دو سوم این کار بزرگ را در زادگاهش «مشغر» به رشته تحریر درآورد و در سال ۱۰۸۸ در مشهد مقدس آن را به اتمام رساند. این سال برای شیخ سال پرکار و پربرکتی محسوب می‌شد. چرا که در این سال «فهرست وسائل الشیعه» را نیز تدوین نمود. این موضوع که شیخ سه بار این کتاب را از نظر گذرانده و به نگارش درآورده است از نکته‌هایی است که سزاوار است هر محقق و نویسنده آن را فراروی خویش قرار دهد. در بیان جایگاه این کتاب همین بس که از روزی که این سرچشمه به نگارش درآمده منبع و مأخذ تمام مجتهدان و کتاب مرجع عالمانی است که آخرین مرحله رسیدن به قله اجتهاد را طی می‌کنند. بر این کتاب از سوی بزرگان تعلیقه های بسیاری نگاشته شده که شاید شیخ حُرّ خود نخستین کسی است که برای ابهام زدایی پیرامون برخی از مطالب آن پیشقدم شده است و «تحریر وسائل الشیعه و تحجر مسائل الشریعه» نامی است که شیخ حُرّ عاملی بر شرح وسائل الشیعه نهاده است.
- تعلیقه‌ای بر کتاب مزار، تألیف علامه نسب شناس مرحوم سید شرف الدین علی حسینی مرعشی حائری. (متوفی ۱۳۱۶ ق)
- کتاب الفصول المهمه فی اصول الائمه. دربردارنده قواعد کلی که از ائمه اطهار علیهم السلام درباره اصول دین و فروع دین و طب و اصول فقه و غیره وارد شده و بیش از هزار باب است و به چاپ رسیده است.
- کتابی در ردّ صوفیه، یک هزار حدیث موجود در آن به طور عام یا خاص در رد صوفیه است.
- کتاب اجازات: در بردارنده انبوه اجازه‌های پیشینیان است.
- کتاب کشف التعمیه فی حکم التسمیه: پیرامون نامیدن حضرت امام مهدی علیه السلام به نام اصلی اوست که همنام پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است.
- کتابی در اثبات این که نماز جمعه واجب عینی است (در رد نظر علامه محمد ابراهیم نیشابوری).
- کتاب نزهه الاسماع فی الاجماع: اقسام و احکام اجماع در آن بیان شده است.
- کتابی در اثبات متواتر بودن قرآن.
- کتابی در علم رجال.
- کتابی در احوال اصحاب شایسته و ستایش شده پیامبر و ائمه علیهم السلام.
- کتابی درباره منزه بودن امامان معصوم از فراموشی و سهو.
- کتابی در رد نظرات اهل سنت.
- وصیت به پسرش علامه شیخ محمدرضا (به شیوه کشف المحجه علامه سید بن طاووس).
- کتابی پیرامون زیارتگاه ها و زیاتنامه‌ها.
- کتابی در اخلاق: کتاب طهاره الاعراق ابن مسکویه را شرح داده و روایاتی که از ائمه اطهار وارد شده بر آن افزوده است.
- کتاب در ابطال مسأله عمومیت داشتن «حدیث منزلت».
- دیوان امام زین العابدین علیه السلام که اشعار امام را گردآوری و به ترتیب حروف تنظیم کرده است (در بمبئی چاپ شده است).
- حاشیه بر کتاب کافی مرحوم کلینی.
- حاشیه برکتاب «من لایحضره الفقیه» مرحوم شیخ صدوق.
- حاشیه بر کتاب تهذیب شیخ طوسی.
- حاشیه بر استبصار شیخ طوسی.
- رساله‌ای در مناظره خود با بعضی از علمای اهل سنت در سفر حج.
- خاتمة الرسائل على فوائد مهمة اثنى عشره.
روشهای علمی و تحقیقی شیخ
"شیخ حر عاملی" در تدوین کتابهای روائی و حدیثی از روشهای برجسته و علمی خاصی استفاده می‌کرد که اشاره اجمالی به آنها ضروری می‌نماید:
- ۱. دسته‌بندی و تبویب احادیث همراه با تدوین آن در موضوعات مختلف؛ فقه، اصول فقه، عقاید، قرآن، رجال، اخلاق، طب.
- ۲. استفاده از نسخه‌های متعدد و عبارات متفاوت احادیث؛ "شیخ" برای این کار به منابع فراوان در هر باب، رجوع می‌کرد.
- ۳. جمع‌آوری احادیثی که در وادی پراکندگی پنهان مانده است و اگر کسی بخواهد بر آنها مطلع شود محتاج به صرف وقت زیادی است، به عنوان نمونه "شیخ" کتاب «اثبات الهداة» را در اثبات نبوت و امامت و بیان معجزات رسول اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام به نگارش درآورد.
- ۴. جمع‌آوری احادیثی که از قول خداوند متعال میباشد را به صورت کتابی مستقل درآورد و نام آن را «جواهر السنیه» می‌گذارد. "شیخ" در قسمتی از مقدمه آن می‌نویسد: «البته اینها در میان علماء به احادیث قدسی معروف هستند، هر چند من پیشتر ندیده بودم که آنها را در یک کتاب جمع و نشر کرده باشند از همین رو علاقه‌مند شدم به این که نخستین کسی باشم که آنها را در یک کتاب جمع کرده است».
- ۵. تحقیق پیرامون احادیث مشکل و پیچیده و آسان کردن فهم آنها.
