تذکرة الاولیاء (کتاب)
 | |
| نویسنده | عطار نیشابوری |
| موضوع | سرگذشتنامه عارفان |
| زبان | فارسی |
| تعداد جلد | ۱ |
|
| |
کتاب «تذکرة الاولیاء» تألیف فریدالدین عطار نیشابوری (م، ۶۲۷ ق)، از متون مهم منثور ادبیات فارسی و از منابع عرفان اسلامی در قرن هفتم قمری است. عطار نیشابوری در این کتاب به ذکر احوال عرفانی هفتاد و دو تن پرداخته است، اما پس از وفات او نویسنده ای ناشناس به حجم کتاب تذکرة الاولیاء افزوده است.
محتویات
مؤلف
فریدالدین محمد بن ابوبکر عطّار نیشابورى (۵۳۷-۶۲۷ ق) متولد نیشابور، و یکى از شعرا و عارفان نام‌آور ایران در اواخر قرن هفتم هجری است. آثار او به دو دسته‌ى منظوم و منثور تقسیم مى‌شود که «تذکرة الاولیاء» معروفترین آثار منثور اوست. اثر معروف دیگر او دیوان اشعار اوست.
محتوای کتاب
تذکرة الاولیاء کتاب حجیم و مشتمل بر احوال و مقامات و سخنان عارفان اسلامی و اولیای الهی است. این کتاب با ذکر امام صادق (علیه السلام) آغاز شده و با ذکر حسین بن منصور حلاّج (متوفی ۳۰۹) خاتمه یافته است. دست نویس‌های معتبر تذکرة الاولیاء تا قرن دهم، شامل همین مطالب است، اما پس از قرن دهم فصل‌های دیگری با عنوان «ذکر متأخران از مشایخ کبار» بر این کتاب افزوده شده که حالات و سخنان ۲۵ تن از عارفان قرن‌های چهارم و پنجم را دربر دارد. بیشتر این پیوست از مآخذی برداشته شده که احتمالاً در دسترس مؤلف تذکرة الاولیاء نیز بوده و مطالب آن به شیوه تذکرة الاولیاء تألیف شده است، ازینرو بسیاری از پژوهشگران معاصر، آن را جزو اصل کتاب پنداشته اند. این ملحقات در هیچ‌یک از نسخه‌های کهن کتاب نیست، و فهرستی هم که عطّار در آغاز کتاب آورده، شامل همان ۷۲ نام است.
فهرست نام و ذکر اولیاءالله در کتاب «تذکرة» به این ترتیب است:
ذکر امام جعفر صادق(ع)، ذکر اویس قرنی، ذکر حسن بصری، ذکر مالک دینار، ذکر محمد واسع، ذکر حبیب عجمی، ذکر ابو حازم مکی، ذکر عُتبه بن الغلام، ذکر رابعه العدویه، ذکر فضیل عیاض، ذکر ابراهیم ادهم، ذکر بشر حافی، ذکر ذوالنون مصری، ذکر بایزید بسطامی، ذکر عبدالله مبارک، ذکر سفیان ثوری، ذکر شقیق بلخی، ذکر ابوحنیفه کوفی، ذکر محمد بن ادریس الشافعی، ذکر احمد بن حنبل، ذکر داود طائی، ذکر حارث محاسبی، ذکر سلیمان دارایی، ذکر محمد سمّاک، ذکر محمد اسلم، ذکر احمد حرب، ذکر حاتم اصّم، ذکر سهل بن عبدالله تستری، ذکر معروف کرخی، ذکر سری سقطی، ذکر فتح موصلی، ذکر احمد حواری، ذکر احمد خضرویه، ذکر ابو تراب نخشبی، ذکر معاذ رازی، ذکر شاه شجاع کرمانی، ذکر یوسف بن الحسین، ذکر ابوحفص حدّاد، ذکر حمدون قصّار، ذکر منصور عمّار، ذکر احمد عاصم الانطاکی، ذکر عبدالله بن خفیف، ذکر جنید بغدادی، ذکر عمروعثمان مکی، ذکر ابوسعید خراز، ذکر ابوالحسین نوری، ذکر ابوعثمان حیری، ذکر عبدالله بن الجلا، ذکر ابومحمد رویم، ذکر ابن عطاء، ذکر ابراهیم رقّی، ذکر یوسف اسباط، ذکر ابویعقوب نهرجوری، ذکر سمنون محّب، ذکر ابو محمد مرتعش، ذکر محمد بن فضل، ذکر ابوالحسین بوشنجی، ذکر محمد علی حکیم ترمذی، ذکر ابوالخیر اقطع، ذکر عبدالله روعدی، ذکر ابوبکر ورّاق، ذکر عبدالله منازل، ذکر علی سهل اصفهانی، ذکر خیر نسّاج، ذکر ابوحمزه خراسانی، ذکر احمد مسروق، ذکر عبدالله احمد مغربی، ذکر ابو علی جرجانی، ذکر ابوبکر کتّانی، ذکر عبدالله محمد خفیف، ذکر ابو محمد جریری، ذکر حسین منصور حلّاج.
