تحف العقول (کتاب)
 | |
| نویسنده | ابن شعبه حرانی |
| موضوع | احادیث اخلاقی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 1 |
| مصحح | علی اکبر غفاری |
|
| |
کتاب «تحف العقول عن آل الرسول» تألیف ابن شعبه حرانی (م، ۳۸۱ ق)، مجموعه ای است از سخنان و نصایح پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام. به گفته مؤلف، در این کتاب مطالبی از اصول و فروع دین و دسته ای از سنت ها و آداب دین و هشدارهای امامان و سخنان حکمت بار و بهره های سرشار و گزیده های اخبار گرد آمده است.
مؤلف
ابومحمد حسن بن علی بن حسین بن شعبه حرانی حلبی معروف به «ابن شعبه حرانی» از محدثان برجسته شیعه در قرن چهارم و از معاصران شیخ صدوق (م، ۳۸ ق) است و از مشایخ شیخ مفید (م، ۴۱۳ ق) نیز بشمار می آید. نوشته‌هاى او از همان زمان نگارش مورد توجه علما و بزرگان قرار گرفت. روایات او نیز در مجموعههاى بزرگ روایى شیعه مانند وسائل الشیعة و بحار الأنوار آمده است.
شیخ حر عاملی در کتاب امل الآمل درباره ایشان می نویسد: «ابومحمد حسن بن علی بن شعبه دانشمندی با فضل و محدثی بزرگ است». علامه مجلسی درباره وی می فرماید: «کتاب ایشان، تحف العقول، خود بهترین شاهد بر فضل و دانش و عظمت ایشان می باشد». میرزا محمدباقر خوانساری نیز در «روضات الجنات» می‌نویسد: «حسن بن علی بن حسین شعبه حرانی، فاضلی است فقیه، متبحر، هوشیار، بلندپایه و آبرومند و کتابش مورد اعتماد اصحاب است».
انگیزه تألیف
مرحوم ابن شعبۀ حرانی دربارۀ انگیزۀ تألیف کتاب «تحف العقول» چنین می گوید:
«من چون در علومى که از پیغمبر و وصیش [على بن ابى طالب] و فرزندانشان - صلوات اللَّه علیهم و رحمته و برکاته - به دستم رسیده، دقت کردم، و پیوسته در آنها تأمل و تدبر نمودم، دریافتم که این روایات نسبت به احادیثى که از آن ها صادر شده، اندک و نسبت به آنچه صادر نشده و علومى که بیان نفرموده اند، ناچیز است و در عین حال، همین مقدار مشتمل بر امور دین و دنیا و جامع صلاح دنیا و آخرت است، و حق جز نزد آنها یافت نشود، و حقیقت جز از طریق آنها بدست نیاید، و راستى را جاى دیگر نتوان جست. و دیدم کتب حدیث علماى شیعه، روایات زیادى درباره حلال و حرام، و واجبات و مستحبات پرداخته اند چندان که ثوابش را خدا ثبت کرده، و آیندگان را از رنج تألیف، بى نیاز ساخته و بار تصنیف را از دوش آن ها برداشته اند؛ اما در علومى که از بزرگان اهل بیت علیهم السلام وارد شده به روایاتى برخوردم مشتمل بر حکمت هاى رسا، پندهاى شفابخش، تشویق به سراى جاوید، دل کندن از دنیاى ناپایدار، نوید، تهدید، ترغیب بر اخلاق و کردار نیک، امر به خوبیها و نهى از بدی ها، دعوت به پرهیزکارى و تحریص به پارسایى که قسمتى از این مضامین در سفارش ها، خطبه ها، نامه ها و عهدهاى مفصل بیان شده و قسمتى ضمن جمله هاى کوتاه که همراه با اختصار لفظ، مفاهیم ویژه و فوائد بسیار دارد. اما در کتاب هاى دانشمندان شیعه، نوشته اى بى نیازکننده و کتابى قابل اعتماد که نیازم را برطرف سازد و خواسته ام را تأمین کند، در این زمینه ها نیافتم، به ناچار روایاتى که مشتمل بر این مضامین بود گرد آوردم، و حدیث هایى نادر و بدیع، مفاهیمى عالى و زیبا که هم جنس و هم شکل، و همانند و همسان آنها بود، ضمیمه کردم».