- ۶. اثبات موضوعات مختلف دینی و بررسی و نقد شبهات آنان با استفاده از احادیث در کتابهائی چون؛ «الاثنی عشریه فی الرد علی الصوفیه»، «کشف التعمیه فی حکم التسمیه»، کتابی در رد نظرات اهل سنت، کتابی در اثبات متواتر بودن قرآن و...
اما خود "شیخ" به بررسی مشکلات جوامع حدیثی شیعه می‌پردازد که در مقدمه «وسائل الشیعه» به آن اشاره کرده و می‌گوید: «کسی که کتب حدیثی را مطالعه کند، درمی‌یابد که احادیث نقل شده در آن جوامع حدیثی، چنین اشکالاتی دارد؛ طولانی بودن کتاب‌ها، تشتت اخبار و روایات، صعوبت تحصیل، اختلاف در روایات، زیادی در تکرار حدیث، کم بودن احادیث در باب مسائل شرعیه و...».
هجرت شیخ حر عاملی
چهل سال از عمر پربار شیخ حر عاملی می‌گذشت که او برای زیارت مرقد مطهر امام هشتم علیه السلام از «مشغر» عازم «مشهد» شد. اما چیزی نگذشت که با واقعیت های جامعه آن روز تشیع در ایران روبرو گشت.
شیخ حُرّ با آن که از واژه شاه و شاهی نفرت داشت و عزلت و ریاضت را بر حضور و ریاست ترجیح می‌داد، در حساس‌ترین برهه تاریخ تشیع به دیگر عالمان شیعه اقتدا کرد و با پذیرفتن برخی مسئولیت های اجتماعی در حساس‌ترین نقطه ایران (خراسان) که در معرض تهاجم ازبک ها و اهل تسنن هم مرز ایران بود، دَین خود را در صحنه سیاست نیز به تشیع ادا کرد. پذیرفتن مقام شیخ الاسلامی از سوی شیخ حُرّ به ماجرای سفرش به اصفهان بازمی‌گردد که او از طرف علامه مجلسی به دیدار کاخ شاه رفته بود.
«شیخ حُرّ در مجلس شاه سلیمان بدون اجازه شاه در بالای مجلس و نزد شاه نشست به طوری که بین او و شاه یک متکا بیش نبود. شاه پس از نشستن رو به شیخ کرد و گفت: به من گفته‌اند تو از علمای جلیل و بزرگ عرب محمد بن حسن حُرّ عاملی هستی، حال به من بگو «فاصله میان حر و خر چقدر است؟» شیخ بی‌درنگ (به شوخی) گفت: «یک متکا!» شاه از شجاعت و حاضر جوابی شیخ یکه خورد.[۱۸]
مؤلف کتاب گنجینه آثار قم می‌نویسد: «بعد از گفتگو با شاه سلیمان و قضیه آنچنانی، علمای اصفهان که پی به مدارج علمی او بردند، شاه سلیمان در مقام استمالت از وی برآمد، او را برای توطن در اصفهان دعوت کرد و شیخ علاقه خود را به اقامت در جوار ثامن الائمه اعلام داشت. بنابراین شیخ را قاضی القضات خراسان گردانید و با تجلیل روانه ساخت».[۱۹]
وفات
شیخ حُرّ عاملی، این فرزانه روزگار، سرانجام در بیست و یکم ماه رمضان ۱۱۰۴ هجری در هفتاد و یک سالگی چشم از جهان فروبست و در زیر گنبد حضرت رضا علیه السلام، برادرش شیخ احمد (صاحب الدر المسلوک) با هزاران نفر دیگر بر جسم مطهرش نماز گذارد و جسم مطهرش در حجره‌ای از حجره‌های صحن شریف امام رضا علیه السلام جنب مدرسه میرزا جعفر به خاک سپرده شد.[۲۰]
پانویس
- ↑ اعیان الشیعه، ج۱، ص۱۹۹.
- ↑ همان، ج ۱، ص ۱۳.
- ↑ مجالس المؤمنین، ج ۱، ص ۱۷۷.
- ↑ امل الآمل، ج ۱، ص ۱۰۷.
- ↑ شهیدان راه فضیلت، ص ۳۳۰.
- ↑ امل الآمل، ج ۵، ص ۶۵.
- ↑ اهل «مَعن» از توابع بحرین.
- ↑ در خصوص اتمام این کتاب به الذریعه، ج ۱، ص ۲۷۱، رجوع شود.
- ↑ جواهر السنیه، ترجمه زین العابدین کاظمی خلخالی، ص ۵.
- ↑ الصحیفه الثانیه السجادیه، ص ۵.
- ↑ الذریعه، ج ۱، ص ۲۷۱.
- ↑ الذریعه، ج ۲، ص ۵۰۶.
- ↑ الذریعه، ج ۷، ص ۲۴۶.
- ↑ الفوائد الطوسیه، ص ۶.
- ↑ بدایه الهدایه ولب الوسائل، ج ۱، ص ۱.
- ↑ ریاض العلماء، ج ۵، ص ۷۵.
- ↑ هدایه الامّه، ص ۴.
- ↑ اعیان الشیعه، ج ۹، ص ۱۶۷.
- ↑ گنجینه آثار قم، عباس فیض، ص ۲۴۸.
- ↑ سجع البلابل، ج ۱، مقدمه.
منابع
- تلخیص از مجموعه گلشن ابرار، جلد ۱، زندگی نامه "شیخ حر عاملى" از حسن ابراهیم زاده.
- روح‌الله حجازی‌نیا، شیخ حر عاملی، پژوهشگاه باقرالعلوم علیه السلام، بازیابی: ۱۱ اسفند ۱۳۹۲.
پیوندها