منابع کتاب
عطّار در سرگذشت هر عارف، تمام نقل‌ها و روایت‌هایی را که در باره زندگی او در منابع دسترس خود خوانده و به نظر او درست آمده آورده، اما بیش از آن‌که در صحت روایات دقت کند، به تأثیر تربیتی و ارشادی آن‌ها توجه دارد. با توجه به این‌که مؤلف به گفته خود از کودکی دوستدار اهل طریق بوده است، می توان گفت که او همواره شرح حالات و سخنان عارفان بزرگ را می‌خوانده و مطالب بسیاری را از آن‌ها به خاطر می‌سپرده است، و در واقع مآخذ او محدود به چند کتاب مشخص نیست. مطالعه تذکرة الاولیاء و مقایسه مطالب آن با منابع دیگر صوفیه نیز نشان می‌دهد که عطّار به مهم‌ترین آثار فارسی و عربیِ مقدّم بر تذکرة الاولیاء دسترسی داشته و از آن‌ها مطالبی برگرفته است.
او در مقدمه تذکرة الاولیاء از کتاب‌های «شرح القلب»، «کشف الاسرار» و «معرفة النّفس» یا «معرفة النّفس والرب» نام می‌برد و می‌گوید که اگر کسی شرح بیشتر سخنان صوفیه را خواهد باید این سه کتاب را بخواند؛ اما از آن‌ها نسخه ای در دست نیست.
از آثار صوفیانه مهم و مشهوری که از اواخر قرن چهارم تا پایان قرن ششم باقی مانده، چند اثر دیگر نیز با احتمال بسیار ممکن است مأخذ نقل‌های مؤلف تذکره باشند، که عبارت‌اند از: «طبقات الصوفیه» اثر عبدالرحمان محمدبن حسین سُلَمی نیشابوری (متوفی ۴۱۲)، «حلیةالاولیاء» ابونُعَیم اصفهانی (متوفی ۴۳۰)، «رساله قشیریه» نوشته ابوالقاسم قشیری (۳۷۶ـ۴۶۵). «کشف المحجوب» هُجویری نیز احتمالاً از منابع عطّار بوده، زیرا عطّار برخی از مضامین آن را با عبارات روانتر و رساتر آورده است.
در سال‌های جوانی عطّار، ابوعبداللّه مجدالدین حسین کعبی جُهَنی شافعی معروف به ابن خمیس (متوفی ۵۵۲)، کتابی به نام «مناقب الابرار» به زبان فارسی تألیف کرد که در آن نقل‌ها و روایت‌هایی شبیه به تذکرة الاولیاء آمده است، اما نه تا آن حد که با اطمینان بتوان گفت از مآخذ تذکرة الاولیاء بوده است.
در کتاب «صفة الصفوة» اثر ابوالفرج جمال الدین بغدادی معروف به ابن جوزی (متوفی ۵۹۷)، معاصر عطّار، نیز مواردی وجود دارد که روایت‌ها و نقل‌های راجع به یکی از عرفا را می‌توان با مطالب تذکرة الاولیاء مقایسه کرد، اما غالباً جزئیات روایت در این دو کتاب یکسان نیست، و فقط می‌توان احتمال داد که اثر ابن جوزی به دلیل شهرت مؤلف آن به نیشابور و به دست عطّار رسیده بوده است.
منابع
- "تذکرة الاولیاء"، تصحیح و تحشیه رینولد آلن نیکلسون، انتشارات اساطیر.
- دانشنامه جهان اسلام، برگرفته از مقاله "تذکرة الاولیاء"، شماره ۳۳۹۲.
- ویکی نور.