محتوای کتاب
این کتاب مجموعه ای ارزشمند از سخنان و نصایح رسول اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام می باشد. مؤلف خود در این مورد می گوید: در این کتاب مطالبی از اصول و فروع دین و کلیات و فصول حق و دسته ای از سنت ها و آداب دین و هشدارهای امامان و سخنان حکمت بار و بهره های سرشار و گزیده های اخبار گرد آمده است.
این کتاب شامل بخش های متنوعی است؛ از جمله:
- وصیت های پیامبر اسلام به امام علی علیه السلام؛
- سخنرانی آن حضرت در حجة الوداع؛
- نامه ها و وصایای حضرت علی علیه السلام به امام حسن علیه السلام؛
- وصیت آن حضرت به امام حسین علیه السلام؛
- سخنرانی ها و خطبه های آن حضرت؛
- عهدنامه مالک اشتر؛
- رساله حقوق امام زین العابدین علیه السلام؛
- احتجاج امام صادق علیه السلام با سفیان ثوری؛
- رساله امام هادی علیه السلام درباره جبر و تفویض؛
- نامه امام حسن عسکری علیه السلام به اسحاق بن اسماعیل؛
- روایات، و موضوعات مفید و سودمند دیگر از ائمه اطهار علیهم السلام.
در این کتاب احادیث و سخنان امام زمان علیه السلام یا به دلیل آن که به آنها دسترسی نداشته و یا به دلیل تقیه، نیامده است.
جایگاه کتاب تحف العقول
کتاب «تحف العقول» از زمان نگارش تاکنون در طول هزار سال پیوسته مورد توجه علما و فقهاى شیعه واقع شده است و در مجموعههاى بزرگ روایى خود از آن روایت نقل کرده و بر آن استناد نموده‌اند.
علامه مجلسى درباره این کتاب مى‌گوید: «کتاب تحف العقول کتابى قدیمى است و نظم این کتاب خود دلیل بر والا بودن شأن مؤلف آن است. بیشتر این کتاب از موعظه و اصول معلوم تشکیل شده است که احتیاجى به سند هم ندارد.»
علامه خوانسارى نیز در کتاب روضات الجنات درباره این کتاب مى‌گوید: «کتاب تحف العقول عن آل الرسول کتابى گسترده و داراى فواید فراوان است و مورد اعتماد اصحاب و علماى شیعه مى‌باشد».
علامه امینی نیز دربارۀ آن می نویسد: «تحف العقول در دانش و دین، حکمت ها و آداب و اخلاق و فرهنگ ها، آراسته سخنی است که از میوه هایش گرسنگان سیر شوند و تشنگان، بهره گیرند و خردمند، بدان انس جوید ... باید بر این همه، حسن انتخاب و به‌گزینی مولّف را که نشانۀ خردمندی و دلیل قدسیّت و نشان مهارت و کارشناسی او در حدیث است افزود».
وضعیت نشر
این کتاب به همت آیت الله جنتی ترجمه و همراه با متن عربی در ۲ جلد چاپ شده است و نیز یکی از بهترین ترجمه های آن، ترجمه استاد پرویز اتابکی به نام «ره آورد خرد» است که چاپ و منتشر شده است. همچنین کتاب یاد شده در یک جلد به زبان عربی و به همراه ترجمه فارسی توسط مؤسسه انتشارات اسلامی، در سال ۱۴۰۴ ق، به قطع وزیری چاپ و منتشر شده است.
منابع
- محمدرضا ضمیری، کتاب شناسی تفصیلی مذاهب اسلامی، صفحه ۳۶۰.
- نرم افزار جامع الحادیث [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی.
- "معرفی کتاب تحف العقول عن آل الرسول"، احمدرضا حسنخانی، مجله خُلُق، بهمن و اسفند سال ۱۳۹۲ - شماره ۳۹.
